Tíminn - 24.12.1956, Blaðsíða 14

14
JDLABLAÐ TÍMANS 1956 *
menn í verkum sínum. Arfsagnir
og minningar um forna afreks-
menn og höfðingja, sem varðveitzt
höfðu í minnum manna í hinum
íslenzku byggðum, verður uppistað-
1 an í sögunum. En munnlegar frá-
sagnir sýna oss aðeins menn,
manngerðir, ekki mannlegar sálir,
sérstæðar, samsettar, harma þeirra
árekstra. En Njála sýnir oss klofn-
inginn í viljalífi Skarphéðins,
hvernig dauðinn að lokum frelsar
hann frá því að bugast andlega.
Eða ástarsagan i Laxdælu. — Þar
skynjum vér ástríðu Kjartans til
Guðrúnar og riddaralega hollustu
hans gagnvart hinni ungu konu,
sem hann hefur gert að húsfreyju
í sinni til þess að hefna sín á Guð-
rúnu, sem gifzt hefur frænda hans
í og fóstbróður. Með fíngerðri list
‘ lætur höfundurinn oss skynja það,
að þessi frændi, sem ætíð hlýtur
• að standa í skugga Kjartans, á það
' stöðuglyndi í ástum og hatri, sem
gerir hann aö sterkari manni en
Kjartan er þrátt fyrir giæsi-
mennsku sína. Eða sagan um Hröð
| Grímkelsson, þennan glæsilega
fullhuga, er býr þó yfir leyndum
bresti í skaphöfn sinni, sem að lok-
um ræður úrslitum um örlög hans.
Þannig endar hann að vísu ævi sína
sem höfðingi íslenzkra ræningja,
þó ekki sem raunverulegur foringi
‘ manna sinna, heldur lætur hann
leiðast af þeim. Þessar raunsæju
sélarlífslýsingar, hinn harmsögu-
1 lega þátt, sem er svo ríkur í hinum
fornu sögum, hafa höfundar þeirra
ekki sótt til þeírra manna og
kvenna, er sögur sögðu við lang-
eldana forðum. Þaðan mun heldur
ekki komin sú slóttuga kímni, sú
kaldhæðna vitneskja um mannlega
j, hágómadýrð og ágirnd, sem ein-
kennir Bandamannasögu og gerir
[ hana ógleymanlega lesandanum.
íslenzku fornsögurnar urðu til,
þegar þjóð, sem bjó við sérstakar
aðstæður og lífsskilyrði komst í
kynni og snertingu við menningar-
straum, sem á vissu tímabili gagn-
tók allar þjóðir álfunnar.
Hin forna menning Germana var
, ekki bókleg menning, eins og ljóst
má sjá af þeirri staðreynd, að ger-
manskar þjóðir höfðu um aldir átt
! sér letur, rúnirnar, er þeir fengu að
láni frá Grikkjum og Rómverjum,
án þess þeim hugkvæmdist að um-
bæta rúnaletrið og notfæra sér það
’ til sagnaritunar eða til að skrá
k með því sögulegan fróðleik. Rúnir
voru notaðar til að rista töfra- eða
‘ galdraorð á legsteina, vopn eða
skartgripi. Sá, sem kunni að fara
með rúnir var jafnframt kenndur
við galdur og seið.
f Ekr þegar Norðurlandaþjóðir
höfðu tekið kristna trú varð hér
’ húkil breyting á. Ungir menn, sem
j*. hugðu á prestskap urðu nú að
kynna sér helgisiðabækur kaþólsku
kirkjunnar. Ýmsir þeirra sóttu ut-
. an sér til menntunar til Englands
og Ítalíu eða til Þýzkalands og
.. Frakklands. Sæmundur hinn fróði
’ í Odda stundaði nám í Parisarborg.
