Morgunblaðið - 19.12.2007, Blaðsíða 34

34 MIÐVIKUDAGUR 19. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Slökkvilið
Höfuðborgarsvæðisins
Eldspýtur og kveikjarar
eru ekki barna meðfæri.
Staðsetjið kveikjara og
eldspýtur ávallt þar sem
börn ná ekki til.
Til eru kveikjarar með
barnalæsingum sem eiga
að koma í veg fyrir að börn
geti kveikt á þeim
Munið að
slökkva á
kertunum
i
ÁFENGISNEYSLA Íslendinga
jókst um 63% sl. 25 ár. Vínmenning
hefur batnað. En aukaverkanirnar
eru miklar, eins og
skráð er í skýrslum
heilbrigðisyfirvalda,
lögreglu og annarra. Til
dæmis hefur innlögnum
hjá SÁÁ fjölgað mest í
hópi miðaldra fólks,
sérstaklega kvenna.
Þessir einstaklingar
hafa margir búið við
góða neyslustjórn
framan af en hafa
smám saman misst tök-
in. Það sem átti að vera
notaleg Suður-
Evrópuneysla hefur
óvænt þróast yfir í stjórnleysi alkó-
hólistans, oft með víðtækum heilsu-
skaða.
Undirstrika ber að neytendur
áfengis skiptast ekki í tvo hópa, þá
„hófsömu“ og þá sem „koma óorði á
áfengið“. Fjölmargir í fyrri hópnum
þurfa að berjast fyrir hófsemi sinni og
drekka sér jafnvel til skaða þó að þeir
uppfylli ekki greiningarskilyrði
áfengissýki. Umræðan verður að mið-
ast við alla neyslu, ekki einungis við
unglingadrykkju eða þá sem hafa ver-
ið greindir með áfengissýki, virka eða
óvirka.
Er nokkuð til bjargar nema að
skerpa hinn frjálsa vilja? Áfengi er jú
að mati sumra háð svipuðum lög-
málum og kaup á þvottaefni eða fiski í
soðið, valið er frjálst.
Skoðum þetta nánar.
Saðning grunnþarfa, eins og hung-
urs, þorsta og kynhvatar, fer eftir
sömu heilabrautum og annað sem
veitir ánægju, m.a. sókn eftir vímu.
Flest stýriferlanna eru ómeðvituð,
þörfin kviknar í dýpri lögum heilans
og kemur upp í framheila í meðvituðu
formi þegar leit hefst að því sem seð-
ur þörfina. Flóknar leiðir að enda-
marki lærast fljótt og verða a.m.l.
ósjálfráðar; athyglin stjórnast af því
sem er nauðsynlegast. Frummað-
urinn lærði að velja og hafna við veið-
arnar, eins og nútímamaðurinn sem
fer hratt í gegnum stórmarkað til að
finna nauðsynjar og lætur ekki tefjast
af öllu sem þar er að finna. Æskilegt
jafnvægi skapast milli heilastöðva
þarfa og fullnægingar, að vísu með
ótal tilbrigðum.
Viðbrögð heilans við áfengi fara
eftir sömu brautum, en eru frábrugð-
in í einu grundvallaratriði. Fram-
leiðsla á dópamín í mið-
heila margfaldast af
völdum áfengis og því
verður meðvituð
ánægjuupplifun miklu
sterkari. Áfengið nær
þannig að skapa sér
samkeppnisforskot
langt umfram nátt-
úrulegar þarfir. Lang-
varandi neysla dregur
svo úr þessari svörun
þannig að æ meira þarf
til að framkalla vímu.
Þol og hæði (depend-
ence) myndast.
Hinn meðvitaði, frjálsi vilji segir
„ekki meir“; hin ómeðvitaða sókn í
vímu ræður. Lífsnauðsynlegar þarfir
víkja.
Vínlöngunin er vakin upp af neyslu-
tengdum umhverfisboðum, oft neðan
skynjunarmarka meðvitundar (su-
bliminal). Löngun er líka vakin upp af
beinu áreiti áfengis, í auglýsingum,
eða af ilmi eða bragði veiganna. Eins
getur streita vakið upp mikla löngun.
