Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 25

Konur fjölmenntu á áheyrendapalla alþingis, þegar umrœður fóru fram um fœðingar- og kvensjúkdómadeild Landspítalans síðla vetrar.
umsvif væru ekki mikil á hverju
tilteknu sviði framan af. Enda
hefur farið svo á síðari árum að
verkefni menntamálaráðs hafa
verið fengin öðrum aðiljum hvert
af öðru, en útgáfustjórn Menn-
ingarsjóðs er því eftirlátin enn-
þá, helzta verkefni ráðsins í
seinni tíð. Reynsluna af mennta-
málaráði er þó vert og skylt að
hafa í huga, einkum á frægasta
skeiði þess, valdatíma Jónasar
Jónssonar í ráðinu, samtímis öðr-
um umsvifum hans í menningar-
málum, hinum dapurlegu enda-
lokum mikilsháttar stjórnmála-
ferils. Honum lauk sem kunnugt
er með samfelldri uppreisn
mennta- og listamanna gegn ráðs-
mennsku Jónasar sem loks tókst
að hnekkja eftir langvinnar, hat-
rammar og illvígar deilur. Og
þessi saga gefur glöggar til
kynna en flest dæmi önnur eina
aðalhættuna af hinu pólitíska
ráðstjórnarkerfi menningarmála:
að það gefur óprúttnum, óbil-
gjörnum stjórnmálamönnum færi
á mjög víðtækri íhlutun í mál-
efni sem þeim koma ekki við
og verða raunar eðli sínu sam-
kvæmt að fá að vera í friði fyrir
þeim. Til að hnekkja slíkri vald-
níðslu þarf eins og deilurnar um
menntamálaráð sanna alveg ó-
eðlileg átök og baráttu, atorku
sem betur væri nýtt á annan og
skynsamlegri hátt. Þessi saga
sýnir ennfremur að af stjórn-
málamönnum sjálfum er mjög
takmarkaðs skilnings og stuðn-
ings að vænta í slíkri baráttu,
þó þeir láti undan knýjandi al-
menningsáliti að lokum; flokks-
mönnum Jónasar Jónssonar og
öðrum stjórnmálamönnum virð-
ist einmitt hafa verið það kær-
komið að láta honum eftir í
menntamálaráði starfssvið þar
sem hann gæti farið sínu fram
án þess það kæmi þeim að veru-
legri sök. Og reynsla sýnir að til
sjálfrar hinnar pólitísku ráð-
stjórnar og starfa á hennar veg-
um veljast menn af alveg sér-
stakri gerð —• engin nöfn nefnd,
ætli lesendur geti ekki ráðið í
þau sjálfir? — sem sízt af öllu
eru fallnir til að veita sínum
pólitísku umbjóðendum viðnám,
finna til heilbrigðs metnaðar fyr-
ir hönd þeirra stofnana sem þeim
er falið að stjórna eða sjálf-
stæðrar skyldu að rækja við þær.
Það er viðurkennd staðreynd
að úthlutun listamannafjár var
beitt sem pólitísku vopni, til
umbunar og refsingar fyrir
meinta pólitíska verðleika, með-
an menntamálaráð fór með hana;
að smekkur og geðþótti for-
manns ráðsins réð um skeið
mestöllum opinberum afskiptum
af menningarmálum. Við þeirri
hættu að slíkt endurtaki sig hef-
ur að nokkru leyti verið séð með
skipan þeirra nefnda sem tekið
hafa við einstökum verkum
menntamálaráðs jafnharðan og
fjárveitingar til þeirra hafa verið
auknar. Stjórn Vísindasjóðs er
að vísu kosin af alþingi, en stjórn
deilda hans, sem annast fjárveit-
ingar sjóðsins, er skipuð af ráð-
herra eftir tilnefningu ýmissa
aðilja, félaga og stofnana sem
hlut eiga að máli; sama gildir
að sínu leyti um stjórn lánasjóðs
námsmanna, en formenn munu
skipaðir af ráðherra; safnráð
listasafns sem annast listverka-
kaup til safnsins er kosið af lista-
mönnum sjálfum, en formaður
skipaður af ráðherra. Með þess-
um hætti er tvímælalaust stefnt
í rétta átt, en skammt og dræmt
gengur slík lagfæring fram ef
litið er á kerfið í heild. Mennta-
málaráð er enn kosið á sama
hátt og áður, svo ekki sé nú tal-
að um útvarpsráð, og jafnvel hið
kynduga þjóðleikhúsráð er að
fjórum fimmtu hlutum tilnefnt
af stjórnmálaflokkunum; úthlut-
un listamannalauna fer eftir sem
áður fram í pólitískri nefnd.