' Hann stofnaði síðar hinn nafn-
fræga skóla í Odda, þar sem Snorri
Sturluson hlaut menntun og upp-
fóstur. Fjölmargir ungir menn, sem
ekki hugðust verða prestar sóttu
skólann í Odda og á biskupssetrun-
um og síðar klausturskólana. f
fyrstu var latínan ritmálið. En það
má teljast gæfa fyrir hinar nor-
rænu þjóðir, að þær tóku svo seint
við kristninni. En af þvi leiddi, að
þegar víðs vegar um hin kristnu
lönd álfunnar tóku að skapast
blómlegar bókmenntir á þjóðtung-
um, þá áttu íslendingir enn lif-
andi minningar um fortíð sína og
landnámsöldina, um hina norsku
landnámsmenn, er yfirgáfu ættjörð
sína, vegna þess að þeir vildu ekki
lúta lögum, sem konungur hafði
sett þeim í stað þeirra, er þeir
sjálfir höfðu gert sér og voru tákn
þeirra eigin hugmynda um réttvísi
og réttarvenjur, svo sem lengi hafði
tíðkazt með norrænum víkingum.
Kynni sín af latneskum fræðum
notfærðu íslendingar sér, er þeir
tóku að skrá hin norrænu goða-
kvæði og tejukvæði, visindalegar
ritgerðir og hinar fornu sögur. En
þær geyma ekki aðeins merkilega
þætti úr sögu Norðurlanda og mis-
munandi áreiðanlegar sagnir um
forfeðurna, heldur er þar einnig að
finna rómantiskar, ævintýralegar
frásögur, sem p.ð efni til eru sóttar
í hinn sameiginlega sagnabrunn
Evrópuþjóða svo sem sagan um
Tristan og Isolde, Merlin og aðrar
slíkar.
En það furðuiega er, að hinar
íslenzku ættarsögur eru enn í dag
lifandi bókmenntir. Þær eru sam-
tímaverk hinna frönsku og þýzku
riddarasagna, umgerð þeirra eins
og hinna síðarnefndu verka þjóðfé-
lag, sem tilheyrir löngu horfinni
tíð, miðöldunum. í riddarasögunum
mótast atburðarásin, spennan, af
siðum og venjum riddarastéttar-
innar, sem fyrir aldalöngu er horf-
in úr tölu stétta. f hinum íslenzku
fornsögum eru það hins vegar
mannlegar ástríður og árekstrar,
sem orka á atburðina, knýja þá
fram, þau átök, sem þar er lýst eru
mannlegu eðli óskiljanleg. Þau geta
birzt í mismunandi myndum í hin-
um ýmsu þjóðfélögum, en þau eiga
sér upptök og rætur í sameigin-
legu eðli vor allra.
Eitt meginefnið, sem flestar þess-
ara fornu sagna hverfa stöðugt að,
eru hin innri átök með einstakl-
ingnum, milli hneigða hans annars
vegar og sannfæringar hans hins
vegar, árekstrarnir milli samvizku
mannsins og rikjandi siðalögmáls.
Þetta mun ekki eiga rætur að rekja
til víkingaaldarinnar, enda voru
margar sögurnar skrifaðar í ís-
lenzku klaustrunum, af munkum
eða öðrum kirkjunnar mönnum.
Norðurlandabúar tóku hinn nýja
sið alvarlega, ekki sízt hina vits-
munalegu hlið hans. En þeir lifðu
í þjóðfélagi, sem enn var mótað af
heiðnum siðvenjum. Hin mikla
krafa heiðins siðar til einstaklings-
ins var tryggðin við ættina. Nú
mætti ætla, að einstaklingurinn
hefði kennt öryggis og aukinnár
lífsgleði innan vébanda ættarinnar,
þar sem hinum ríkustu og voldug-
ustu meðlimum hennar bar höfuð-
skyltía til þess að veita hinum
skjól, sem miður vegnaði, en gamal-
menni og munaðarleysingjar áttu
kröfu á hjálp og stuðningi ættingja
sinna. Síðast en ekki sízt féll end-
urskin af frægðarljóma hetjunnar
á ætt hpns alla, vegur hans var
jafnfrnmt vegur ættarinnar. En
sögurnar s;"’na oss allt annað. Að
fáum einum undanskildum virðist
þar jafnan litið á ættarböndin,
ættarskylduna frá sjónarmiði
þeirra manna eða kvenna, er
kenndu bau sem fjötur eða .hindrun
