Bændablaðið - 16.01.2007, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Þriðjudagur 16. janúar 200716
Danski sagn fræð ing ur inn
Tork ild Kjærga ard rit aði
ný lega grein um þá gátu sem
lengi hef ur heill að fræði menn
og aðra: Hvern ig stóð á því að
hin ir nor rænu Græn lend ing-
ar dóu út eða hurfu frá Græn-
landi á 15. öld. Hann seg ir
að lausn in á tveim ur stór um
ráð gát um varð andi land nám
á Vín landi ann ars veg ar og
hvarf nor rænna manna frá
Græn landi hins veg ar hafi
nú fund ist; önn ur með forn-
leifa greftri sem vakti mikla
at hygli, þeg ar Leifs búð ir
fund ust á Vín landi og voru
grafn ar upp af þeim hjón um
Anne Stine og Helge Ingst ad,
og hin með þol in mæð is vinnu
fjölda sagn fræð inga í yf ir
hálfa öld.
Það er al mennt við ur kennt að
Ingst ad-hjón in færðu end an leg ar
sönn ur á að frá sagn ir um ferð ir
nor rænna manna til Am er íku um
ár ið 1000 væru sann ar. Hitt kem ur
meira á óvart að Kjærga ard skuli
halda því fram að líta megi svo á
að gát an um hvarf Græn lend inga sé
leyst.
Bú sæld ar legt land yf ir gef ið
Græn lend ing ar hafi í upp hafi 15.
ald ar horf ið frá Aust ur byggð og skil-
ið eft ir sig bú sæld ar legt land með
bæj um, tún um og kirkj um, sem enn
megi sjá rúst ir af í hinu stór kost-
lega lands lagi. Lausn in á þess ari
gátu hafi ekki ráð ist með einni stór-
kost legri forn leifa rann sókn, held ur
með hljóð leg um rann sókn um sagn-
fræð inga á skjala söfn um um alla
Evr ópu. Svo hljóð lega hafi lausn in
fund ist að varla viti nokk ur mað ur
að bú ið er að leysa gát una.
Kjærga ard byrj ar á því að rekja
þær til gát ur sem fram hafa kom ið
um hvarf Græn lend ing anna. Hann
vitn ar í norska sagn fræð ing inn
Fro de Fyl lingsn æs sem rann sak aði
sögu rit un um þetta efni og gaf út
um það bók ár ið 1990. Upp runa-
lega héldu menn að Græn lend ing ar
hefðu lot ið í lægra haldi í átök um
við hina öfl ugu eski móa menn ingu
sem hélt inn reið sína í Græn land á
12. öld frá Am er íku yf ir hið mjóa
Smith-sund nyrst á Græn landi.
Önn ur skyld hug mynd er að bask-
nesk ir eða ensk ir sjó ræn ingj ar hafi
eytt hinu frið sama bænda sam fé lagi.
Hug mynd ir hafa kom ið fram um
að Græn lend ing arn ir hafi flutt frá
Græn landi til Am er íku og sett þar á
stofn sam fé lög, sem síð ar hurfu.
Else Ro esda hl setti fram þá hug-
mynd, á grund velli kenn inga belg-
íska sagn fræð ings ins Henri Pi renne,
að auð ur og vel meg un Græn lands
á mið öld um, sem m.a. leiddi til
stór kost legra kirkju bygg inga, hafi
staf að af mik illi eft ir spurn eft ir rost-
ungs- og ná hval stönn um í Evr ópu.
Evr ópu menn misstu að gang að fíla-
beini frá Afr íku eft ir að ar ab ar her-
tóku Norð ur-Afr íku, skv. Pi renne,
og leiddi það til þess að far ið var að
veiða rost ung og ná hval í stað inn.
Síð an náðu Evr ópu menn aft ur sam-
bandi við Afr íku á kross ferða tím-
an um, 12. og 13. öld, og þá hvarf
eft ir spurn in eft ir rost ungs- og hval-
tönn um, sem aft ur leiddi til þess að
Græn lend ing ar misstu hin ar miklu
út flutn ings tekj ur af tönn um.