Því fjölþættara sem áreitið er því
ákafar vex vínlöngun. Af þessu leiðir
að hinn frjálsi vilji er oft undir miklu,
ómeðvituðu álagi þegar kemur að
meðvitaðri ákvörðun um að sækja sér
áfengi.
Þetta, í samspili við stórbætta þjón-
ustu ÁTVR, fjölgun vínveitingastaða,
verðlækkun á bjór og léttvíni og meiri
sýnileika áfengis í fjölmiðlum, skýrir
hina miklu neysluaukningu undanfar-
inna áratuga.
Nú liggur fyrir frumvarp á Alþingi
um að heimila sölu bjórs og léttvíns í
smásöluverslunum. Rök flutnings-
manna eru pólitísk; að draga ríkið út
úr smásöluverslun. Í greinargerð með
frumvarpinu segir: „Það eina sem
mundi breytast er að verslunin yrði í
höndum þeirra sem eiga að sjá um
verslun, þ.e. einkaaðila, og ekki yrði
um að ræða eins sterkt skömmt-
unarvald á þessari þjónustu af hendi
hins opinbera og nú er“. Áhrif þess-
ara breytinga á neyslu eru að engu
gerð í greinargerð. Það liggur þó í
hlutarins eðli, að þeir sem hafa hag af
sölunni munu neyta allra ráða til að
tryggja sem mesta sölu. Annars væru
þeir einfaldlega ekki að sinna sínu
starfi.
Á öðrum stað í greinargerð er það
rökstutt „að lækka beri áfengisgjald í
þremur áföngum, um allt að 50%,
fram til ársins 2008“. Staðhæft er
jafnframt að lækkun áfengisgjalds
muni ekki leiða til aukinnar neyslu.
Frumvarpinu til stuðnings er m.a.
vitnað til reynslu Íslendinga af að
hætta einkasölu á vörum eins og síld,
viðtækjum, símtækjum og eldspýtum,
sem eflaust hefur orðið þjóðinni til
góðs. Það er rétt að taka fram að
flutningsmenn setja áfengi ekki alveg
í sama flokk og síldar- eða eld-
spýtnasölu, því í greinargerðinni er að
finna smáfyrirvara um efldar for-
varnir.
Fjölmargar áreiðanlegar rann-
sóknir, austan hafs og vestan, hafa
sýnt fram á að bein línuleg tengsl eru
milli fjölda sölustaða, auglýsinga (þar
eru unglingar sérstaklega viðkvæmur
markhópur) og verðlagningar áfeng-
is. Harðari sölumennska, auðveldara
aðgengi og lægra verð stuðla hvert
um sig að aukinni neyslu. Allt þetta
mun fylgja samþykkt frumvarpsins.
Hver er svo reynsla „vínmenning-
arþjóðanna“ austan hafs og vestan?
Þar er uppi áköf umræða um að draga
á úr neyslu áfengis, af heilsufars-
ástæðum. Stóraukið aðgengi, verð-
lækkun og meira áreiti eins og í mat-
vörubúðum mun auka neyslu okkar
enn frekar. Forvarnir og frjáls vilji
neytenda munu duga skammt til að
sporna gegn þessu af ástæðum, sem
hér hafa verið raktar.
Samþykkt ofangreinds frumvarps
er því óráð.
Fíkn og hinn frjálsi vilji
Aukið aðgengi, verðlækkun og
meira áreiti eins og í mat-
vörubúðum mun auka neyslu
áfengis, segir Högni Óskarsson
» Þegar maður stendur frammi
fyrir því að kaupa eða
kaupa ekki áfengi þá á
hinn frjálsi vilji oft á
brattann að sækja.
Högni Óskarsson
Höfundur er geðlæknir, formaður
forvarnarverkefnis Landlæknisemb-
ættisins Þjóð gegn þunglyndi og
áhugamaður um vínmenningu.