Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 54

markmiðum sínum að endurreisa Pólland.
Wilson forseti hafði í sínum Fjórtán stefnu-
atriðum boðað nýtt pólskt ríki, er hefði
greiðan aðgang að sjó. Þjóðverjar urðu að
láta af hendi allvæna sneið af Slesíu, ásamt
Pósen og Vestur-Prússlandi og landsvæði
að Eystrasalti, hinu svokallaða Pólska hliði,
sem var að mestu byggt Pólverjum. Með
þessum hætti skildist Austur-Prússland land-
fræðilega frá Þýzka ríkinu. í annan stað
var Danzig, hin forna Hansaborg, byggð að
mestu Þjóðverjum, skilin frá Þýzkalandi og
gerð að fríhöfn undir alþjóðlegri stjórn.
Þessi tvö ákvæði Versalasamningsins urðu
síðar æði viðurhlutamikil og fólu í sér
neistann að nýrri heimsstyrjöld. Nýlendur
sínar missti Þýzkaland allar og þar vann
Bretland sinn mesta sigur. Þeim var skipt
milli Brezka heimsveldisins, Frakklands,
Belgíu og Japans.
Rússland átti ekki neinn fulltrúa á Par-
ísarfundinum, en skuggi þess sveif þar
samt yfir vötnunum. Sjálft var það statt í
miðri byltingu og borgarastyrjöld. Stjórn
bolsévika barðist upp á líf og dauða við
innlenda gagnbyltingarheri, sem vopnaðir
voru og kostaðir af Bandamönnum, brezkur
innrásarher var í Arkangelsk, í Vladivostok
var japanskur og bandarískur her. Sumum
stjórnmálamönnum var það efst í huga að
hefja allsherjarinnrás í Rússland og steypa
stjórn bolsévika. Winston Churchill var að-
alhvatamaður slíkrar herfarar og Clemen-
ceau var henni mjög hlynntur. Lloyd George
var hins vegar sannfærður um, að slík inn-
rás bandamannaherja væri vonlaust fyrir-
tæki og óttaðist auk þess uppreisn í brezka
hernum, ef í það væri ráðizt. Það varð því
niðurstaðan á Parísarfundinum að skera
vænar sneiðar úr skrokki hins gamla rúss-
neska keisararíkis og mynda þannig sótt-
varnargarð („cordon sanitaire") milli Rúss-
lands bolsévika og Evrópu. í átökum borg-
arastríðs og innrásarstyrjalda urðu þá til
fjögur ný ríki á útjöðrum hins gamla
Rússaveldis: Finnland, Eistland, Lettland
og Litháen. Pólland bætti við sig héruðum,
sem byggð voru bélórússnesku og úkraínsku
fólki, en Rúmenía hertók Bessarabíu.
Þegar Ítalía gekk inn í styrjöldina 1915
hafði henni verið lofað miklum landaukum
í leynilegum samningi, sem gerður var í
London. ítölum skyldi falla í skaut suður-
héruð í Týrol, norðurhéruð Dalmatíu og
flestar eyjar þar undan ströndinni, Dode-
caneseyjar, sem byggðar voru grísku fólki.
í lífsháska styrjaldar eru menn ósparir á
loforðin. En á Parísarfundinum kom í ljós,
að öllu ógreiðara var um efndir. Wilson
Bandaríkjaforseti varð til þess að hafna
kröfum ítala á friðarráðstefnunni og gengu
þá fulltrúar ítalíu, Orlando forsætisráð-
herra og Sonnino utanríkisráðherra, af Par-
ísarfundinum. Niðurstaðan varð sú, að
Ítalía fékk auk suðurhéraða í Týrol höfn-
ina Trieste við Adríahaf á kostnað hins
gamla Austurríkis og Dodecaneseyjar á
kostnað Tyrkja, en varð að falla frá kröf-
unni um eyjar undan strönd Dalmatíu og
ítök í Alhaníu.
Hvergi urðu umskiptin meiri í Evrópu
eftir friðarsamningana en á því svæði, sem
fyrir stríð kallaðist Austurríki-Ungverja-
land. Á þessu þjóðahafi risu öldurnar svo
hátt undir lok styrjaldarinnar, að Habsborg-
arríkið brotnaði i spón áður en Parísar-
fundurinn tók til að ráðstafa sprekunum.