Frá 1960 hafi enn önn ur kenn ing
feng ið æ meiri fót festu, en það er
kenn ing in um vist fræði lega hnign-
un. Skóg ar högg og of beit hafi leitt
til upp blást urs og gróð ur eyð ing ar
í hinu við kvæma græn lenska vist-
kerfi. Árás ir sníkju dýra, hugs un ar-
leysi og van ræksla Græn lend inga
sjálfra, ásamt með skorti á menn ing-
ar leg um sveigj an leika og vönt un á
vilja og getu til að laga sig að nátt-
úru leg um að stæð um á Græn landi,
hafi leitt til hruns ins, því Græn lend-
ing ar hafi þvert á alla skyn semi
hald ið uppi evr ópsk um lífs hátt um.
Síð ast hafi banda ríski vís inda mað-
ur inn Jar ed Di am ond tek ið und ir
þessa kenn ingu í bók sinni Coll-
apse. How Soci eti es Cho ose to Fall
or Succe ed. Tengd þess ari hug mynd
sé kenn ing in um versn andi lofts lag,
sem hafi ver ið ein að al or sök þess
að Græn lend ing ar hurfu.
Heilsu far Græn lend inga
var allt af gott
Fyr ir öll um þess um kenn ing um séu
ýms ar rök semd ir, t.d. sé lík legt að
frjó magn jarð vegs hafi far ið minnk-
andi smám sam an, en þó ekki alls
stað ar. Kan ad íski vís inda mað ur inn
Charl es Schwe ger hef ur kom ist að
þeirri nið ur stöðu að á a.m.k. ein um
bæ í Vest ur byggð, sem einna fyrst
var yf ir gef inn, hafi jarð veg ur raun-
ar ver ið betri í lok byggð ar á 14.
öld en þeg ar byggð hófst. Ekki sé
þó vafi á því að lofts lag hafi far ið
versn andi á Græn landi á 14. og 15.
öld eins og ann ars stað ar í heim in-
um, og ekki held ur á því að verð
á ná hval stönn féll á 13. öld. En
versn andi heil brigð is ástand sé ekki
að finna. Í sam fé lög um sem eru
hægt og hægt að deyja út, eins og á
Páska eyju, hafi með al hæð lækk að,
dán ar tíðni auk ist og sjúk dóms tíðni
einn ig, en slíkt sé ekki að finna á
Græn landi skv. rann sókn mann fræð-
ings ins Ni els Lynn er up. Þvert á
móti hafi nær ing ar ástand far ið batn-
andi frá upp hafi land náms og til 15.
ald ar með vax andi hlut falli af kjöt
og fiski og þar með pró teini í fæðu.
Pró tein ið kom af sel um og hvöl-
um sem Græn lend ing ar veiddu í æ
meira mæli, sem sýn ir að kenn ing in
um skort á að lög un stenst ekki.
Eng in merki hafa fund ist í forn-
leif um um bar daga eða of beldi
milli eski móa og nor rænna manna.
Allt bend ir til að byggð in hafi ver ið
yf ir gef in í ró og næði. Eng ar fjölda-
graf ir, eng ir grafn ir fjár sjóð ir eða
helgi grip ir hafa orð ið eft ir eins og
vænta mætti ef slíkt hefði átt sér
stað. Hug mynd in um árás ir sjó ræn-
ingja er óraun hæf af sömu or sök,
og eng ar forn leif ar styðja hug mynd-
ina um flutn inga til Am er íku.
Mynd in af síð mið öld um breyt ist
Lengst af, allt frá 17. öld og fram
und ir 1930, var lit ið svo á að síð-
mið ald ir hefðu í Evr ópu ver ið
þenslu tími, og í því sam hengi var
hvarf Græn lend inga ráð gáta, seg ir
Kjærga ard. Síð ar hef ur kom ið í ljós
að síð mið ald ir voru síð ur en svo
neinn þenslu tími, þvert á móti hafa
rann sókn ir sagn fræð inga í evr ópsk-
um skjala söfn un leitt æ skýr ar í ljós
að þær voru tími sam drátt ar. Breyt-
ing in hafi byrj að í Nor egi með rann-
sókn um Sig vald Ha sund um 1920 á
af leið ing um svarta dauða á byggða-
þró un. Síð an hafi fimm mikl ir mið-
alda fræð ing ar, Mi cha el Post an í
Eng landi, Marc Bloch í Frakk landi,
Wil helm Ab el í Þýska landi, Andre-
as Holm sen í Nor egi og Carl Andre-
as Christ en sen í Dan mörku lagt
fram kenn ingu um mikla kreppu á
síð mið öld um með gíf ur legri fólks-
fækk un, stór land svæði hafi lagst
í eyði og lífs kjör fyr ir þá sem eft ir
lifðu hafi batn að mjög.
