Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 23

þess fallnir en önnur hugsjóna-
eða hagsmunafélög; augljóslega
ættu leiðandi útvarpsmenn, verk-
stjórar stofnunarinnar, einnig að
eiga sæti í slíku ráði. Mest er
um vert að útvarpsráð veiti
stofnuninni raunverulega virka
forustu af áhuga og þekkingu é
málefnum hennar, metnaði fyrir
hennar hönd, en reynist ekki
dragbítur á dagleg störf né þró-
un hennar. Þó að rétt rök kunni
að hafa ráðið skipan og starfs-
sviði útvarpsráðs í upphafi, er
stjórnarform útvarpsins úrelt
með öllu eins og nú er komið.
En dýrmætt tækifæri til að taka
stjórn og starfrækslu stofnunar-
innar til gagngerrar endurskoð-
unar var látið liggja ónotað þeg-
Fundur í sameinuöu alþingi.
ar nýstofnað sjónvarp var for-
málalaust lagt undir óbreytta
pólitíska ráðstjórn útvarpsins.
Ekkert bendir til annars en
stjórnmálamenn séu einráðnir í
að viðhalda völdum sínum yfir
útvarpsrekstrinum hér eftir sem
hingað til.
Andvara- og ábyrgðarleysi
hinnar pólitísku forustu í menn-
ingarefnum kom glöggt og ótví-
rætt fram við tilkomu og stofnun
íslenzka sjónvarpsins og í sjón-
varpsmálinu í Keflavík. Sjón-
varpsmálinu er að sönnu form-
lega lokið og allsendis ólíklegt
að það verði nokkru sinni upp-
lýst til hlítar; en áhrifa þess
gætir eftir sem áður víða í þjóð-
lífinu. Til að mynda virðist ótví-
rætt samhengi milli þess og ar-
onskunnar svonefndu, þeirrar
kenningar að taka beri leigu-
gjald af Bandaríkjamönnum fyrir
herstöðvar þeirra hér á landi,
beinlínis í reiðufé, eða með því
móti að þeir taki að sér mikils
háttar framkvæmdir hér á landi
eins og vega- og hafnagerð, eða
ábyrgist íslendingum hagkvæm
viðskiptakjör á útflutningsvöru
sinni. Þessar hugmyndir hafa
verið settar fram í fullri alvöru
í vetur og eiga sér vafalaust ein-
hvern hljómgrunn meðal almenn-
ings; þær eru augljóslega af
sama toga spunnar og sú hug-
mynd að við gætum að skaðlausu
falið erlendum aðilja, ameríska
hernum í Keflavík, einkarétt á
starfrækslu stórtækasta og á-
hrifamesta fjölmiðils samtímans
hér á landi; áralangt kæruleysi
stjórnarvalda og stjórnmála-
manna um fjölmiðlunarmál, gaf
þeirri hugmynd byr undir báða
vængi meðal alls almennings.
Slíkur einkaréttur til sjónvarps-
reksturs fyrir íslenzkum áhorf-
endum var hernum síðan raun-
verulega veittur með leyfinu til
að stækka sjónvarpsstöðina í
Keflavík 1962, ákvörðun sem tek-
in var af ábyrgum stjórnarvöld-
um og varin af stjórnmálamönn-
um sem neituðu fram í rauðan
dauðann að taka á sig ábyrgð
af stöðvun ameríska sjónvarps-
ins. í báðum tilfellum virtist
sama andvaraleysi, sama skiln-
ingsleysi á pólitísku, efnahags-
legu, menningarlegu sjálfstæði
lands og þjóðar ráða hug manna.
íslenzka sjónvarpið var undir-
búið og stofnsett og starfræksla
þess mótaðist frá öndverðu af
þessum skilyrðum; þess fyrsta
hlutverk varð að fylla það menn-
ingarlega tómarúm sem rekstur
sjónvarpsins í Keflavík hafði
skapað; þannig urðu ytri aðstæð-
ur beinlínis til að knýja sjón-
varpið fram í stað þess að það
fengi að vaxa upp við eðlileg
skilyrði, semja sér sjálft hlutverk
við hæfi í íslenzku menningarlífi.
