Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 56

sem skreytingamönnum. Þetta er e. t. v.
meginorsök þess, að virðing súrrealisma, a.
m. k. á sviði æðri lista, dvínaði á tímabil-
inu 1945—1960.
Tíminn, sem allt leysir upp og skýrir í
listasögunni, er nú að koma á jafnvægi á
ný. Mönnum skýtur upp aftur: Max Ernst,
René Magritte, Giacometti, Picabia, Man
Ray, Chirico, Dali, Henry Moore (þátttak-
andi í hreyfingu súrrealista á milli 1935 og
’39), André Masson, Arp, Yves Tanguy hafa
allir hlotið viðurkenningu sem sjálfstæðir
listamenn — hver öðrum ólíkur, hver með
sína eigin aðferð til að nálgast heiminn og
sinn eigin stíl, en þó eiga þeir allir mikla
þökk að gjalda stefnu og störfum súrrealista.
I
(
Hvaða skerf hafa þá súrrealistar lagt
af mörkum til listar okkar tíma? Hvað er
súrrealismi? — Fyrst og fremst er súrreal-
ismi annað og meira en aðferð í málverki
eða stíll í ritun; í honum er fólgin hugsun-
arleg afstaða, allt að því aðferð til að lifa;
að minnsta kosti aðferð til að skoða heim
inn. Því er hann ekki takmarkaður við bók-
menntir eða myndlist. Hann spannar öll
svið listræns atferlis.
Hugtakið súrrealismi var fyrst notað af
Guillaume Apollinaire (1880—1918), hinu
sérlundaða pólsk-ættaða skáldi Frakka.
Raunverulega hét hann Wilhelm-Appolli-
naris de Kostrowitsky, fæddur í Róm, laun-
getinn sonur pólskrar hefðarkonu og ó-
þekkts föður, sem sögur herma að verið hafi
háttsettur kirkjunnar maður. Guillaume
Apollinaire hafði gífurleg áhrif, ekki aðeins
á framúrstefnuskáldskap síns tíma, heldur
einnig á málaralist. Hið stutta farsaleikrit
hans, „Brjóst Tíresíasar" (frumsýnt 1917,
en samið 1903), hafði að undirtitli: „drama
surréaliste". í formála sínum og prólógusi
leikritsins gerði Apollinaire grein fyrir því,
að með súrrealisma ætti hann við aðferð til
að grípa kjarna raunveruleikans, ekki með
nákvæmri eftirlíkingu náttúrunnar, heldur
með því að tjá hana á þann hátt. að listin
yrði raunverulegri en raunveruleikinn, þ. e.
super realis, súrreal.
„Þegar maðurinn vildi líkja eftir göngu-
lagi, bjó hann til hjólið, sem hefur enga
líkingu af fæti,“ skrifaði Apollinaire. f pró-
lógusi færði hann rök fyrir því, að lista-
maðurinn yrði að hafa algjört frelsi til að
umskapa heiminn, svo honum mætti auðn-
ast að ná fram hinu „ofurraunverulega“.
„Alheimur hans er leikritið/ þar sem hann
er guð, skaparinn/ sem fer að vild/ með
hljóð, látbragð, hreyfingar, efnivið, liti/
ekki aðeins til að/ ljósmynda það sem
nefnt er þverskurður mannlífsins/ heldur
til að koma því sjálfu á framfæri í öllum
sínum sannleik ...“
Apollinaire dó á friðardaginn 1918. Það
var mikilvægur táknrænn dagur. bví heims-
styrjöldin, sem lauk þann dag, hafði ekki
einvörðungu eyðilagt stjórnmálakerfi. held-
ur einnig að bví er virtist óhagganlegt form
þjóðfélagsins í Evrópu á 19. öld og að því
er virtist óhagganlegar reglur um það sem
einu sinni var talið upphafið og fagurt í
listum. Það sæði sem sáð var á árunum
fyrir stríð af mönnum einsog Jarry. Apol-
linaire (og kúbönskum og síðimpressióo-
ískum málurum sem honum fylgdu), þýzk-
um frumherjum expressjónismans, abstrakt
tilraunum málara einsog Malevichs og
Kandinskys, skæðum skrípalátum dada-
istanna (hóps þýzkra, franskra og austur-
evrópskra flóttamanna sem leitað höfðu
hælis í hinu hlutlausa ríki Sviss) — allt
þetta sæði spíraði nú og bar ávöxt í list-
rænni sköpun sem hræddi vitglóruna úr
arftökum gamalla viðhorfa.
París varð óhjákvæmilega ein aðalmið-
stöð þessarar listabyltingar. Einn ungra von-
glaðra listamanna, sem áttu afturkvæmt úr
stríðinu, var André Breton, þá á þrítugs-
aldri, fæddur 1896. Hann hafði verið kvadd-
ur á vígvöllinn frá læknisnámi, gegndi emb-
ætti geðlæknis í hernum og varð einn
Guillaume Apollinaire.
Höfundur myndarinnar ókunnur.
fyrstur Frakka til að viðurkenna gildi verka
Sigmunds Freuds. Þar að auki hafði hann
oft verið í sambandi við Apollinaire í stríð-
inu.
Árið 1919 gaf Breton út fyrstu ljóðabók
sína og gerðist ásamt Louis Aragon (f.
