Vísir - 24.12.1947, Blaðsíða 10

10
JÓLABLAÐ VISIS
Páím HaHHeJMH i
Grein þessi um öskju og Ðyngjufiöll er úívarps-
• erindi, sem Pálmi Hannesson flutti dagana 4. og 5.
janúar 1933, og biríist hér nær óbreytt. Mynáirnar,
sem greininni fylgja hefir Páll Jórsson auglýsingastjóri
tekið.
Hún er eil! þeirra fur'ðu-
verka, sein menn verða sjálf-
ir að sjá og lifa. Þó vil eg
freista þess af veikuin mætti
eg inim þá fyrst segja ykk-
ur nokkur atriði úr sögu:
hennar.
Þar sem eg ólst upp, var
til uppdrátlur íslands eftir
Björn Gunnlaugsson. Hann
var me'ð litum og liékk uppi
á vegg í rannna ,og undir
glcri. Fátt er niér niinnis-
siæðára frá æskuárunum en
þessi uppdrátíur. ilann Iiafði
einliver annarleg og dular-
full álirif á mig. Hann vai’
afla, sem lieyja þar þrot-
lausa baráttu. Hún sýnir
orkuleysi mannanna, sem
ílvefiast í þessum funðulcga
Dyngjufjöll eru aust.m-
hallt í ÓdáSahrauni miðju,
Þau rísa þar við himin,
skuggaleg ásýnduin, úrug og ’
I
Mýucdns horsku hetjurnctr
herja fóru í DyngjufjöU.
■S'oerð og byssu sérhver bar
aö sækja fc og vinna iröll.
Ekki léíti þó útlegumanna-
trúnni við þetta, og var ekki
laust við, að sumir lei'ðang-
ursmanna leldu sér hættu
húna af fjallabúunum fyrir
iiltækið.
Árið 1838 gerði Björn
ékki aðeins landabréf, held-
ui' jafnframt eittlivað annað
og meira, éitthvað ægilegt og
lokkandi. Þó var það cití,
sem dró að sér athygli mína
öðru frenmr. Það var síór
flekkur fvrir ofan Vatnajök-
ul, mógulur-á lit, líkt og gani-
alt hlóð. Þessi flekkur var
Ódáðahraiin. Og inni í því
niiðju var inarkaður stór
haugur, ílangur og opinn
móti norðaustri. Við hann
var letrað lilluin, óskýrum
stöfiuu:
Bjmgjufjöll eða Askja.
Ódáðahraun, — Dyngju-
fjqll, — Askja. Þessi þrjú
nöfn læstu sig inn í barns?
vitund mina. tíg þau liafa
a' síðan orkað á mig með
kynlegti magni.
Ódáðahraun. Þetta stór-
fenglega nafn dylur í sér
sagnir um löngu liðna at-
burði, um illvirki og rafhma
forneskju. Og hver liefir ekki
heyrt þáðah kynlegar sagnir
um úlilegumenn, forynjur og
undradali? Um þúsund ár
liefir þjóðin hugsað til þess
m'eð ótta og liryllingi, en þó,
jafnframt ætlað þar slað
iðj agrænum ævintýradölum,
sem löngun Iiennar og skáld-
gáfa risfu i brennt bergið.
Og enn er ekki írútt um,
að íslendingar hafi ugg af
Ódáðahrauni. Allir læra það
í landafræðinni sinni, að það
sé stærsti liraunfláki á jörð-
unni. En menn trúa ekki
lengur á undradalina. Þeir
eru týndir og tröllum gefnir,
allir nema einn, og þessi eini
er Askja.
