Tíminn - 24.12.1956, Blaðsíða 3

* JDLABLAÐ TÍMANS 1956 *
3
staðreyndum, bæði um tíma og
rúm, sem er skálda leyfi.
Nú eru að sjálfsögðu til margar
sagnir hérlendar um það, að menn
hafi forðað sér á hestum úndan
dauða og margskonar „fári þungu“.
Fræg er t. d. „eftirreiðin mikla“
1242, þegar Þórður kakali reið frá
Þingvöllum vestur Mýrar, Löngu-
fjörur í Miklaholt og til Helgafells,
undan ofsalegri eftirreið Kolbeins
unga og manna hans, á liðlega 30
klukkutímum, í vetrartíð og ófærð.
Fræg er og ferð Árna Oddssonar
1618, er hann reið á rúmum 3 dög-
um frá Vopnafirði til Þingvalla, þar
sem honum tókst að bjarga málum
á síðustu stundu. Eru auðvitað eng-
in tök að rekja slík dæmi hér, sizt
þau er þeir menn áttu hlut að, sem
minna er um skráð í annálum sög-
unnar. Kunnur hefir Grími t. d.
verið, og í fersku minni, flótti bónd-
ans á Loftsölum, »r hann hleypti
einhesta yfir Mýrdalssand undan
æðandi jökulhlaupinu, (Kötlugosið
1860), og náði Hjörleifshöfða á
sama augnabliki og flóðið skall á
höfðann með jakaburði og ham-
förum. Eru mýmörg dæmi um slíka
atburði og þessu líka, og sem vissu-
lega væru vel þess virði, að fróðir
menn og hestavinir héldu til haga.
En einn er þó sá atburður frá liðn-
um öldum, sem hér skal vikið að
sérstaklega, vegna þess að hann
sýnist að ýmsu leyti geta komið
heim við kvæði Gríms um Skúla-
skeið, og sem þessvegna mætti geta
sér til urn, að hann hafi beint eða
óbeint haft í huga, er hann gerði
kvæðið, þótt hann hagræði ýmsum
ytri atvikum sem skálda er háttur.
Auðvitað er þetta aðeins tilgáta,
eins og fyrr segir, en þar sem at-
burðir þessir eru að ýmsu leyti ó-
venjulegir, og aðdragandi þeirra
að sumu mjög „intressant“, eins
og það er stundum orðað, þá er vel
þess vert að rifja þá upp, alveg án
tillits til þess hvort margnefnt
kVæði stendur í nokkrum tengslum
við þá eða ekki.
V.
í sýslumannaæfum Boga Bene-
diktssonar er getið um flótta saka-
manns af Alþingi, Tómasar Böðvars
sonar, Skagfirðings, en hann náði
hesti sínum og var eltur af þing-
heimi, en komst þó að lokum und-
an. Þessa flótta er getið í ýmsum
heimildum frá fjTri tímum, og má
telja vafalaust,-að Grími hafi verið
um hann kunnugt. Hér var það
hesturinn, sem varð lífgjafi hins
íslenzka manns, en útlent kúgunar-
og refsivald, sem stóð að hinni mis-
heppnuðu eftirreið. Fyrir skáld eins
og Grím Thomsen, hinn ramma ís-
lending, og mikinn aðdáanda hesta,
var þess vegna hér um ákjósanlegt
yrkisefni að ræða, enda er þetta
tvennt einmitt aðaluppistaða
kvæðisins.
Nú er það að vísu svo, að þegar
athugaðar eru sögulegar heimildir,
kemur í ljós, að undankoma manns
þessa var ekki af Öxarárþingi, held-
ur Vallaláugarþingi (Seyluþingi) í
Skagafjarðarsýslu. Vel gat Grími
verið kunnugt um það, þótt hann
kysi að skapa kvæðinu annan og
sögufrægari vettvang, eins og áður
er sagt. Um atburð þennan eru
allítarlegar frásagnir í Alþingis-
bókúm, annálum og árbókum, og
ennfremur er nú nýlega að honum
viki'ó i grein Einars Arnórssonar um
„Þórdísarmálið“ fræga í ritum
Sögufélagsins og í bók Guðbr.
Jónssonar „Sjö dauðasyndir“.
