Þjóðlíf - 01.09.1986, Blaðsíða 39

réttinum til að tjá sig. Barátta borg-
arastéttarinnar í Evrópu á 18. og 19.
öld hefur verið sá kyndill frelsisins
sem lýst hefur fjendum ritskoðunar-
innar allar götur síðan. Pað var borg-
arastéttin sem braut af sér hlekki rit-
skoðunarinnar sem afturhaldssamur
aðall og kirkjustofnanir höfðu
hneppt almenning í frá því á miðöld-
um. Þessi frelsisbarátta tók auðvitað
marga áratugi og jafnvel aldir. Það
segir sig sjálft að heilu kynslóðirnar
hertust í eldi þeirrar baráttu sem háð
reynum að ná, öðlast meira af á
morgun en í dag.
Þegar fjölmiðill segist vera óháður
og frjáls,— þá á hann við að hann
vildi vera það. Enginn fjölmiðill er
með öllu óháður, hvað þá frjáls. Fjöl-
miðlar eru háðir eigendum, neytend-
um, flokkum, ríkisvaldi, markaði,
þeim sem ritstýra, blaðamönnum
o.s.frv. o.s.frv. Frelsi fjölmiðilsins
hjá okkur takmarkast með sama
hætti af áðurnefndum atriðum.
Þegar krafist er frelsis fyrir fjöl-
íslenska borgarastéttin þurfti ekki að berjast fyrir
mannréttindum sínum.
var við klerka og keisara. Þessa
reynslu hlutu seinni kynslóðir borg-
arastéttarinnar í arf.
Sá borgaralegi humanismus sem
einkennt hefur skástu parta borg-
arastéttar allra landa og stórra
stjórnmálasamtaka þeirra allt fram á
daga nýfrjálshyggjunnar á einmitt
rætur sínar í frelsisbaráttunni. Og
víða eru til borgaralegir stjórnmála-
flokkar, sem leggja umfram annað
áherslu á mannréttindi þegnanna.
Dæmi um slíkan stjórnmálaflokk er
Radikale Venstre í Danmörku. Eðli-
leg skoðanaskipti, meira tjáningar-
frelsi, minni ritskoðun, meiri
mannréttindi eru sjálfsagðari í þjóð-
félögum, þarsem hefðbundinn skiln-
ingur ríkir á nauðsyn frelsis.
Borgarastétt sem hefur í reynslu
sinni lifað við ritskoðun, gerir sér
betur grein fyrir nauðsyn frelsins, —
hún hefur með átökum og fórnum
nálgast frelsi sitt.
íslensk borgarastétt er að þessu\
leytinu til ólík evrópskri.
íslenska borgarastéttin þurfti ekki
að berjast fyrir mannrétttindum sín-
um einsog systur hennar annars stað-
ar. Hún fékk mannréttindi afhent á
silfurdiski kóngsins, eftir að danska
borgarastéttin hafði náð völdum í
kjölfar áratuga átaka. M. a. þess
vegna hefur íslenska borgarastéttin
verið sljó gagnvart mannréttindum,
hún býr ekki sjálf að reynslubrunni
ófrelsisins. Hún er í þessum sögulega
skilningi hin arflausa stétt. Hér er um
þetta farið nokkrum orðum, afþví að
virðingarleysi fyrir skoðunum,
skoðanaskiptum er landlægt og sögu-
leysi valdhafa á hlut að máli.
Óháður og frjáls
Hér er náttúrlega farið gáleysislega
með dýrmæt hugtök einsog frelsið.
Áður en lengra er haldið er rétt að
hafa í huga að greinarhöfundur telur
að frelsið sé einsog réttlætið, eitthvað
sem við stefnum að, eitthvað sem við
miðla er um leið ástæða til að varast
sjálfbirging. Fjölmiðlamenn verða að
vera kröfuharðir við sjálfa sig. Þeir
eiga að vera trúlofaðir upplýsingunni
og gagnrýnni umfjöllun. Frelsi þeirra
er einskis virði ef það er ekki notað
til hinna erfiðu skylduverka: að miðla
upplýsingum, að grafast fyrir um
sannleikann. Sannleikurinn er ævin-
lega og um síðir í þágu réttlætisins.
Það eru mörg lögmál í gangi, sem
virka á báða vegu, þ.e. sem leiða til
meira frelsis, fjölbreyttara upplýs-
ingastreymis - og til meiri ritskoðun-
ar, einhæfari mötunar. Og það er
margt annað en áður er nefnt sem
hnígur til ritskoðunar, sérstaklega á
íslandi — umfram önnur lönd með
lýðræðislegu fjölþátta þjóðfélags-
skipulagi.
Vansagðir hlutir
Auðvitað er enginn eðlismunur á
fjölmiðlum hérlendis og annars stað-
ar á Vesturlöndum varðandi tök
kapitalsins og markaðarins á fjöl-
miðlum. Það sem veldur hins vegar
meiri varfærni — ritskoðun og sjálfs-
ritskoðun — á íslandi eru atriði eins-
og 1. fámennið og ættartengslin, 2.
meira flokkshald á fjölmiðlum en
annars staðar, 3. samtryggð verka-
lýðshreyfing, 4. lág laun og atvinnu-
óöryggi, 5.ráðandi miðill á markaðn-
um einsog Morgunblaðið, ó.sér-
kennilegt útvarpsráð. Við skulum
kanna þessi atriði nánar.
Auðvitað reynir fámennið meira á
íslenska fjölmiðlamenn en kollega
þeirra annars staðar á Vesturlöndum.
Þegar upp kemst um t.d. hneyksli í
stóru fyrirtæki, þá er næsta víst, að
hlutaðeigandi eiga frændur og vini
inná öllum fréttastofum. Þegar um-
fjöllun um hin ýmsu mál er skoðuð
eftirá ber að hafa þessa staðreynd í
huga. Oftast skrifa menn öðruvísi um
frændur sína og vini en þá sem standa
fjarri og meiri líkindi eru á að fjöl-
miðlamenn hafi hlutlæga fjarlægð til.
Og þegar eitthvað kemur uppá hika
kunningjar útí bæ ekki við að láta í

ÞJÓÐLÍF 39