Vísir - 24.12.1947, Síða 11

JÓLABLAÐ VlSIS
11
leiðis, og bar ekkert til tíð-
inda fyrr en á eimnánuði.
En þá hófst Öskjueldurinn
mikli, sem er eitt liið stór-
kostlegasta eldgos, er orðið
hefir á íslandi.
Það var 29. marz árið 1875,
sení var annar páskadagur.
Dagana á undan háfði ver-
ið suðvestanátt og þíðviðri,
svo að jörð var að mestu
auð um Norðáusíurland. Á
páskadágskvöld sáu merin
á ofanverðum Jölculdal kol-
svartan mökk hefja sig yfir
vóiturfjöllin í stefnu á
Dyn gjufjöll, og laust eftir
miðnæ'tti'. gerði mikið Ösku-
falL Stóð ])að um eina
klukkustund og náði hvergi
til hyggða nema á Jijkuldal.
Síðari hluta nætur virðist
hafa orðið nokkurt lilé á
gosinu, og liélzt það fram
yfir birtingu næsta dag. Þá
um morgUninn var stillt
veður um Norðausturland,
en vesturloftið lilaðið hel-
dimmum blíkum. Færðust
þær óðfluga yfir, og dró þá
að sama skapi úr dagsljós-
inu. Um dagmálabil geklc
gosmökkurinn yfir, og fylgdi
lionum hráslagakuldi. Skall
nú á kolsvartamyrkur, og
dre'if ösku niður ákaflega.
Öskumolarnir urðu stærri
og stærri, svo að siðustu
rigndi hnefastórum vikur-
stykkjum á Jökuldal, en.þvi
lengra sem dró frá Öskju,
urðu kornin vitanlega
smærri. Þrumur og reiðar-
slög dundvx i sífellu, eins og
að tætasf sund-
Herðubreið.
og eldingar leiftruðu i
loftið væri
ur.
öskusortanum. En þess á
milli var myrkrið svo svart,
að ekki sá hviit pappírsblað
i hendi sér. Loftið var svo
rafmagnað, að hrævareldar
loguðu á húsaburstum,
staurum og stöfum og jafn-
vel á fingrum riiaitria, ef
hendi var rétt út. Meðan
þessum ósköpum fór fram,
voru margir nxenn utanliúss.
Ilöfðu þeir lagt af stað, þeg-
ar augljóst var, hvað verða
vildi, til þess að reyna að
bjarga fénaði i hús. En allar
skepnur voru sem örvita af
ótta og um leið hálfblindar
af öskunni, svo að engu
tauti varð við þær lcomið,
fyrr en mesta öskuveðrið var
gengið hjá. Urðu mennirnir
þvi að láta fyrir berast, hvar
sem þeir fúndu afdíep fjrrir
hinni ægilegu vikurhrið. Og
varla hefir liðan þeirra ver-
ið góð, meðan heitum' ösku-
salla og hnefastórum vikur-
stvkkjum hlöð íiiðtir allt um-
hverfis þá, og öll vit fiill af
brennisteinsólyfjan. Þó hef-
ir verið hrikafágurt að hort'a
á þ ann hamstola leik, er
himininn nötraði af þórdun-
um og leiftrin ristu fleygrun-
ir eldguðsins í hið mikla
myrkur.
Um hádegi tók að rofa til,
og leið þá ekki á lörigu, áð-
ur en öskufajlinu létti. Eftir
það féll sama sem engin
aska i byggðum, en ekki
myndað þar tjörn með
brennandi vatni. AIls staðár
stigu upp gufur með hvæsi
og öskri, sem Kéýrðist í
tveggja mílria fjarlægð. Þessi
för Jóris er eiri h-in frækileg-
asfa, s’érii fárin hefir vórið í
Öskju. H'ánn lýsti eldstööv-
unutri i Norðíingi, og frá-
sögn hans er á allan hátt
gleggri eri lýsirig Watts.
Sumarið eftir, 1876, gerði
danska stjórriin út rannsókn-
arleiSárigur til Öskju. For-
maðrir háns var Johnstrup,
pi'ófessor í jarðfræði vi'ö
Kaupm.hafnarháskóla. Með
horium var sjóliðsforingi,
Caroc að nafni, og tveir
stúdentar. Annar þeifra var
Þorvaldur Thoroddsen, þá
21 árs og nýkominn til há-
skólans. Þeir dvöldust 10
daga í Öskju og liöfðu gott
veður. Caroe mældi og gerði
uppdrátt af Öskju allri, eii
Johnstrup rannsakaði eld-
Stöðvarnar. Tjörnin á boíni
jarðfallsins vár ])á orðin að
dálitlu stöðuvatni, gulgrænu
að lit og 22 stiga heitu. Asltja
öll mældist um 55 ferlcíló-
metrar að flatannáli, en
jarðfallið uni 15 ferkiló-
metrar og 232 metra djúpt
niður að vatni. En enginn
veit, live djúpt vatnið þá var
orðið. Johnstrup sýndi fram
á, að gosið mikla 1875 liefði
komið úr stóra gigniim á
norðurbrún jarðfallsins. Þar
niðri sauð og ólgaði gulbrún
leðja og spúði í sífcllu þýkk-
um gufumökkum með dynj-
andi gný .