eða höfðu þeirra vegna ratað í
vanda, jafr.vel ógæfu. Þessar sögur
fjalla um hina eilífu árekstra milli
kynslóðanna, óvild og missætti milli
feðga, um svik og erjur milli bræðra
eða mága, sem ekkert eiga sér
sameiginlegt utan þá nauðungar-
skyldu að standa saman, þegar á
reynir. Mörg gift konan var jafn
bundin föður og bræðrum sem
maka sínum. Slíkri konu hlaut að
verða það þung raun, ef fjand-
skapur reis milli ættar hennar og
þeirrar ættar, sem hún hafði tengzt
við giftingu sína. — Ættarskyldan
bauð hverjum manni að taka þátt
í bardögum, úthella blóði fyrir ætt-
ina. Slík vopnaviðskipti eru þó ekki
vitni um lagalaust þjóðfélag. En á
þennan eina hátt var oft unnt að
útkljá deilur hjá þjóð, sem að vísu
hafði sett sér lög og skipað dóma,
en skorti æðsta dómsvald. Þvi varð
sá maður, er vann iwál á þingi sjálf-
ur að bera ábyrgð á því, að dómn-
um yrði framfylgt- og til þess var
honum nauðsynlegt fulltingi ættar
sinnar. Þessi skylda gat neytt
margan góðan dreng til að gera þá
hluti, sem hann vissi að voru
rangir — og í andstöðu við hið
nýja viðhorf hans sem kristins
manns. Margur maður, mun hafa
þolað þunga þraut, er hann varð
nauðugur að inna af hendi hefnd-
arskylduna. Það eru slíkir árekstr-
ar, sem höfundar sagnanna skynj-
uðu gegnum frásögn sagnamann-
anna. Aftur og aftur kviknar sögu-
efnið af hinum sama neista. Vér
sjáum, hvernig réttlátur höfðingi
og góður drengur getur ratað i
hinn mesta vanda, þótt hann leit-
ist við að fara með friði og efla
rétt og velíerð allra þeirra, er hann
hefur umsiá með og forráð fyrir.
En ef til vill á sá hinn sami maður
að bróður, syni eða frænda hinn
versta óeirðarsegg, ribbalda, vand-
ræðamann, sem hvarvetna á í erj-
um og illdeilum, sýnir ofbeldi og
móðganir hverjum þeim, sem hef-
ur bakað sér óvináttu hans. Hinir
beztu menn ættarinnar reyna að
tala um fyrir honum, aövara hann.
En þeir geta ekki undan því skor-
azt að veita honum frændstyrk.
Hversu nauðugt, sem það kann að
vera þeim, eru þeir þó skyldir að
standa með honum, verja hinn
seka gagnvart hinum saklausa, sem
hann hefur níðzt á.
En vegna bess að meginefni forn-
sagnanna er barátta mannsins við
eigin samvizku og við umhverfi sitt
og vegna þeirrar snilldar og full-
komnunar, sem einkennir frásögn-
ina í mörgum þeirra, þá álít ég ekk-
ert sanna það betur, að þær fjalla
um sjálf grundvallaratriði manh-
legs lífs, heldur en þá staðreynd,
að umhverfi þeirra og atburðir til-
heyra löngu horfinni tíð. Hvað sem
öllu öðru líður eru þetta grund-
vallaratriði hinnar vestrænu sið-
menningar, sem ætíð hefur lagt
áherzlu á hina andlegu hlið lífsins,
hvort heldur í heiðnum sið eða
kristnum. Njála hefur jafnan verið
taiin meistaraverkið meðal toinna
fornu sagna, enda er hún auðugust
að söguefnum og fjölbreyttust að
efnismeðferð. Frá listrænu sjónar-
miði er I-Irafnkels saga, þótt stutt
sé, perlan meðal þeirra allra. Per-
sónulega eru mér Gísla saga Súrs-
sonar og Ilarðar saga kærastar, svo
fagrar í senn og átakanlegar.
Arnheiður Sigurðardóttir
þýddi.
t
Sandi.
S AMVINNUMENN!
Munið eftir innlánsdcild kaupfélagsins.
Látið kaupfélag ykkar ávaxta spariféð.
ESSO-olíur og benzín.
Umboð fyrir Andvöku g.t.
Umboð fyrir Sainvinnutryggingar.
Glcðileg jól! Goti og farsœlt nýtt ár!
Þökkum yður viðskiptin á árinu.