Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 19

Hjalti Kristgeirsson
Ólafur Jónsson
Jón Baldvin Hannibalsson
Indriði G. Þorsteinsson
Gísli J. Ástþórsson
Hjalti Kristgeirsson:
„.. vér trúum á spillingu /
nærum og nærumst
á spillingu”
Stjórnmálaáróður er mikið
stundaður atvinnuvegur á ís-
landi. Framleiðslan er mikil að
vöxtum en misjöfn að gæðum,
svo sem oft vill verða þegar eft-
irliti er áfátt. Enginn er svo
snauður eða heillum horfinn, að
hann fái ekki daglega vænan
skammt af áróðri. Um það sér
hugvitssamlegt úthlutunarkerfi
svokallaðra fjölmiðla.
Einn er sá stjórnmálaflokkur
sem á meira en allir aðrir flokk-
ar í þeim meðalskammti áróðurs,
sem fer ofaní hvert mannsbarn
á dag. Allir vita hvaða flokkur
það er: hann hefur úr meiri fjár-
munum að spila og fjölmennara
starfsliði á að skipa en aðrir
flokkar — fjölmiðlar í þjónustu
hans tryggja honum yfirburði á
fulltrúasamkundum ríkisins og
margra sveitarfélaga. Hans er
flokksvaldið og flokksræðið í
landinu par excellence. Þess
vegna er eðlilegt að víkja lítil-
lega að honum í eftirfarandi lín-
um. Til aðgreiningar frá öllum
öðrum flokkum verður hann
nefndur „Flokkurinn“.
I.
Meginatriði í áróðri Flokksins
er, að hann sé lýðræðissinnaður;
í landinu ríki því aðeins lýðræði
að Flokkurinn sé öflugur og
komi „sínum mönnum" í sem
flestar áhrifastöður. Um inntak
lýðræðis er oftast farið engum
eða þá óljósum orðum í þá veru
að það tryggi „frelsi", sem ekki
er nánar skilgreint. Hins vegar
er þeim mun oftar talað um ó-
frelsi og skort á lýðræði, en ekki
tekin um það nærtæk dæmi. í
veigamestu skeytum sínum til
andstöðuflokka, brigzlar Flokkur-
inn þeim um fjandskap við lýð-
ræði og frelsi.
Fróðlegt væri að gera athugun
á lýðræðinu á íslandi, vega og
meta hversu mikið hver stjórn-
málaflokkur leggur af mörkum
til þess. Þetta er eitt af mörgu,
sem félagsfræðingar þurfa að
fara að rannsaka, en ísland er
fyrir þá sem ónumið land. Ég er
fyrirfram sannfærður um, að
Flokkurinn færi mjög halloka út
úr slíkri rannsókn. Fram kæmi
mikill munur á yfirlýsingum hans
og athöfnum. Þessu veldur til-
gangur Flokksins almennt og
hlutverk hans í efnahagsmálum
sérstaklega. Áður en nánar verð-
ur farið út í þá sálma, er rétt að
fara nokkrum orðum um gerð
lýðræðisskipulagsins á íslandi,
einkum hagkerfi þess.
II.
Svo segja heimspekingar, að
í öllum hugtökum felist hvort
tveggja, hið hlutstæða og hið
sértæka. Þetta er hollt að hafa í
huga, þegar rætt er um þjóð-
félagsgerðina á íslandi. Sérstaða
landsins er mikil. Ekki er hægt
að ganga að því gefnu, að nein
alhæfing um þjóðfélagsmál, þótt
góð og gegn þyki í útlöndum,
gildi hér óbreytt. Þessu veldur
smæð þjóðfélagsins, ýmis atriði
í náttúru landsins og atvinnu-
sögu þjóðarinnar og fleira. Verða
því ekki gerð nánari skil á þess-
um vettvangi.
