Dagblaðið Vísir - DV - 03.08.2012, Blaðsíða 50

34 Viðtal 3.–7. ágúst 2012 Helgarblað
Þarf að takmarka aðgengi
að áfengi
Neyslan hefur tvöfaldast vegna
meira aðgengis að áfengi, vill
Gunnar Smári meina, og segir Ís­
lendinga eiga erfitt með að ræða
áfengismál. Margir áratugir séu
síðan bindindishreyfingin hafi
misst hljómgrunn og heilbrigðis­
yfirvöld hafi alls ekki viljað hall­
mæla áfengi. „Því hafa áfengis­
salar og bruggarar í raun stjórnað
umræðunni lengi og mært lífs­
gæði vímunnar. Af þeim sökum
er umræðan skökk og vitlaus. Það
er langt í frá vilji mikils meirihluta
þjóðarinnar að aðgengi að áfengi
verði sífellt auðveldara eða að
neysla aukist. Þvert á móti vill mik­
ill meirihluti fólks stemma stigu við
neyslunni.
Áfengisstefnan á Íslandi breytt­
ist eins og annars staðar á Vestur­
löndum fyrir um 30 árum. Þetta
gerðist samhliða uppgangi frjáls­
hyggju. Það var dregið úr aðhaldi
á öllum sviðum samfélagsins og
dregið úr hömlum í nafni einstakl­
ingsfrelsis, en þó oftast með hag
fyrirtækja í huga. Þetta leiddi síð­
an til hruns á mörgum sviðum. Of
auðvelt aðgengi að lánsfé leiddi
til skuldabólu og fjármálahruns.
Lækkun áfengisverðs, fjölgun út­
sölustaða og lengri afgreiðslutímar
tvöfölduðu áfengisneysluna víðast
hvar, meðal annars hérlendis. Það
má því segja að það hafi lengi ver­
ið opinber stefna samfélagsins að
auka áfengisneyslu; að sumu leyti
vegna þrýstings hagsmunaaðila en
að sumu leyti í þeirri trú að þótt að­
hald hafi ef til vill gagnast fyrr á tíð
sé fólk í dag annars konar; mennt­
aðra og betur að sér. Reyndin varð
að neyslan tvöfaldaðist og skaðinn
af neyslunni margfaldaðist; dauðs­
föll, veikindi, slys, afbrot, fjarvistir
frá vinnu og svo framvegis.
Eins og með aðgengið að láns­
fé, þá vinna allar þjóðir nú að
því að takmarka aftur aðgengi að
áfengi, hækka verð, takmarka aug­
lýsingar, herða að útsölustöðum.
Umræða um þetta hefur aðeins
að litlu leyti borist hingað, líklega
fyrst og fremst vegna áhugaleysis
Landlæknisembættisins á áhrifum
áfengis á heilsu landsmanna. Okk­
ar heilbrigðisyfirvöld eru mörg­
um árum á eftir systurstofnunum
í nágrannalöndunum. Sama má
segja um samtök lækna á Íslandi,
en víða hafa þau verið í forystu um
að hvetja stjórnvöld til að herða
áfengisstefnuna.“

Vitund fyrir réttindum barna
Nú er komin verslunarmannahelgi
þar sem útihátíðir eru haldnar víða
um land og þeim fylgir oft drykkja.
Gunnar Smári reiknar með að
loka verði Herjólfsdal fyrir börn­
um enda fari ekki saman neysla á
áfengi og hátíð með börnum.
„Útihátíðirnar eru að breytast
eins og bæjarhátíðirnar, fyrst og
fremst vegna þess að drykkja fellur
ekki að barnaskemmtun. Þeir sem
standa að þessum hátíðum hafa
því verið að aðskilja þetta tvennt;
börnin og drykkjuna. Á Akranesi
var farin sú leið að hætta öllum úti­
hátíðarhöldum um kvöldmatar­
leytið. Þeir sem vilja drekka gera
það þá á sérstökum öldurhúsum
á kvöldin og þar fá börn ekki að­
gang. Mér sýnast borgaryfirvöld í
Reykjavík vera á sömu leið með 17.
júní. Mér skilst að aðstandendur
Þjóðhátíðar í Eyjum ætli að breyta
þeirri hátíð í eins konar Roskilde
Íslands; tónlistarhátíð fyrir ungt
fólk þar sem búast má við mikilli
neyslu. Ég reikna því með að þeir
muni loka Herjólfsdal fyrir börn­
um í einhverjum áföngum á næstu
árum. Vitund okkar fyrir réttind­
um barna mun sjálfkrafa láta þess­
ar verstu hátíðir hverfa, þar sem
sauðdrukkið fólk þvældist innan
um börn og fjölskyldufólk.“

Mannréttindi að fá úrræði
Samfélagið þarf að breytast að mati
Gunnars Smára og fyrst og fremst
vill hann að mannréttindi áfengis­
og vímuefnasjúklinga séu virt. Að
þeir fái rétta greiningu þegar þeir
leita til heilbrigðiskerfisins, séu til
dæmis ekki sendir heim með þung­
lyndislyf eða unnið sé á afleiðingum
sjúkdómsins í stað þess að beina
sjúklingnum í viðeigandi meðferð.