Þessi nýja mynd hafi ver ið stað-
fest með rann sókn um á tíma bil inu
1960-1990, m.a. í hinni miklu nor-
rænu eyði býla rann sókn, sem Svend
Gis sel leiddi og Björn Teits son
stýrði af hálfu Ís lend inga. Í henni
voru áhrif plág unn ar á byggða þró-
un á Norð ur lönd um rann sök uð
mjög ná kvæm lega, nán ast sókn fyr-
ir sókn.
Stað fest hef ur ver ið að í allri Evr-
ópu varð gríð ar leg fólks fækk un, og
í lönd um eins og Spáni, Þýska landi,
Suð ur-Ítal íu og Eng landi urðu mikl-
ir fólks flutn ing ar frá jað ar svæð um
til frjó samra mið svæða sem buðu
upp á betri lífs kjör með borg um,
mark aðs hag kerfi og frjó samri jörð.
Kjærga ard bend ir á að rann sókn ir
á fólks fjölda þró un á vest ur hluta
Norð ur landa séu sér lega áhuga verð-
ar fyr ir lausn Græn lands gát unn ar,
því þær sýni mikla byggða eyð ingu
í Nor egi, Jót landi og á Ís landi, á
með an byggða eyð ing var ekki eins
mik il á mið svæð um Dan merk ur og
Sví þjóð ar. Íbúa fjöldi hafi fall ið um
meira en 50% á Ís landi og í Nor-
egi.
Græn land hluti af Ís landi
Kjærga ard kvart ar yf ir því að Græn-
land var ekki með í stóru nor rænu
eyði býla rann sókn inni. Græn land
hafi í flest öllu til liti, ekki bara land-
fræði legu, held ur einn ig fé lags lega,
efna hags lega og hug ar fars lega, ver-
ið vest ur hluti Ís lands. Bæði Ís land
og Græn land hafi ver ið hluti af sam-
hang andi fjarða lands lagi Norð ur-
Atl ants hafs, sem hafi náð um Græn-
land, Ís land, Fær eyj ar og Nor eg. Sé
Græn land þann ig skoð að í sam hengi
við vest ur hluta Norð ur landa og
byggða þró un þar skoð uð út frá því,
sést að fyrst tæmd ist sú byggð sem
fjærst lá, Vest ur byggð in um hverf is
nú ver andi höf uð stað Græn lands,
Nu uk, þar næst Mið byggð in, og að
lok um Aust ur byggð in, sem síð ast
feng ust frétt ir af 1412. Þetta fell ur
eins og flís við rass við hina nor-
rænu eyði býla kreppu á síð mið öld-
um, seg ir Kjærga ard. Græn land var
með orð um Eriks Lönnr oth, sænsks
sagn fræð ings, eitt risa eyði býli.
Or sök þess að þetta sam hengi
hef ur ekki orð ið ljóst, en að eins
nefnt sem hugs an leg ur mögu leiki,
er að Græn land var aldr ei með í
stóra nor ræna eyði býla verk efn inu.
Kjærga ard set ur Græn land í sam-
band við nið ur stöð ur þess. Hins
veg ar tel ur hann ljóst að nið ur stöð-
ur verk efn is ins hafi aldr ei orð ið
nægi lega þekkt ar í hin um al þjóð-
lega fræði heimi, og það hafi leitt
til þeirra grát legu af leið inga
að al þjóð lega þekkt ir og frá-
bær ir fræði menn eins og Jar ed
Di am ond hafi not að mörg ár
af fræði leg um ferli sín um í að
ræða og leggja fram lausn ir á
vanda máli, sem löngu hafi ver-
ið leyst.
Vanga velt ur
Kjærga ard vís ar á bug fræði-
leg um for send um fyr ir þeim
kenn ing um um hvarf Græn-
lend inga sem efst hafa ver ið
á baugi og set ur á dag skrá
nýtt sam hengi, sem sjaldn ast
hef ur ver ið í um ræð unni. Um
leið vakna ýms ar nýj ar spurn-
ing ar.