Úr reitunum af hinu víðlenda Dónárríki
spruttu tvö ný slavnesk ríki, Júgó-Slavía og
Tékkóslóvakía, Pólland að nokkrum hluta.
En það var einkenni hinna nýju ríkja, sem
urðu til eða voru aukin eftir friðarsamn-
ingana, að víða voru mjög fjölmennir þjóð-
ernisminnihlutar, sérstaklega af þýzku og
ungversku kyni. Eftir friðarsamningana
urðu 3 milljónir Ungverja að skipta um
borgararétt. Hið gamla Ungverjaland missti
alls nærri 11 milljónir þegna. Þegar Rúm-
eníu var úthlutuð Tx-anssylvanía fylgdi þar
með mikill fjöldi Ungverja og Þjóðverja.
Hvergi var þjóðernisvandamálið háskalegi-a
en í Tékkóslóvakíu. Þar voru 500,000 Rúþ-
enar, af úki'aínsku bergi bi'otnir, 745,000
Ungverjar og rúmlega þrjár milljónir aust-
ui'i'ískra Þjóðvei’ja, hinir svokölluðu Súdeta-
Þjóðvei'jar, sem síðar áttu eftir að koma
mikið við sögu álfunnar þegar Vei'salakerfið
tók að leysast upp á árunum fyrir seinni
heimsstyrjöldina. Þessir miklu þjóðernis-
minnihlutar hinna nýju ríkja urðu svo mik-
ið vandamál, að aldrei komst kyrrð á í
Miðevrópu á árunum milli tveggja heims-
styrjalda. Hið gamla Habsborgarríki hafði
verið sameiginlegur mai'kaður meii'a en 50
milljóna manna, með sameiginlega mynt og
tollamæri. Nú hlóðust upp tollmúi'ar milli
þessa fólks, sem um langan aldur hafði
verið efnahagsleg heild og í'aunar alls ekki
óhaglega gerð. Austun'íki taldi eftir friðar-
samningana sex og hálfa milljón manna og
af þeim bjó þriðjihlutinn í hinni fornu höf-
uðborg keisararíkisins, Vín. Það bættust
því mai'gslungin efnahagsvandamál við
þjóðernaríginn í hinum nýju í’íkjum. Þegar
sigurvegai-arnir í Versölum litu yfir val
Evi'ópu þá máttu þeir sjá þrjú keisaradæmi
liggja þar afvelta, ýmist af völdum styrj-
aldar eða byltingar. En vei'ki þeiri'a var
ekki lokið fyrr en þeir höfðu gi'eitt hinu
gamla Tyx-kjaveldi banahögg. Raunar höfðu
Bandamenn bruggað Sjúka manninum við
Sæviðarsund fjöri'áð snemma í styrjöldinni.
Þegar Tyrkland slóst í lið með Miðveldun-
um lokaðist ein mikilvægasta aðdi’áttarleið
fyrir Rússum — sjóleiðin um Sundin milli
Evrópu og Litlu-Asíu til Svai'tahafs. Þetta
mun hafa ráðið miklu um sköp Rússlands í
styrjöldinni. Bretar reyndu að opna þessa
sjóleið með valdi, en gáfust upp við það
eftir mikið tjón á mönnum og vistum. Svo
sem kunnugt er hafa rússneskir þjóðhöfð-
ingjar um aldir litið keisai'aboi'gina og
soldánssetrið Istambul girndai'auga, en
aldrei náð að fá vald á henni. Bi-etland hélt
verndarhendi sinni yfir sjúklingnum, sem
Rússakeisurum var svo mikið í mun að
stytta aldur. En í marzmánuði 1915 ui'ðu
hér á mikil umskipti. í leynilegum samningi
féllust Bretar og Fi'akkar á að gefa Rúss-
um hina fornu borg og full yfirráð yfir
Sundunum, Dardanellasundi og Sæviðai'-
sundi. Bandamenn gei'ðu þetta að vísu með
mikilli tregðu, en þeir þóttust ekki með
öðru móti geta tryggt sér hollustu Rúss-
lands við sameiginlegan málstað, því að
þeir óttuðust jafnan að svo kynni að fara,
að Rússar semdu sérfrið við Þýzkaland,
áhrifamiklir menn við í'ússnesku hii'ðina
unnu að því öllum árum að friðmælast við
Þjóðverja.
