Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 21

Ólafur Jónsson:
Flokksræði
í menningarmálum
jafnframt því sem það varð
óbrigðul jafnvægisregla þing-
skörunga í valdaflokkum rísandi
borgarastéttar. Einn helzti höf-
undur óbundinnar ljóðlistar á
íslenzku hefur snúið þessu orð-
taki í corrumpe et impera, spilltu
og drottnaðu, og notar það svo
breytt sem einkunnarorð kvæðis.
„Þjóð yðar er spillt“ segir höf-
undur í þessu kvæði og sýnir
fram á, hvernig spillingin er not-
uð sem drottnunartæki. Hann
leggur í munn erlendum aðilum,
sem vilja ná tökum á þjóðinni:
„Væri þjóð yðar ekki fullspillt/
gætum vér látið henni í té/ ögn
af spillingu/ því vér trúum á
spillingu/ nærum og nærumst
á spillingu“.1)
Hvörfin úr divide í corrumpe
eru ekki orðaleikur einber, held-
ur er um að ræða einhverja þýð-
ingarmestu breytingu á drottn-
unaraðferð valdstéttar í útjöðr-
um auðvaldsheimsins nú, saman-
borið við fyrri tíð. ísland er þar
ekki undantekning. Verður raun-
ar ekki séð að valdakerfið stæð-
ist í landinu, ef það væri ekki
rótgróið í spillingu.
Samt eru ýmsar þær aðstæður
í landi, sem ættu að draga úr
eða tefja fyrir spillingu: Þjóð-
félagið er smátt og tiltölulega
hljóðbært, flest verður jafnskjótt
heyrin kunnugt sem leynt á að
fara. Þjóðin er allvel menntuð,
hleypidómalaus og gædd óstýri-
látri jafnréttiskennd. Hún þekk-
ir nokkuð vel þær lýðræðisstofn-
anir sem hún býr við. Hvað er
þá að?
Meinið liggur í valdakerfi
Flokksins, í sambandi hans við
annars vegar forréttindahópa og
hins vegar valdamiðstöðvar, í
pólitískri refskák hans við and-
stæðinga sína (að umfeðming-
um ekki undanskildum).
Ég tel ekki áróðursblekkingar
til spillingareinkenna, enda þótt
þær beri að vísu ákveðnu sið-
ferðisstigi vitni. Spilling er af-
brot gegn lýðræðinu, ekki aðeins
inntaki þess heldur og formi. Að
setja lög sem öðrum er ætlað að
hlíta en skjóta sjálfum sér undan
því — að halda hlífiskildi yfir
lögbrjótum úr sæti löggæzlu —
að múta til samábyrgðar með
embættum og annarri aðstöðu -—
að mismuna réttlætinu eftir póli-
tískum lit: allt þetta er spilling
í skálkaskjóli lýðræðis.
Hér eru engin leyndarmál af-
hjúpuð, heldur sagt frá því sem
er á almannavitorði. Öll lög um
atvinnustarfsemi eru þverbrotin:
Skattalög, gjaldeyrislög og -regl-
i) Úr 4. þætti bálksins Borgir
og strendur í bókinni Hendur og
orð eftir Sigfús Daðason. Heims-
kringla Reykjavík 1959.
ur, bókhaldslög, alls kyns minni
háttar ákvæði, að ógleymdum
sjálfum hegningarlögunum.
Þetta er ekki tilviljun né verð-
ur þetta rakið til glæpahneigðar.
Það eru forréttindahóparnir sem
krefjast þessara „réttinda“ og
taka þau með tilstyrk valdamið-
stöðvanna, ef ekki vill betur. For-
réttindahóparnir eru það margir,
þurftarfrekir og öflugir, að þeim
nægir ekki sú aðstaða ein, sem
pólitísk kraftahlutföll í hinum
opnu valdstofnunum fulltrúalýð-
ræðisins geta veitt þeim. Þá
koma þær valdamiðstöðvar að
góðu haldi sem eru meira og
minna lokaðar (að minnsta kosti
á milli kosninga), og ekki sízt
sjálft samábyrgðarfélagið, Flokk-
urinn. Þannig gerist það, að
Flokkurinn verður spillingunni
að bráð og getur ekki losnað úr
henni, hvað sem frómir einstakl-
ingar innan hans kunna að vilja.