1897) og Philippe Soupault (einnig f. 1897)
ritstjóri tímaritsins Littérature, sem helgaði
sig framúrstefnu í skáldskap. Þeir þremenn-
ingarnir drógust inní starfsemi dadaista
undir forystu Tristans Tzaras, sem á þeim
tíma var hneykslunarhella borgarastéttun-
um í París, er hann stóð fyrir aðgerðum
sem oft enduðu með ósköpum. Áform dada-
istanna voru einvörðungu neikvæð: þeir
vildu brjóta niður hinn borgaralega skilning
á listum með því að gera hlægilega alla
hugsjónatúlkun á fegurð. Á margan hátt
voru þetta heilbrigð viðhorf, en hlutu að
reynast ófrjó. Smámsaman snérust Breton
og félagar hans gegn dada. Undir áhrifum
frá Freud, sem Breton hafði heimsótt í Vín
1921, sökkti hann sér niðurí að kanna list-
ræna möguleika undirvitundarinnar.
Ásamt með félögum sínum hóf Breton
margvíslegar tilraunir, þ. á m. við dá-
leiðslu, ósjálfráða skrift og skráningu
drauma. f þessum fyrsta kjarna súrrealista
voru þá þegar miklir gáfumenn: Aragon,
stórkostlegt skáld og ofstækismaður, sem
eitt sinn sagði að í samanburði við byltingu
súrrealista væri rússneska byltingin smá-
vægilegur hégómi (og að lokum varð hann
dyggur línukommúnisti); Paul Eluard
(1895—1952), eitt mesta skáld Frakka á
þessari öld, gerðist ákafur talsmaður and-
spyrnuhreyfingarinnar í síðari heimsstyrj-
öld; Max Ernst, þýzki rómantíski málarinn
og skáldið, sem gefinn var sá hæfileiki að
geta breytt hvaða málningarklessu sem var
í draumaland, gætt laðandi afli og ljóð-
rænum yndisleika; Robert Desnos (1900—
1945), annað skáld draumsýnarinnar, sem
þroskaði með sér undraverðan hæfileika til
að dreyma með opin augu og skrásetja síð-
an sýnirnar (hann lézt í þýzkum fangabúð-
um á friðardaginn sjálfan); René Crevel
(1900—1935), sérlyndur heimsborgari og
skáld sem framdi sjálfsmorð; Jacques
Rigaut (1899—1929), gráglettinn náungi
sem tvítugur dæmdi sjálfan sig opinberlega
til dauða árið 1919, veitti sér aftökufrest í
tíu ár og svipti sig hiklaust lífi þrítugur að
aldri; og Francis Picabia (1879—1953),
skáld og málari, fullorðinn maður sem naut
gróinnar virðingar, hafði verið dadaisti og
leit á hreyfingu súrrealista með samblandi
hrifningar og háðs.
í riti sínu Manifeste du Surréalisme
(fyrstu stefnuskrá súrrealismans), sem var
hið opinbera upphaf hreyfingarinnar árið
1924, lýsir Breton tilraunum þeirra til að
hefja hina skapandi athöfn yfir skynsemis-
hyggju og meðvitaða íhugun. Þeir Soupault
leituðust við að skrifa niður allt, sem þeim
datt í hug, með gífurlegum hraða.
„Að kvöldi fyrsta dags,“ segir Breton,
„gátum við lesið hvor fyrir annan einar 50
blaðsíður, skráðar á þennan hátt, og farið
að bera saman árangurinn. í heild sýndu
tilraunir okkar Soupaults athyglisvert sam-
ræmi: sömu villur í uppbyggingu, sama ó-
fullkomleika, en á hinn bóginn sýndu þær
einnig gífurlega ákefð, mikinn tilfinninga-
hita, allmargar sérstæðar táknmyndir sem
alls ekki hefðu komið fram, ef við hefðum
beitt skynseminni vitandi vits, mikla mynd-
auðgi og á stöku stað bráðfyndna kafla.“
Hér höfum við sem sagt grundvallaratriði
súrrealismans einsog Breton og fylgismenn
hans skildu hann: algjört drottinvald undir-
vitundarinnar við listræna sköpun. Hingað-
til höfðu listaverk verið talin ávöxtur ná-
kvæmrar yfirvegunar og skynsemi, meðvit-
aðrar dráttlistar, verkkunnáttu og snilldar-
bragðs, sem þroskað væri til að ná fyrir-
sjáanlegum og áformuðum árangri.
Freud hafði bent á, að bakvið yfirvegaða
áætlun listamannsins hefðu samt sem áður
alltaf verið að verki undirvituð öfl sem
færðu sér í nyt og mótuðu meðvitaðar til-
raunir hans. Breton varð fyrstur til að
grundvalla listræn störf á því að útskúfa
með vilja yfirveguðum áætlunum og beita
hlutlausri meðvitaðri eftirlátssemi við und-
irvitundina.
Mikið djúp er staðfest milli þessa skiln-
ings og notkunar Apollinaires á orðinu súr-
realismi. Engu að síður minntust þeir Bret-
on og Soupault Anpollinaires, er þeir gáfu
stefnunni nafn: „í virðingarskyni við Guil-
laume Apollinaire,“ heldur Breton áfram
frásögn sinni í fyrstu stefnuskrá súrrealista.
„sem þá var nýlátinn og við fundum að
hafði í mörgum tilvikum fylgt svipuðum
innblæstri — án þess þó að hafna miðlungs-
56