Forræði flokkanna hefur frá
fyrsta fari mótað blaðaútgáfu,
útvarpsrekstur í landinu, stjórn
og starfræksla þessara stofnana
alla tíð goldið eðlisgróinnar lít-
ilsvirðingar stjórnmálamanna á
hversdagsmenningu og daglegu
menningarstarfi. Skylt þykir
hins vegar á tyllidögum að
skjalla sparimenningu vísinda,
lista og bókmennta. Stjórnmála-
flokkar hafa og seilzt eftir ítök-
um í bókaútgáfu, og er það raun-
ar ekki ný saga; hún hófst þegar
í lok kreppunnar, fyrir stríð, með
stofnun bókmenntafélagsins Máls
og menningar. Með stofnun Máls
og menningar voru sameinaðar
tvær hyggindalegar hugmyndir:
annars vegar að hefja alþýðlega
bókaútgáfu í stórum stíl, gefa
út vönduð rit í svo stóru upplagi
að verð þeirra gæti orðið til
muna lægra en venjulegt bóka-
verð; hins vegar að sameina sveit
róttækra höfunda í þjóðfélags-
málum um eitt og sama forlag
sem líklegt væri að næði til
mikils fjölda lesenda. Auðvitað
hafði þetta fyrirtæki pólitískan
tilgang, Mál og menning var
stofnsett og rekið af sósíalistum
og var frá öndverðu nátengt ný-
stofnuðum Sameiningarflokki al-
þýðu þar sem kommúnistar höfðu
sem kunnugt er tögl og hagldir á
hinu róttæka fylgi; forlagið hef-
ur frá öndverðu gefið út tímarit
með mjög ákveðinni pólitískri
stefnu þó vart verði það talið
hreint og beint flokksmálgagn.
Það er svo annað mál að Tímarit
Máls og menningar hefur orðið
bezt, efnismest og áhrifavænleg-
ast þeirra tímarita sem hér hafa
verið gefin út um mennnigarmál
á þessum tíma, og Sameiningar-
flokkur, Alþýðubandalag og hvað
þeir flokkar nú heita löngum
haft lag á skaplegri menningar-
pólitík en aðrir flokkar; það staf-
ar kannski einkum af því að þeir
hafa lengstum verið andstöðu-
flokkur og engin umtalsverð völd
haft til að misfara með.
Stofnun Máls og menningar
var af pólitískum rótum runnin
og stóð ekki á pólitískum við-
brögðum við henni. Hennar
vegna var annað alþýðlegt bók-
menntafélag stofnað og starf-
rækt um skeið, Menningar- og
fræðslusamband alþýðu, sem al-
þýðusamtökin munu hafa átt ein-
hverja aðild að; og tilkoma Máls
og menningar varð til að ger-
breytt var starfsháttum hinnar
ríkisreknu bókaútgáfu Menning-
arsjóðs. Svar sem dygði fannst
þó ekki fyrr en 1955 þegar Al-
menna bókafélagið var stofnað
af mönnum úr „lýðræðisflokkun-
um“ þremur en undir mjög
hægrisinnaðri forustu; það mun
nú orðið öflugasta bókaforlag á
landinu og í samfelldum upp-
gangi meðan heldur hefur dregið
af Máli og menningu og Menn-
ingarsjóði; þessi þrjú pólitísku
forlög eru þó öll í hópi stærstu
útgáfufyrirtækja og fara sam-
eiginlega með mjög verulegan
hluta bókaútgáfunnar. Almenna
bókafélagið var stofnað á þeirri
óduldu „menningarlegu“ for-
sendu að einhver verulegur hluti
menntamanna og rithöfunda
hefði verið keyptur til fylgis við
óþjóðholla pólitíska stefnu og
bæri nú nauðsyn til að kaupa þá
lausa úr áþján. Þetta kunna að
þykja heldur óbjörgulegar for-
sendur frumlegs menningar-
starfs, og raunin hefur líka orðið
sú að útgáfa frumsaminna inn-
lendra bókmennta, einkum skáld-
skapar, hefur orðið veikasti þátt-
urinn í starfi AB þó forlagið
hafi unnið margt vel á öðrum
sviðum, að endurútgáfu eldri
höfunda, bókagerð á sviði þjóð-
legra íslenzkra fræða, þýðinga
svo að einhver dæmi séu nefnd,
en ekki hefur því enzt máttur til
að halda úti dugandi tímariti.
Almenna bókafélagið hefur við-
haldizt sem vel rekið verzlunar-
fyrirtæki í skjólinu af sínum
23