VII.
Varðar miklu að finna leið
útúr þessum ógöngum, og er hún
til? Báðum spurningunum vil ég
svara játandi.
Núverandi skipan efnahags-
mála felur í sér svo mikla sóun
og hvatningu til dugleysis, að
hún tryggir ekki til lengdar eðli-
legan og nauðsynlegan hagvöxt.
Tæknistig og lífskjör munu drag-
ast aftur úr því sem gerist meðal
grannþjóða, og þá verður þess
skammt að bíða að þjóðarbúskap-
urinn taki ólæknandi hrörnunar-
sjúkdóma. Forréttindahópunum
verður að steypa, því ella draga
þeir þjóðina með sér niður í ó-
færuna. Að vísu ekki í spilling-
una, þar sem þeir sitja sjálfir,
heldur í efnahagslega glötun. Út-
lendingar taka þá af okkur sjálfs-
forræðið, ef við afhendum þeim
það ekki sjálfir, nolens volens.
Aðferðin til að steypa forrétt-
indahópunum liggur að mínu
viti í hlutdeildarlýðræði, atvinnu-
lýðræði, beinu og milliliðalausu
lýðræði. Til þess þarf pólitískt
starf á breiðum grundvelli, og
ekki er ósennilegt að margir
flokkar leggi hönd á plóginn.
Meginverkefni sósíalísks verka-
lýðsflokks er að beita sér fyrir
þessu. Hann á ekki fyrst og
fremst að vera valdatæki per se
heldur tæki til þess að ná völd-
um til fólksins án þess fram-
andleika (alíenasjónar) sem nú
umlykur valdstofnanir þ.ióðfé-
lagsins og skilur þær frá alþýðu
manna. Slíkur flokkur krefst
trúmennsku af fylgismönnum
sínum og skilnings þeirra á mark-
miðunum, því þetta er ekki
flokkur flokksræðisins — ekki sá
flokkur sem fyrst og síðast hugs-
ar um að koma „sínum mönn-
um“ að. Hjalti Kristgeirsson.
Með flokksræði í menningar-
málum er átt við forræði stjórn-
málaflokka og stjórnmálamanna
fyrir stofnunum og fyrirtækjum
sem starfa að hverskonar svo-
kölluðum menningarefnum —
hvort heldur er sjálfstæðum fyr-
irtækjum sem starfa sem einka-
aðiljar, eins og bókaforlög og
dagblöð, almenningsfyrirtækjum
eins og samvinnufélögum, ríkis-
stofnunum eins og útvarpi og
þjóðleikhúsi, eða nefndum þeim,
ráðum eða öðrum stjórnarstofn-
unum sem á einn hátt eða annan
ráðstafa almannafé til menning-
arstarfa eins og menntamálaráð
gerði lengi. Þar við bætist að
sjálfsögðu vald ráðherra til
stöðuveitinga og annarra ráðn-
inga til starfa á sviði menningar-
mála ásamt víðtæku íhlutunar-
valdi um málefni menningar-
stofnana.
Pólitísk eða hálfpólitísk ráð-
stjórn, hið alkunna nefndakerfi,
hefur lengi viðgengizt hér á öll-
um sköpuðum hlutum, sumpart
til að létta verkum og ábyrgð af
embættis- og stjórnmálamönnum,
sumpart til að tryggja hlutfalls-
legt jafnræði stjórnmálaflokk-
anna um viðkvæm málefni. Þetta
er alkunnugt. En er hitt jafn-
kunnugt hve veigamiklir þættir
daglegrar menningar og menn-
ingarstarfs eru beinlínis tilkomn-
ir og mótaðir frá öndverðu af
hentisemi og meintum þörfum
stjórnmálaflokka, hve stjórn-
málamenn og flokkar hafa seilzt
til mikilla áhrifa í menningar-
efnum langt utan síns eiginlega
verksviðs?