En þessi samningur við Rússa di'ó þann
dilk á eftir sér, að Bandamenn tóku á laun
að skipta búi Tyi'kjasoldáns áður en hann
var dauður. Réttu ári síðar skiptu Fi'akkar
og Bretar leifunum af Tyrkjaveldi á milli
sín í áhrifasvæði og stjói’narumdæmi og
hlaut Fi'akkland Sýi'land til umi’áða. Enn
síðar bættust ítalir í leikinn og Rússar, svo
að Tyi’kjaveldi var skipt milli stói'veldanna
fjöguri'a. í friðarsamningnum í Sévres, sem
var hinn síðasti í röð Versalasamninganna,
sem svo eru hér kallaðir einu nafni, var
gengið endanlega fi'á dánarbúi Tyrkjasol-
dáns. Það var nú látið heita svo að nafninu
til, að Bretar og Frakkar hefðu þessi lönd
í umboði Þjóðabandalagsins. Samningui'inn
við Rússa var nú úr gildi fallinn, enda neit-
aði stjórn bolsévika að viðurkenna hann.
En Fi’akkland fór með umboð yfir Sýi'landi,
Bretar tóku að sér umboð yfir írak og
Palestínu, og breyttist hér ekkert frá hinum
eldri leynisamningum Bandamanna. Litlu-
Asíu var skipt í umráðasvæði milli ítala,
Fi-akka og Grikkja, sem hlutu Smyrna. En
öll þessi nostui'sama skipting í áhi'ifa- og
umi'áðasvæði í Litlu-Asíu féll um sjálfa sig
við þjóðax-byltingu þá, sem Mustafa Kemai
stóð fyrir. Á tveimur árum rak hann hina
ex'lendu heri úr Litlu-Asíu og hi-akti Grikki
í bókstaflegri mei'kingu á haf út. Með
samningum í Lausanne 1923 var hið nýja
Tyrkland viðurkennt og tók yfir Litlu-Asíu
alla, Istambul og Austui'-Þrakíu á megin-
landi Evrópu. Til þess að leysa fjandskapai'-
mál Grikkja og Tyrkja var það tekið til
bi-agðs að flytja þá úr landi, Tyi'ki frá
Grikklandi, Gi'ikki fi'á Tyrklandi, Istambul
var þó undanskilin: þar skyldu Grikkir
mega búa, ef þá lysti. Þetta mun vei'a í
fyi'sta skipti, að slík lausn var fundin á
vandamálum þjóðernisminnihluta, en eftir
seinni heimsstyrjöldina var víða tekið til
þessa ráðs. Þjóðbylting Mustafa Kemals
var einn athyglisverðasti viðbui'ðui'inn í
sögu eftirstríðsáranna: í fyrsta skipti hafði
vopnum búin alþýðuhreyfing boðið stór-
veldum Evrópu byrgin, virt að engu samn-
inga þeii-ra og sáttmála, og farið með sigur
af hólmi.
Um það verður tæpast deilt, að Banda-
menn, Frakkar og Bretar og ítalir, hefðu
beðið ósigur í heinxsstyrjöldinni, ef ekki
hefði notið við aðstoðar Bandaríkjanna.
Hinn efnahagslegi máttur Bandai'íkjanna
réð að lokum úi'slitum í átökunum. Wilson
forseti ætlaði sér auk þess að kenna hinni
gömlu syndugu Evrópu nýjan sið. Þegar til
lengdar lét vii'ðist gleðiboðskapur Banda-
ríkjaforsetans ekki hafa orkað mjög á hina
evrópsku heiðingja. Versalakerfið tók að
hrynja áður en mörg ár liðu, og þeir, sem
skyldast var að verja það, Frakkar og Bret-
ar, horfðu aðgerðarlausir á hrun þess. En
þó var hitt kannski enn fui'ðulegra, að
Wilson beið mesta ósigur sinn í sjálfu
heimalandi fagnaðarerindisins — Banda-
í’íkjunum. Öldungadeildin neitaði að sam-
þykkja Versalasamninginn og Bandaríkin
gengu ekki í Þjóðabandalagið. Þrátt fyi'ir
allt reyndist Wilson áhrifameii'i spámaður
í Evi'ópu en í heimalandi sínu, þótt honum
tækist ekki fremur en flestum öðrum að
brúa bilið milli orða og athafna í sögunni.
♦
54