Skírnir - 01.01.1969, Blaðsíða 268

262
RITDÓMAR
SKÍRNIR
hamri, eius og að sínu leyti Kristrúnar í Hamravík, virffist að hefði notið sín
til fullrar hlítar í langri smásögu í líkingu við ýmsar fyrri sögur Hagalíns.
í Þætti af Neshólabræðrum kemur fram önnur hlið á rómantísku Guðmund-
ar Hagalín: áhugi hans á sterkum ástríðum, hamslausum tilfinningum, og á
ástum. Þáttur af Neshólabræðrum er vafalaust einhver fullkomnasta saga Haga-
líns, dramatísk frásögn með stígandi til loka, engu efnisatriði hennar ofaukið;
hin voveiflegu atvik og átök sögunnar, hrikaleg náttúrulýsing hennar lúta upp-
málun öfgafenginna rómantískra tilfinninga, stílfærðrar lífs- og mannsýnar
sem vissulega getur verið sönn þó hún sé einföld. Sama gildir að sínu leyti
um kafla þann úr Sturlu í Vogum sem hér er í bókinni. Þar birtist ómenguð
rómantísk lífsýn höfundarins með sínum sterku og hrikafengnu andstæðum,
svo stílfærð að hún nálgast mörk hins afkára. Nálgast þau án þess að fara yfir
þau og verða afkáraleg, - en hið sama verður ekki sagt um allar seinni skáld-
sögumar.
Þáttur af Neshólabræðrum einskorðar sig við lýsing tilfinninga, hinn róman-
tíska mannskilning, skipar sér stað í fjarlægu, framandlegu umhverfi. Sam-
bærilegur mannskilningur og lífsýn virðist uppistaða Sturlu í Vogum, uppruna-
legur og einlægur í sögunni. En Sturla í Vogum vill líka bera félagslegan boð-
skap, miðla raunhæfri þjóðfélagslýsingu, skilningi manns og samfélags við
hæfi samtíðarinnar. Hin hetjulega, svipsterka lýsing Sturlu endist ekki til þess-
ara erinda, rómantísk einstaklingshyggja höfundarins reynist ósættanleg þeim
boðskap félagshyggju og jafnræðis sem saga hans virðist vilja bera; og sami
tvískinnungur hygg ég að hvarvetna verði uppi í þjóðfélagslegum sögum Haga-
líns. Með þessu er engan veginn verið að bera brigður á samúð hans með lítil-
magnanum, hinum réttlausu, þeim sem undir verða í samfélaginu sem Móðir
bamanna er til vitnis um í þessari bók. En áhugi og alúð hans beinast frá önd-
verðu að sérstökum og sérkennilegum einstaklingum sem einatt eru fulltrúar
og málsvarar fomra siða og dyggða og verðmæta í samfélagi sem virðist á
hverfanda hveli; félagslegur áhugi hans miðar að uppreisn einstaklings í sam-
félaginu frekar en viðreisn þjóðfélagsins sjálfs.
í upphafi virðist stíll Hagalíns hafa verið tiltölulega einfaldur, knappur,
orðfár; hinn stillilegi frásagnarháttur sem vegst á við tilfinningahitann undir
niðri varðar Þátt af Neshólabræðrum miklu. Á þessu verður mikil breyting
þegar frá líður, og er freistandi að setja þá breyting í samband við hið málfars-
lega átak sem Kristrún í Hamravík felur í sér. Stíll Hagalíns verður eftir það
æ langorðari og ýtarlegri, málskrafsmikill, mærðarfullur þegar verst lætur;
mannlýsingar hans leggja æ meira upp úr sérlegu tungutaki sögufólksins. Sam-
fara þessu þokast áhugi, viðhorf höfundarins, skoðanir hans, upphaflega sam-
samað lýsing sögufólks og frásögn atvika, æ meir í fyrirrúm í sögunum, gera til-
kall til forræðis fyrir söguefnum og sögufólki. Kristrún í Hamravík er græsku-
laus gamansaga - en lýsing gömlu konunnar verður í raun og sannleika mikil-
úðleg, felur í sér vegsömun fomra hátta og verðmæta sem gamansemi höfundar
sneyðir allri mærð. Máms á Valshamri er hinsvegar vísvituð siðferðisleg dæmi-