Sá var aðdragandi þessara at-
burða, að bóndi nokkur í Skaga-
firði á öndverðri 17 öld lenti í
háskalegum kvennamálum, að
þeirra tíma lögum og hugsunar-
hætti. Maður þessi var sakaður um
óleyfileg mök og barneign með
mágkonu sinni, en slíkt var í skugga
Stóradóms og þáverandi réttarfars
undankomulítið líflátssök. Bæði
virðast þau hafa verið mannvæn-
legt fólk og vel látið, enda er svo
að sjá, að almenningur hafi ógjarn-
an viljað trúa „sekt“ þeirra, eða
þá hitt, að þau hafi fyrst lengi vel
notið frændsemi við fyrirmenn
Skagfirðinga, lögmanninn á Reyni-
stað og Hólabiskup, sem haldið hafi
hlífiskildi yfir þeim meðan kostur
var. Segir E. A., að þau hafi bæði
verið í frændsemi við allt helsta
stórmenni landsins í þann tíð Sjálf
játuðu þau aldrei brot sitt, né sam-
band það, sem á þau var borið. Er
staðfesta stúlkunnar í því efni
undraverð, því þrátt fyrir margra
ára málarekstur og harkalegustu
yfirheyrzlur, bæði á Alþingi og í
héraði, stóð hún á því fastari fót-
unum allt fram í dauðann, að hún
hefði ekki karlmann kennt. Hefði
henni þó væntanlega verið innan-
handar að hagræða faðerninu á
meinlausari hátt og bjarga þannig
lífi sínu, ef hún hefði viljað frá
þessu kvika, og virðist þetta benda
til þess, að hún hafi a. m. k. sjálf
trúað því, að hún væri óspjölluð
af karlmanns völdum. Eða þá hitt,
sem sumir hafa getið til, og sem
bregða mundi hugþekkari blæ yfir
málið, að hún hafi með neitun sinni
viljað bjarga manninum, og þann-
ig lagt líf sitt í sölurnar fyrir hann,
enda þótt sú skýring sé að vísu í
langsóttara lagi. En þau urðu hin
raunalegu endalok þessara mála,
að hinir dönsku umboðsdómarar
svokölluðu létu að síðustu drekkja
stúlkunni á Þingvöllum, en maður-
inn komst undan, svo sem frá verð-
ur sagt hér á eftir.
Um mál Þórdísar Halldórsdóttur
verður að öðru leyti ekki rætt hér
frekar, enda þótt um það mætti
skrifa langt mál. Málið er að því
leyti einstakt í íslenzkri réttarfars-
sögu, að íslendingar fengust aldrei
síðan til þess að samþykkja eða
taka upp þær hrottalegu rannsókn-
araðferðir, sem viðhafðar voru
gagnvart stúlkunni, og hún var
dæmd eftir. Er málið og um marga
aðra hluti merkilegt, og sumt í því
mikil ráðgáta, en þar sem það fell-
ur utan ramma þessarar greinar
verður ekki reynt hér frekar að
ráða þær gátur að sinni.
í
|
í
!
Þeir eltu hann á átta 'hóíahremum
og aðra tvenna höfðu þeir til reiðar,
en Skúli gamli sat á Sörla einum,
svo að heldur þótti gott til veiðar.
Meðan allar voru götur Treiðar,
gekk ei sundur með þeim og ei
saman,
en er tóku holtin við og heiðar,
heldur fór að kárna reiðargaman.
Henti Sörli sig á harða stökki,
hvergi sinnti’ hann gjótum, hvergi
grjóti,
óð svo fram í þvkkum moldarmekki,
mylsnu hrauns og dökku sandaróti.
Þynnast bráðum gjörði fjanda
flokkur,
fimm á Tröllahálsi klárar sprungu,
og i Víðikerum var ei nokkur
vel fær, nema Jarpur Sveins í
Tungu.
Ei var áð, og ekkert strá þeir fengu,
orðnir svangir jóar voru og mjóir.
en — þótt miðlað væri mörum engu,
móðurinn þó og kraftar voru nógir.
Leiddist Skúla, leikinn vildi’ hann
skakka,
ljóp við Ok úr söðli’ og fastar girti;
strauk hann Sörla um brjóst og
stinnan makka
sté á bak og svo á klárinn yrti:
„Sörli minn! Þig hef ég ungan alið
„og aldrei valið nema bezta fóður;
„nú er líf rnitt þínum fótum falið,
„forðaðu mér nú undan klárinn
góður!“
Það var eins og blessuð skepnan
skildi
Skúla bæn, því háls og eyru’ hann
reisti,
frísaði hart, — og þar með gamimur-
inn gildi
glennti sig og fram á hraunið þeysti.
Á kostum Sörli fór í íyrsta sinni, —
furðar dverga hve í iklungrum syng-
ur, —
Grímur Thomsen.
aldrei hefir enn í manna minni
meira riðið nokkur íslendingur.
Tíðara Sörli’, en selningur á leiru,
sinastælta bar I gljúfrum leggi,
glumruðu Skúla skeifurnar um eyru,
skóf af klettunum í hófa hreggi.
Rann hann yfir urðir, eins og örin,
eða skjótur hvirfilbylur þjóti,
enn þá sjást í hellum hófaförin,
harðir fætur ruddu braut í grjóti.