„Það eru líka mannréttindi
þessa hóps að áfram verði þró­
uð úrræði fyrir þá sem ekki fá bata
með þeim lausnum sem við eigum í
dag,“ segir hann. „Þetta er fámenn­
ur hópur. 49 prósent þeirra sem
hafa komið á Vog hafa bara kom­
ið einu sinni, 20 prósent tvisvar og
önnur 20 prósent þrisvar til fimm
sinnum. 89 prósent þeirra sem
hafa komið á Vog hafa því komið
þangað fimm sinnum eða sjaldn­
ar. Þetta er í raun frábær árangur
í meðferð á krónískum lífshættu­
legum sjúkdómi; líklega þeim sjúk­
dómi sem dregur flest fólk undir
fimmtugu til dauða, dregur mest
niður lífsgæði fólks af öllum sjúk­
dómum og heldur flestum félags­
lega óvirkum í samfélaginu. En
þótt flestir fái bata með þeim úr­
ræðum sem við eigum þá eiga hin­
ir sem ekki hafa náð bata rétt á að
úrræðin séu þróuð lengra. Það er
ekki alltaf sjúklingnum að kenna
ef hann fær ekki bata; oftast er það
vegna þess að lausn á vanda hans
hefur ekki enn fundist. Þetta á við
um alkóhólisma eins og aðra sjúk­
dóma.“
Blekkingin um hófdrykkju
Opinber stuðningur er nauðsyn­
legur og Gunnar Smári nefnir að
ríkir almannahagsmunir séu fyrir
því að efla áfengismeðferð.
„Það eru líka mannréttindi
þessa hóps, sem telur um 15 pró­
sent landsmanna, að hið opinbera
styðji við þá heilbrigðisþjónustu
sem hópurinn þarf þótt enginn
hafi einkanlega peningalega hags­
muni af þessari starfsemi,“ segir
Gunnar. „Einkahagsmunir lyfjafyr­
irtækja keyra ekki áfram meðferð
við áfengis­ og vímuefnasýki. Hins
vegar eru ríkir almennir hagsmun­
ir fyrir því að efla áfengismeðferð.
Því miður höfum við lifað tíma þar
sem almannahagsmunir hafa ekki
átt upp á pallborðið. Heilbrigðis­
kerfið, eins og aðrir þættir samfél­
agsins, hefur verið byggt upp eftir
kröfum og óskum einkahagsmuna­
aðila.
Það eru líka mannréttindi þessa
hóps að sérstaða hans sé viður­
kennd. Það á að vera auðvelt og
jákvætt fyrir ungt fólk að fara í
meðferð. Við eigum að læra að
fagna því. Það er forsenda þess að
fólk með þennan sjúkdóm nái að
þroska og dafna, að það gangist við
sjúkdómnum.
Loks eru það mannréttindi
þessa hóps að tekið sé tillit til hans
við dreifingu á vímuefnum; bæði
áfengis og vímuvaldandi lyfseðils­
skyldum lyfjum. Það er óþolandi
að heilbrigðisyfirvöld vilji ekki
laga sitt kerfi að því að áfengis­ og
vímuefnasýki sé til. Sama á við um
dreifingu og sölu á áfengi. Banda­
rískar rannsóknir sýna að vel yfir
80 prósent af öllu áfengi sem er
selt eru notuð af áfengissjúkling­
um eða fólki í mikilli ofneyslu.
Samt er alltaf látið eins og ÁTVR
og vínveitingastaðir séu að selja
hófdrykkjufólki eitt rauðvínsglas.
Vegna þessarar blekkingar hefur
áfengi verið of aðgengilegt í sam­
félaginu og um of haldið að fólki,
sem hefur leitt til meiri neyslu sem
aftur leiðir til þess að of margir
þróa með sér þennan lífshættulega
sjúkdóm.
Með þessu er ég ekki að leggja
til bann eða óbærilegar hömlur;
aðeins að tekið verði mið af þeirri
staðreynd að áfengi er mikill skað­
valdur fyrir heilsu manna jafn­
framt því að vera mörgum gleði­
gjafi. Það þarf að finna viðunandi
sátt milli þessara þátta sem megin­
þorri fólks sættir sig við.“
Góðar fyrirmyndir eru forvörn
Hvernig geta foreldrar stutt við
unglingana sína og varið þá gegn
hættum þeim sem fylgja áfengis­
og fíkniefnaneyslu?
„Allar kannanir sýna að sá
einstaki þáttur sem ræður mestu
um hvort börn og ungmenni byrji
snemma að drekka eða nota fíkni­
efni er hvort börnin hafi séð for­
eldra sína ölvaða eða dópaða.