Hefur sú skipan nú verið lög-
fest til frambúðar og listamenn
sjálfir fengnir til að samþykkja
hana; en þessi skipan mála á
raunar rætur að rekja aftur í tíð
menntamálaráðs.
Jónasi Jónssyni, hinum kald-
hyggna manni, tókst sem sé að
skilnaði að koma fram hefndum
á listamönnum fyrir upphlaup
þeirra gegn sér, með því ein-
falda móti að fela þeim sjálfum
úthlutun listamannafjár árið eft-
ir að menntamálaráð lét af henni.
Sá háttur leiddi til enn meiri
sundurþykkju í þeirra hóp en
hinn fyrri; varð alþingi þá að
taka málið að sér að nýju og fól
það nú sérstakri þingkjörinni
nefnd sem kunnugt er. Þessi
skipan felur það að vísu í sér
að unnt er að taka upp pólitíska
gerræðisstjórn á úthlutun lista-
mannalauna jafnharðan og þing-
meirihluti er þannig vaxinn að
hann telji það henta. En endan-
leg lausn málsins, lögfest reynsl-
an af starfi úthlutunarnefndar
undanfarin ár og áratugi, sýnir
í raun réttri að alþingi og stjórn-
málaflokkarnir hafa gefizt upp
við að móta sjálfstæða pólitík í
þessum efnum og láta sér nægja
að reyna til að hafa alla lista-
menn góða. í stað skynsamlegr-
ar fjárfestingar í listum annars
vegar, heiðurs- og eftirlauna til
verðugra listamanna hins vegar,
er haldið uppi víðtæku ölmusu-
og bitlingakerfi sem við það er
miðað að sem allra flestir lista-
menn fái eitthvað í sinn hlut
þótt engin laun sem nefndin út-
hlutar verði með því móti nógu
há til að veita þeim raungildan
styrk til starfsemi sinnar. Og út-
hlutunarnefnd er eftir sem áður
pólitísk stofnun, það opinbera
listmat sem niðurstöður hennar
tjá mótað af beinum og óbein-
um pólitískum rökum. Það er t.
a. m. löngu ljóst að núverandi
úthlutunarnefnd mismunar skipu-
lega, vitandi eða óvitandi vits,
þeim höfundum sem virðast mega
róttækir hvort heldur í þjóð-
málaskoðunum eða listrænni við-
leitni sinni, hvað þá þegar hvort
tveggja fer saman eins og eðli-
legt og algengt er.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
mótaðist á pólitískasta skeiði
menntamálaráðs eins og hún hef-
ur viðgengizt síðan; þá var tekin
upp sú stefna að ríkisforlagið
skyldi gefa öllum almenningi
kost á að koma sér upp vönduðu
og fjölbreyttu heimilisbókasafni
í áskriftarkaupum við vægu
verði; þessi ráðstöfun var sem
fyrr segir tilkomin í beinu fram-
haldi af stofnun Máls og menn-
ingar og í andsvaraskyni við
hana. Þessi hugmynd eða önnur
slík hefði vafalaust verið góð og
gegn svo sem tuttugu árum fyrr,
og um það leyti mun raunar hafa
verið brotið upp á slíkum hug-
myndum af málsmetandi mönn-
um við harla litlar undirtektir;
þegar menntamálaráð hratt henni
í framkvæmd voru breyttir þjóð-
félagshættir að gera hana úrelta
og óþarfa. Það hefur raunar alla
tíð síðan auðkennt útgáfustörf
ráðsins að þar er góðum hug-
myndum klúðrað niður í fram-
kvæmd en vondum og misheppn-
uðum hugmyndum fylgt fram af
mikilli fastheldni; og mennta-
25