Kjærga ard nefn ir aldr ei
svarta dauða eða pest í grein
sinni en flest ir fræði menn eru nú
á þeirri skoð un að hún hafi ver ið
helsta, ef ekki eina or sök síð mið-
alda krepp unn ar. Þetta skipt ir máli
þeg ar þró un mið alda byggð ar á
Græn landi er met in því merki um
dauða fjölda manna í einu, eða á
sama tíma, í græn lensk um kirkju-
görð um myndi tákna að plág an
hefði kom ið þar.
Hug mynd Kjærga ards er að
Græn land hafi ver ið jað ar svæði á
sam hang andi vest nor rænu svæði
en sú hug mynd er vafa söm eða
þarfn ast að minnsta kosti um ræðu.
T.d. er ljóst að Ís land var að lík ind-
um heild út af fyr ir sig, þann ig að
eng ar heim ild ir eru um að ís lensk ir
bænd ur hafi leit að til Nor egs eða
Fær eyja til að setj ast að á yf ir gefn-
um jörð um í þess um lönd um, sem
þó var nóg af á síð ari hluta 14.
ald ar á með an Ís land var þétt set-
ið. Bestu jarð ir á Græn landi voru
lík lega ágæt is bú jarð ir, kannski
jafn góð ar ís lensk um góð jörð um og
því ekki eft ir miklu að slægj ast á
Ís landi fyr ir a.m.k. suma Græn lend-
inga. Hafi Græn land hins veg ar ver-
ið jað ar svæði Ís lands hvað byggða-
þró un varð ar, eins og t.d.Vest firð ir
eða Vopna fjörð ur voru vissu lega í
ís lensku sam hengi, er það áhuga-
vert rann sókn ar efni.
Vest ur byggð var yf ir gef in um
miðja 14. öld. Í ís lensk um mið-
alda heim ild um er að finna ann áls-
grein um ferð Ívars Bárð ar son ar
til Vest ur byggð ar 1347-1355. Ívar,
sem var emb ætt is mað ur kirkj unn-
ar, fann Vest ur byggð yf ir gefna en
geit ur, kýr og hest ar voru þar á
sveimi án umhirðu. Hann taldi að
skræl ingj ar hefðu eytt byggð inni.
Þetta styð ur ekki kenn ing una um
að eyð ing Vest ur byggð ar hafi ver-
ið hluti af nor rænu eyði býla þró un-
inni, held ur áð ur nefnda kenn ingu
um of beldi og hern að eski móa sem
meg in or sök eyð ing ar inn ar. Skræl-
ingj ar gerðu árás á Milli byggð ina
svo köll uðu, nokk uð norð an við
Eystri byggð, ár ið 1379, og drápu
18 full orðna menn. Þetta kem ur
einn ig fram í ís lensk um mið alda-
heim ild um. Ekk ert er lík legra en
að sókn eski móa suð ur eft ir hafi
síð an hald ið áfram og þeir sótt
inn í Eystri byggð. Hvað þá hef ur
gerst er ekki vit að en vel má vera
að síð ustu Græn lend ing arn ir hafi
flutt til Ís lands, eins og Kjærga ard
gef ur sterk lega í skyn. Þess verð-
ur raun ar að geta að byggð hélst í
Aust ur byggð á Græn landi allt fram
til loka 15. ald ar, um það vitna forn-
leif ar.
Það er því nokk uð of mælt hjá
Kjærga ard að gát an um hvarf Græn-
lend inga sé leyst með því að máta
hana við nið ur stöð ur eyði býla rann-
sókn ar inn ar en engu að síð ur er
fram lag hans af ar áhuga vert.
Árni Daní el Júlí us son þýddi og end ur-
sagði grein ina sem birt ist í We ek end-
avi sen.
Af hverju hurfu Græn lend ing ar?
Mál ið er leyst, seg ir dansk ur sagn fræð ing ur – Ekki alveg, segir íslenskur kollega hans
Byggð norrænna manna í Grænlandi, Vestaribyggð hér að
ofan en Eystribyggð til hægri.
Rústir Hvalseyjarkirkju í Eystribyggð á Grænlandi.