Ég býst við að þetta komi eng­
um á óvart. Foreldrar sinna for­
eldraskyldum sínum best með
því að vera góðar fyrirmyndir. Ef
þeir drekka sig ofurölvi, rífast fyr­
ir framan börnin og sofna frammi
í sófa ættu þeir að ræða þessi atvik
við börnin daginn eftir, ekki láta
eins og þetta sé sjálfsögð og eðlileg
hegðun.
Rannsóknir sýna að fólk of­
metur gildi áróðurs gegn áhættu­
hegðun barna og ungmenna. Það
er mun árangursríkara að beita
skertu aðgengi eða hærra verði.
Kannanir hafa sýnt að verðhækk­
anir hafa sérlega jákvæð áhrif á
unglinga enda þurfa þeir að nota
vasapeninga sína í margt og áfengi
og vímuefni verða út undan ef það
er of dýrt.“
Finnst honum eitthvað til í því
að það sé of mikil pressa á ungu
fólki? „Það held ég ekki; ekki al­
mennt. Ég held að það sé hvorki
flóknara né erfiðara að vera ung­
ur í dag en áður, en það er örugg­
lega um margt öðruvísi. Aðgengi
að áfengi og vímuefnum er mun
meira í dag en fyrir tuttugu árum
og sjálfsagt finna krakkar fyrir fél­
agslegum þrýstingi til að byrja
að nota þessi efni. En félagslegur
þrýstingur hefur afvegaleitt ungl­
inga allra tíma. Krakkar í dag hafa
á móti miklu fleiri tækifæri til að
skapa úr lífi sínu eitthvað skemmti­
legt og magnað en nokkur kynslóð
á undan þeim.“
Hefur gaman af lífinu
Gunnar Smári hefur lært margt af
glímunni við sjúkdóminn. Spurð­
ur hvernig hann leiti sér lífsfyllingar
segist hann einfaldlega reyna að
lifa góðu lífi frekar en skemmtilegu.
„Þegar ég er upp á mitt besta þá borða
ég vel og sef vel, les eitthvað gott og
hlusta á eitthvað gott eða horfi, reyni
að snúa skárri hliðinni að fólki, reyni
að leggja mig fram við það sem mér
er treyst fyrir, reyni að ganga í aug­
un á konunni minni, fá dóttur mína
til að hlæja og ögra eldri börnunum
með einhverri vitleysu. Ég reyni eig­
inlega frekar að hafa gaman af lífinu
en að lifa skemmtilegu lífi. Ég get því
ekki mælt með mínu lífi við nokkurn
mann en það er orðið eins og klæð­
skerasaumað á mig.“
Flókin ættleiðing
Gunnar Smári og eiginkona hans,
Alda Lóa Leifsdóttir, ættleiddu
stúlku barn frá hinu blá fátæka
Afríku ríki Tógó, Sóleyju, sem er
orðin fimm ára. Ættleiðing er flók­
ið ferli í Afríku eins og annars stað­
ar en þar er hins vegar líflegra yfir
stjórnsýslunni.
„Það sem mér fannst eftirminni­
legast við ferlið – fyrir utan þá miklu
gjöf að vera afhent lítið barn og vera
treyst fyrir því – var munurinn á
stjórnsýslunni hér og í Tógó,“ segir
Gunnar Smári. „Hér þykir það fag­
legt og góður siður að skilja hjart­
að eftir í fatahenginu og nálgast
öll viðfangsefni eins og sálarlaus
manneskja. Í Tógó þætti það hins
vegar mikil ómenning; þar gladdist
fólk innilega með okkur og barninu;
hafði lifandi áhuga á sögu okkar
og vildi meta okkur með hjartanu
ekki síður en einhverjum stöðluð­
um mælistikum. Hættan við afríska
kerfið er að sá sem kemur með
hjartað í vinnuna gæti ráðið frænda
sinn sem sendil eða sleppt vasaþjófi
af því að hann finnur til með hon­
um. Þetta er svona klassísk spill­
ing. Sú hjartalausa spilling sem við
glímum við í stjórnsýslunni er hins
vegar eitthvað miklu hættulegra og
óhugnanlegra. Ég segi þetta ekki
vegna þess að kerfið hér heima
hafi brugðist okkur á nokkurn hátt;
þessi mismunur var bara svo hróp­
andi í samanburðinum.“

Að laga sig að heiminum
Þau gildi sem Gunnari Smára hef­
ur reynst best á lífsleiðinni eru
fremur einföld. Að laga sig að
heiminum fremur en að treysta á
lukkuna.
„Ég er að kenna dóttur minni að
hafa munninn fyrir ofan diskinn.
Ef maður missir eitthvað af gafflin­
um þá dettur það á diskinn en ekki
á borðið eða í kjöltuna. Er þetta
ekki gott gildi; að laga sig að heim­
inum fremur en að treysta á að allt
fari alltaf á besta veg? Eru góð gildi
ekki sett saman úr mörgum svona
smáum atriðum? Ef ég tryði á eitt­
hvert risastórt algilt gildi færi ég
örugglega að berja þig með því.“
Lífsgildin Er þetta ekki gott gildi; að laga sig að heiminum fremur en að treysta á að allt fari alltaf á besta veg? Mynd JG