Svo er t. a. m. um alla eigin-
lega fjölmiðlun í samfélaginu,
rekstur dagblaða, útvarps og
sjónvarps. Dagblöðin eru öll
flokksmálgögn, stofnuð og starf-
rækt til að gegna pólitísku hlut-
verki sem að vísu er ákaflega
takmarkað. Blöðin eru sem sé
ekki sjálfstæðir aðiljar að um-
ræðu og skoðanamótun um þjóð-
mál heldur einhliða málgögn
flokkanna, eða réttara sagt
flokksstjórna og þingflokka, tæki
þeirra til áróðurs fyrir sínu máli
í sókn og vörn. Það er engin til-
viljun að pólitískir ritstjórar
fjögurra af fimm dagblöðum í
Reykjavík eru jafnframt þing-
menn, né að pólitískir blaða-
menn veljast jafnan úr hópi upp-
vaxandi stjórnmálamanna eða
mannsefna, manna sem minnsta
kosti vilja komast til frama í
stjórnmálum og nota sér aðstöðu
sína á blöðunum til þess. Fram-
kvæmda- og fjárstjórn blaðanna
er jafnan í hendi flokkanna
sjálfra. Auðvelt er að gera sér
grein fyrir sögulegum rökum
þessarar þróunar: frá öndverðu
er blaðaútgáfa á íslandi að veru-
legu leyti tilkomin og mótuð af
pólitískum ástæðum, þörfum
pólitískrar baráttu, dagblöðin
taka einungis í arf hlutverk hinna
fyrri blaða. Þó má ætla að svona
hefði ekki þurft að fara. Morg-
unblaðið, sem nú er langsam-
lega stærsta og öflugasta dag-
blaðið, var í upphafi stofnað sem
sjálfstætt og sérstakt fyrirtæki,
og er það raunar enn í dag að
forminu til. En á þeim degi sem
reykvískir kaupmenn, bakhjallur
íhaldsflokksins gamla sem síðar
varð sjálfstæðisflokkur, náðu yf-
irráðum yfir blaðinu og boluðu
stofnanda þess, Vilhjálmi Finsen,
burt frá því, voru ráðin rök
þeirrar þróunar sem leiddu til
einokunar flokkanna á dagblaða-
rekstri í landinu, gerðu blöðin
sjálf að ósjálfráðum handbend-
um flokkanna.
Það er nú á dögum talin lífs-
nauðsyn hverjum stjórnmála-
flokki að hafa yfirráð yfir dag-
blaði til að flytja sitt mál fyrir
lesendum; þó ekki væri annað
telur enginn flokkur sig hafa
ráð á að láta sína rödd falla nið-
ur úr leiðaralestri útvarpsins á
morgnana. Að vísu er engin á-
stæða til að ætla að þessi trú
sé annað en sjálfsblekking leng-
ur, hjátrú; hún er jafn lífseig
fyrir því. Hins vegar er það aug-
ljóst mál að hinn pólitíski grund-
völlur útgáfunnar er blöðunum
sjálfum harla óheillavænleg-
ur. í fyrsta lagi sviptir hann
blöðin þeim rétti sínum og
skyldu að taka sjálfstæða af-
stöðu, fjalla sjálfstætt um þjóð-
mál og stjórnmál; málflutningur
blaðanna á þessum sviðum er
jafnaðarlega einungis endurtekn-
ing og árétting á málflutningi
flokkanna og fyrirsvarsmanna
þeirra annars staðar, innan-
21