1 íslandslýsingu Þorvalds
Thoroddsens er gömul mynd
úr Öskju. Hið næsta á henni
er snjóskafl, en á hak við
Iiann Ivö lílil tjöld milli stór-
grýtishjarga. Á miðri mynd-
inni sér yfir úfna hraun-
breiðu, en í fjarska rísa
geysilegir gufubólstrar upp
yfir öll fjöll, langl upp á
Irnnin. Þessi mynd er ekki
lík Öskju, en hún gefur samt
liugmynd iun hana. Hún gef-
ur hugmynd um þann hrika-
Ieik fjandsamlegra náttúrU-

Utsýni af öskjubarmi til austur■ Ke|$ubreið lcngst 1.1 IiægrL
dal, Iiverfulir eins og Iiirð-
ingjar. Og hún sýnir undur
jarðareldsins, grábólgið
In aun og gjósandi vítishveri.
Vísindi nútimans liafa tor-
tímt trúnni á undradalina
í Ódáðahrauni, alla nema
einn, Öskju. En um liana
hefir farið svo, að rannsókn-
ir hafa orðið til þess eins að
| auka hróður hennar mcðal
dalannai Margir fræðimenn,
innlendir og útlendir, hafa
komið í Öskju, og margt hef-
ir verið um hana ritað. En
til þessa héfir cngum tekizt
að ráða gátu hennar lil fulls.
Ætið hefir henni tekizt að
villa um þá og draga hulu
yfir leyndardóma sina.
Eg Iiefi það fju-ir salt, að
Askja sé furðulegasti sla'ð-
urinn á okkar furðulega
landi. Eg veit, að á allri jöí’ð-
unni eru fáir staðir jafn-
slórbrótnir. og' ægilegir og
hún. Og cg veit, að liver sá,
sem hefir hana citt sinn aug-
um litið, gleymir henni aldr-
ei.
Frá þéssum stað ælla eg
.nú að segja ykkur í kvöld
og annað kvöld. Mér er það
Ijóst, að eg er ekki fær um
að lýsa Öskju til neinnar
hlítar, allra sízt í erindi, þar
sem myndnm og uppdrátt-
uhi veí’ður ek’ki við komið.
þokusöm. AIU fram á síð-
ustu old var það trú manna,
að þar væri fjölmenn hyggð
fjallaþjófa og' annarra ill-
ræðismanna, og fýsti því fáa
þangað að leita, enda þótt
fjárheimtur í nálægum sVeit-
um væru löngum miðlungi
góðar. Leið svo fram á síð-
ustu öld, að menn kunnu fátt
að segja frá þcssum fjöllum
annað en munnmæli og
kynjasögur. Árið 1830 gerðu
Mývetningar út leiðangur til
þess að skyggnast um í Ó-
dáðahrauni og þó einkum
í Dyngjufjöllum. Vpldust til
þess hinir vöskustu menn, og
urðu fimm saman. Formað-
ur var kjörinn Sigurður
Jónsson á Gautlöndum, fað-
i-r'Jóns Signrðssonar, alþing-
ismanns og forseta. Allir
voru þeir vopnaðir og vel
búnir að nesti og hestum.
Þeií’ héldu nú inn um Ödáða
hraun og í Ðyngjufjöll, en
síðan siiður fyrir þau. Þar
skiptu þeir liði. Sumir fóru
niður’með Jökulsá á Fjöll-
um, en aðrir norður með
Dyngjufjöllum að vestan.
Enga fundu þeir útilegu-
mennina, og óvíst er, hvort
þeir hafa komið í Öskju. En
allt um það var för þcirra
merkileg. Um hana var kveð-
ið:
Gunnlaugsson ferð sina
norður yfir Sprengisand.
Það var síðast í júlimánuði.
En þegar hann kom norður
af sandinum, gcrði að hon-
um dimmviðri, svo að liann
vissi litið, hvar hann fór.
Villtist hann nú inn í Öskju
og slapp loks við illan leik
niður að Jökulsá á Fjöllum.
Eflir þessa ferð kom upp sá
orðrómur, að Björn hefði
lenl hjá útilegumönnum, en
orðið að vinna það sór til
lífs að svex’ja það að segja
eljki tií þeirra.