Þessi för véitti i fyrsta
sinni visindalega fræðslu rim
Öskju. Og engait efa tel eg á
því, að liún liafi átt drjúgan
þátt i því að beina huga Þor-
valds Tlioroddsens að jarð-
fræði, því að áf -r hafði
liann lielzt Iiugsaj sér að
stunda dýrafræði. En það
vaf þá ekki í síðasta sinn,
sem Askja greip inn í örlög
manná.
Það sém eftir var af 19.
öldinni, lögðu ýmsir útlend-
stund hafi komið um 4 þús- ið. Hvarvetna kraumaði og ingar leið sina inn i Öskju.
mvd milljónir teningsmetra umdi í þessum vitiskatli, Og En lítill árangur varð af i
af ösku og vikri upp xir jörð- megna brennistcinssvælu ferðum þeirra, og hirði eg
unni.Á ellcfu og hálfri stund lagði þ'aðan fyrir vit þeirra ekki um að greina frá þeim
barst askan til Noregs- félaga. hér.
stranda, og það svarar til 90 Hinn 7. febrúar fór Jón' Árið 1884 fóru þ.eir Þor-
kilómetra ineðalhraða a Þorkelsson í Yiðikeri viðjvaldur Tlioroddsen og Ög'-
klukkustund. aniian xnann inn í Öskju til mundur Sigurðsson snöggva
komst kyrrð á i Öskju fyrr
en löngu síðar, og' allan apr-
ílmámið sáust gosmekkir yf-
ir Dyngjufjöllum. Þegar
birti upp eftir öskufallið, var
ömurlegt um að litást í Múla-
sýslunum. Sólin skein dimm-
lega gegnum gosmisti'ið,
rauð eins og blóð, og lýsti á
grábleikan vikurhjúpinn, er
lá yfír landinu öllu riii-Ili
Sinjörvatrisheiðár og Bérri-
fjarðar. Og upp úr jörðunni
lagði megna brennistéins-
svælu. í fyrstu var öskulagið
jafnt yfir allt, 5—20 senti-
mötrár að þykkt. En síðar
bar vindurinn nokkuð af
öskunni sámán í stóra skafla
sem fylltu lægðir og sfífluðu
læki og ár. Á Jökuldal, þár
séin öskufallið var mest,
varð fólk og fénaður að flýja
frá 17 jörðum, þvi að um andi hamraflugum allt uin
sumarið náðu ekki grös að kring. Niður í þctta jarðfall
gróa upp úr vikurhrönnun- ( var elcki fagurt að líta, því
um, og alls staðar var vatns- að gaparidi gjár og sprungur
^aus^- I lágri þar þveft og endilangt,
Þó að gosið stæði ckki og upp úr sprungíinuin stigu
lengur eri þetta, aðallega þykkir gufubóstrar. En ekk-
einri dag, er það þó eit-t hið ert stöðrivaln eða tjörn vár
stórkostlegásta eldgos, sem þá í jarðfallinu enn. Norðan
orðið liefir, frá því að lahd- við jarðfallið sá lia’nn stór-
ið byggðist. Talið er, að á an gíg, sem sendi digran
þessrim eina degi eða dags- reýkjarmökk hátt upp j lofl-
ir gosið fór liann við nokkra
menn yfir Vatnajökul þver-
an. Þegar hann kom norður
af jöklinum, sá hann reyk-
ina í Dyngjufjöllum. Hann
hraðaði sér nú lil byggða, og
er hann hafði livílt sig þar í
nokkra daga, liélt hann af
stað inn í Öskju. Þcgar liann
nálgaðist Dyngjufjölíin,
urðu fyrir honum miklar
vikurbreiður. Voru þar á víð
og dreif stórbjörg úr vikri,
sem varpazt höfðu langt út
fvi'ir fjöllin, sum á stærð við
heysæti eða húskofa. Watts
kom að Dyrigjufjöllum að
austan og gekk þar upp á f
þau. Sá hann þá hrikalega!