Örðug fór að verða eftirreiðin,
allir hinir brátt úr sögu detta; —
en ekki urðu fleiri Skúla skeiðin,
skeið hans fyrsta og síðasta _var
þetta.
Hann forðaði Skúla undan fári
þungu,
fjöri sjálfs síns hlifði kl'árinn mið-
ur; —
og svo með blóðga leggi, brostin
lungu
á bökkum Hvítár féll hann dauður
niður.
Sörli er heygður í Húsafells í túni,
hneggjar þar við stall með öllum
tygjum,
krapsar hrauna saila biakkurinn
brúni —
bíður eftir vegum fjalla nýjum.
s
\
\
\
j
i
j
j
j
!
j
í
í
í
!
S
\
!
\
j
i
j
i
j
VI.
Hinn æfintýralega flótta Tómas-
ar Böðvarssonar bar að með þeim
hætti, að þegar fógeta Bessastaða-
valds hafði tekist á þinginu að fá
stúlkuna með ógnunum og likam-
legum pyntingum, („jómfrú“. þ. e.
þumalskrúfu), til þess að gefa tví-
ræða yíirlýsingu, sem (ranglega
þó) var túlkuð sem „játning“, var
Ijóst að böndin bárust að mann-
inum þann veg, að skammt yrði
meiri tíðinda. Gugnaði hann þó
ekki að heldur, þótt hann hafi
mátt sjá fram á pyntingar og líf-
lát, — ,,hand sagde hart neii“ segir
í þingbókinni, — og krafðist, að
mega sverja sakleysi sitt. Hafði
fógeti þá kröfu að engu, og beiddist
umsagnar dómsmanna um það,
hvort ekki skyldi setja manninn
þegar í „Kongens jern“, og ,,hand
saa uell som hun at lide for sagen“,
þar eð hún hefði beerar játað. í.vsti
þá stúlkan því að hún hefði ekkert
játað eða hún tæki þá játningu
aftur. Skarst Hólabiskup nú í mál-
ið, sem sennilega hefir sem fleir-
um þótt nóg um aðfarir fógeta og
lagði til að ekki yrði frekar að-
hafzt að sinni; væri bezt að fela
Guði mál þetta, þar sem „det gick
offuer hans forstand". Hafa þessi
ummæli biskups verið ýmsum ráð-
gáta, enda má margan skilning í
þau leggja. Kallaði biskup nú fó-
geta á eintal út úr dóminum, og
skipti engum togum, er sakborn-
ingur varð þess var, að hann stekk-
ur upp eldsnöggt og snarast út úr
þrönginni, og á hest sinn sam-
stundis, er þá hefir staðið tygjaður
við þingveginn, (undirbúið?), og
þeysti burt, sem mest hann mátti.
Varð nú uppnám á þingi og virðist
mönnum hafa orðið ráðafátt í
svip, sem vonlegt var. Kallaði fógeti
á eftir manninum að nema staðar,
en sú skipun var að sjálfsögðu ekki
virt. Kvaddi þá fógeti samstundis
til bændur þá, sem helst þótti
lið í og vel voru hestaðir, að ríða
eftir manninum allt hvað af tæki
og grípa hann. Brugðu þeir þegar
við, en þing leystist upp, og varð
stúlkan því ekki dæmd að því sinni.
Og hófst nú eftirreiðin.
VII
Nú sem sakborningur hafði kom-
ist á hest sinn, þeysti hann burt af
þingstaðnum beint af augum, enda
enginn tími til að velja veg eða
leiðir. Urðu brátt fyrir honum fen
og keldusvakkar, og þótti þá sýnt
að hann myndi fljótlega liggja í
og verða gripinn. En hér fór á ann-
an veg, og reyndar með þeim ólík-
indum, að varla var einleikið talið.
Segir í þingbókinni, að hann hafi
runnið yfir fenin, sem á ísi vœru,
„reed offuer som paa en jis“. Af
eftirreiðarmönnum var aftur aðra
sögu að segja, því er þeir hugðust
ríða fenin lágu hestar þeirra þegar
á kafi og féllu og lágu menn og
hestar í bendu og brutust um í
kviksyndinu, meðan flóttamanninn
bar yfir sem fugl flygi. Þótti þetta
slík undur þeim, er á horfðu, að
ástæða þótti að færa það í réttar-
bækur, og segir þar, að þetta hafi
verið „alle Erlige mend vitterligt
som saa Thingest vaare“. Tekur
það af tvímæli um, að hér getur
ekki verið um neina þjóösögu eða
ýkjur að ræða. Hinsyegar mun því
almennt hafa verið trúað, að hér
(Framh. á bls. 30)