Arið 1855 föru Mývetning-
ar aftur á stúfana og voru
nú fjórir. Þcir héldu upp
með Dyngjnfjöllum að vesí-
an og súður fyrir fjöllin, en
síðan norður með Jökulsá og
tii byggða. Ekki yirðast þcir
haí’a komið i Öslcju, og enga
fundu þcir úlilegumennina,
enda er þess ekki getið, að
þeir Iiafi verið vopnaðir,
Nú leið svo fram til þjóð-
hátíðarársins 1874, að ekki
óx þekking manna á Öskju,
en þá liófust þar þeir atburð-
ir, sem lengi munu geymast
í minningu þjóðarinnar. í
febrúarmánuði þelta ár sá-
ust 'miklir gufumekkir rísa
upp af Dyngjufjöllum, en
þeir hjöðnuðu fljótt aftur,
og Várð’ nú énn kýí’i’t um hríð.
Seint á jólaföstu urðu
menn varir við jarðskjálfta
viða um Norður- og Austiir-
land. í fyrstu voru lcippirn-
ir fáir og vægir, en færðust
brátt í aukana, og um jól
voru þeir orðnir svo tíðir,
að tölu varð ei á komiið, og
1 svo harðir, að húsum hélt
víða við hruni, einkum i Mý-
' vatnssveií og á Fjöllum. Milli
jóla og' nýárs sáu Mývetn-
I ingar reykjarmökk iun yfir
! Dyngjufjöllum og vissu þá,
| ao þar mundi vera eldur
uppi.
BétVeftir áramótin, 2. jan-
| úar, iir'ðu jarðskjálftarnir
'.arðaslir í Mývatnssvei’t, svo
1 að hús nötr.uðu látlaust frá
! morgni lil kvölds. . Næsta
morgim í risinál sást stór
eldur í suðri, og lagði bjarm-
ann langt upp á liimin. En
eftir það dró upp dimmviðri,
svo að ekki' sást til eldsins,
endá virðist hann liafa rén-
að eftir skamman tíma, og
engu tjóni olli hann í byggð-
um. Hann var aðeins fyrir-
hoði þess, er síðar vildi
verða. Leið nú svo fram, að
eldarnir yiríust dofna, en
jafnframt dró úr jarðskjálft-
imiiip,, unz. kyrrt var að
1 kalla.
Hinn 15. fehrúar lögðn
fjórir menn upp úr Mývatns-
sveit til þess að atliuga vcgs-
unimerki. Ye.ður var bjart,
og stefndu þeir beint á
Dyngjufjöll. Þegar þeir voru
komnir miðja vegu til fjall-
anna, tóku að heyrast dun-
| ur og brestir, er urðu þvi
hærri, s’em nær dró fjöllun-
um. Þ.eir Iiéldu nú yfir fjöll-
in og inn í Öskju. En cr þang-
að kom, sáu þeir suðaustan-
lil í dalnmn marga gjósandi
gígi, sem vörpuðu glóandi
grjóti og eldleðju mörg
hundruð fet í loft upp.
Stefndu þeir nú þangað, en
er þeir áttu skammt ófarið,
sáu þeir, að allt umhverfis
gígana var jörðin fallin nið-
ur. Stórar, gínandi gjár
liöfðu opnazt i hrauninu um-
hverfis jarðfall þetta, líkast
því að bergið væri skorið í
strehgi. Urðu þeir félagar að
láta staðar numið. Jarðfallið
var þá á að gizka fjórir hekt-
arar að stærð, og var það
lítið á móts við það, sem síð-
ar varð. Inni í því stóðu
drangar og stapar líkt og
kynlegar risahorgir, og á ein-
um stað hafði dregizt sam-
an tjörn úr vatni, sem rann
frá einum gíganna. Allan
þann tíma, scm þeir félag-
ar stóðu við í Öskju, nötraði
jörðin jai’nt og þétt. Snjó-
hús, scm þeir liöfðu gert sér,
hrundi i einuni kippnum, og
áttu þeir nauðUlega undan-
konui. Héldu þeir nu heim-