sjón fvrir fótum sér. Botn-|
inn í Öskju hafði hilað á
stóru svæði og myndazt
geýsflégf jarðfall með
gm-
Enn þann dag í dag eru þess að atluiga eldstöðvarn-
árnar á Noi'ðausturlandi að ar. Hann fór ])á fyrstur
berá ösku og vikur frá þessu nxanna skarð það, sem síð-
gosi út til sævaxy og enn í an er við Iian-n kerint og heit-
dag rekur ÖskjuvikUr víða ir Jónsskarð. Á- leiðinni
á strendur Nol'ður-' og Aust- hrepptu þeir afspyrnuveðifr,
urlands. * | en ferigu gott, er i Öskju
Hvei’riig íriun nú hafa ver- kom. Þeir klöngruðust nið-
ið umhorfs inni i Öskju ur i jarðfallið, og hefir það
sjálffi, m'éðan á þessu mikla verið liin riiesta glæfraför,
gosi stóð? Ekkert auga sá því að hyldjúpar gjár voru
þann xegilega Ieik, og ahlrei um allt, og urðu þeir að'
Verður það að frill'u ljóst, þi-æða sig áfram eftir Ijraun-
hvað þar fór fram. Eri eftir spöngunum milli þeirra. —
þetta fóru hugir erlendra Syðst og austast i jai’ðfall-
fræðimanna að beinast mjög. inu sáu þeir gíga og stóra
lil Öskju. hveri, sem spúðu í sifellu
Sá, sem fyrstur kom þang- sjóðandi vatni og gufu. Það-
ferð inn i öskju. Kom þá í
ljós, að eftirstöðvar eldgoss-
ins mikla voril farnar að
réna íil niuna. Vatnið í jarð-
fállinu hafði hækkað mn 80
'metra frá 1876. Var það nú
orðið 3 fei'kilómetrar að
stæi’ð og 14 stiga heitt. 1 þess-
ari fei’ð veitli ÞorValdur því
eftirtekt, fyrstur manna, áð
I ,
að eftir þetta, var Englend-
ingurinn Watts. Sumarið eft-
an runnu þrír lækir niður i
botn jai'ðfallsins og höfðu
a milli hraunlagarina í börin-
urn jarðfallsins.erU lög af is.
Þegar þessi hraunlög Urðu
til, hefii’, að líkindum, vcrið
snjór í Öskju, svo mikill, að
hraunið hefir ekki megnað
að bræða liann. Situr ísinn
nú þarna inniklemmdur eins
og berg í bei-ginu og bráðnar
lxvergi.
Leið nú svo frarn til ann-
ars eftirminnilegs árs i sögu
Öskju, ársins 1907. Þá unx
siiiriarið réðust þrír Þjóð-
verjar til rannsókna i Öskju.
Foringi þeirra hét Walther
von Kriebel, ungur og sför-
hriga jarðfræðingur. En með
honum voru tíbaðstoðar Max
Rudloff, málai-i, og ungúr
jarðfræðístúdént, að nafni
Ilans Spetmann. Von Kne-
bel hafði verið liér á landi
sumarið 1905 og fcngið þá
mikinn áhuga á íslandi og
jai'ðfræði þess. Nú ætlaði
hann sér livorki meira né
minna cn það að rannsaka
Öslcju til lilítar og svipta
liulunni af öllum liennar
leyndardómum. Hann liafði
nægan fjárkost og mikinn
útbúnað. Ætlaði hann að
dveljast lengi suma’rs í
Öskju, Meðal annars, sem
hann hafði meðferðis, vai'
bátur, er liann ætlaði að
nota til athugana á vatninu
og við það. Þessi bátur var
úr segldúk, sem spenntur
var utan á máhngrind. Hann
var reyndur á Akureyrar-
polli og þótti ekki gefast vel.
Þeir félagar héldu nú inn
í Öskju með þrjá fylgdar-
menn og 27 liesta, en siðar
átti Ögm. Sigurðss. skólastj.
að koma til þcirra með nest-
isauka. Þeir slógu tjöldum
á noi'ðurbi'ún jai'ðfallsins,
í'étl hjá gígnum mikla. Síð-
an sendu þeir hesta og fylgd-
arnxenn lil baka, og þótti
mönnum þeir fullkoinléga
einhlítii’, öllum nema Ög-
nxundi. Þetla var 1. júli. Þeir
félagar skiptu nú með sér
verkum. Spetmann var
sendur til athugana norð-
vestur i Dyngjufjöll. En vori
Knebel ætlaði sér og Rudloff
að rannsaka jarðfallið og
umhverfi þess. Vatnið í jarð-
fallinu var nú orðið iskalt
og hafði hækkað um 170
metra, frá því er Caroc
mældi það 1876, svo að ekki
var meira en 60 metrar nið-„
ur að þvi frá hraunbotni
Öskju. Þeir félagar sctlu nú
saman bátinn, og lxinn 10.
júlí átti fyrst að nota hánn.
Þennan dag var Spetmann,
eins og vant var, við rann-
sóknir norður i Dyngjrifjöll-
unx. En þegar hann kom
lieim xmx kvöldið, voru þeir
félagar ókorixnir. Beið hann
þeirra xxm stnnd íneð ó-
þreyju, en fór svo að leita
kringnm vatnið, en hvergi
sást urmulf eftir af mönn-
uriunx eða bátnunx. Þannig
beið Spetmann í .5 sólar-
hringa aleinn irini i Öskju,
unz Ögmundur kom. og
segir liann, að , þeir dagar
hafi vei'ið ríkir að sálai'ráún.
Leituðu þeir nú báðir sam-
an, en allt konx fyrir ekki.
Askja liafði tekið þá félaga
af lifi og slegið huldu yfir
dauða þeii’ra eins og aðra
leyndardónxa sina.
Síðan var'nxönnuni safn-
að i nálægunx byggðuixx til
leitar og bátur fluttur upK