Ein mesta alhæfing um gerð
þjóðfélagsins nú á dögum felst
í orðunum kapítalismi — sósíal-
ismi. Það hefur oft verið talað
um kapítalisma á íslandi, og
menn meðal annars skipzt í
flokka eftir afstöðu sinni til hans.
Vinstri menn hafa barizt á móti
honum, en hægri menn viljað
efla veldi hans. Frumatriði kapí-
talismans, stéttamótsetningar og
arðrán í skjóli vöruframleiðslu,
hafa vissulega verið og eru fyrir
hendi í landinu. Öðru máli gegn-
ir um þau lögmál, sem gangverk
íslenzka hagkerfisins lýtur. Klass-
ískar erlendar skilgreiningar í
því efni, hvort sem þær eru runn-
ar frá sósíalistum eða borgara-
legum hagfræðingum, hafa reynzt
rangar, og skaðvænlegt að trúa
þeim í blindni. Á þessu hafa
bæði andófsmenn og meðhalds-
menn kapítalismans fengið að
kenna. Einkum má mönnum þó
vera skipbrot „viðreisnarinnar",
þeirrar tilraunar að skapa hér
kapítalískt samkeppniskerfi eftir
forskrift úr fræðibókum, eftir-
minnilegt og lærdómsríkt.
Á svipaðan hátt og íslenzkur
kapítalismi verður aldrei annað
en svolítið raunaleg skopmynd af
fyrirbrigðinu, má búast við að
íslenzkur sósíalismi framtíðarinn-
ar verði teoríuglópum marxism-
ans að ásteytingarsteini. Inn-
fluttar skilgreiningar verða allt-
af harla yfirborðslegar, ef þeim
er beitt hráum og óþýddum á
íslenzkan veruleika.
III.
Á ytra borði er ísland lýðræð-
islegt land. Lögð hefur verið
rækt við að koma upp öllum
hugsanlegum stofnunum fulltrúa-
lýðræðisins. Miklir lagabálkar og
flóknar reglur tryggja formlegt
lýðræði í allri stjórnskipun.
Á tímum opinna stéttaátaka,
svo sem verið hafa að undan-
förnu, verður hins vegar augljóst
að valdstofnanir eru fleiri í land-
inu en þær einar sem kjörið er
til samkvæmt stjórnarskrá og
lögum lýðveldisins íslands. Þá
reynast verkalýðsfélög vera hand-
hafar meira valds en nokkrar
stjórnskipulegar stofnanir hafa,
valds til þess að stöðva öll hjól
framleiðslu og vörudreifingar.
En þau beita því aðeins þessa
valdi sínu — raunar sjaldnast
nema hluta af því — að and-
spænis þeim eru líka voldugir
aðilar. Það eru atvinnurekendur,
einn eða fleiri saman. Jafnréttið
í viðskiptum þeirra sést vel á því,
að á móti verkalýðsfélögum með
30—40 þúsund félagsmenn koma
atvinnurekendasamtök með að-
eins nokkur hundruð virkar per-
sónur. Að leggja þetta tvennt að
jöfnu er að sjálfsögðu ekki lýð-
ræði heldur skrumskæling lýð-
ræðis.
Þegar ,,vinnufriður“ ríkir eru
verkalýðsfélögin valdlaus að
mestu, en atvinnurekendur hafa,
hver fyrir sig, húsbóndarétt yfir
fyrirtækjum sínum og verkafólk-
inu með. Þarna, utan marka
stjórnskipulegs kjörs, eru á ferð-
inni umboðslausar valdstofnanir
sem ráðskast með atvinnu- og
efnahagsmál samfélagsins, en al-
menningur fær hvergi nærri að
koma.
Lýðræðislegt kjör eða lýðræð-
islega tekin ákvörðun er í því
fólgin að allar þær persónur sem
hafa hagsmuna að gæta í sam-
bandi við kjörið eða ákvörðun-
ina eigi þess kost að hafa með
almennum jöfnum rétti áhrif á
19