Vísir - 21.12.1957, Page 22

22
JÓLABLAÐ VÍSIS
mjög á móti þessu, þótt annars
'væri hann listamönnum frem-
tir hliðhollur. Fór hann hörðum
örðum um list Einars og mun
fátt eitt endurprentað hér. Jón
sagði m. a.:
,:,Hvort sem það kemur af
Vitbresti mínum eða smekk-
bresti, þá verð ég að segja, að
mikið af „list“ Einars er í
rauninni ekki annað en einhver
óskapnaður eða fáræna, sem
algerlega fer fyrir utan minn
skilning. Mun ég því greiða at-
•kvæði eftir mínu litla viti, og
mér segir svo hugur um, að ég
hafi eitthvað fyrir mér í þessu
defni, þvi að eiiginn i viðri ver-
tqld vill eiga eða kaupa þessi
. býsn.“
Bjarni frá Vogi svaraði Jóni.
Hafði hann meðferðis myndir
ai nokkrum verkum Einars
Jónssonar og' brá þeim upp
fyrir þingmönnum, um leið og
hann lýsti þeim. Lauk hann
máli sínu á þessa leið:
„Ég svona, að 2. þm. S.-Múl.
1 (J. Ól.), hafi nú séð — ekki eitt
listaverk eftir Einar Jónsson,
heldur mörg. Hér er eitt enn:
Hönd veltir bjargi. Ég vona,
að það tákni, að bjargi verði
' lyft af augum íslendingum, svo
að þeir sjái listamenn sína,
þurfi ekki að drepa þá fyrst eða
traðka verkum þeirra.“
Á þessu þingi var borin fram
‘tillaga um afnóm alira slsálda-
'styrkja, en hún var felld með
allmiklum atkvæðamun.
„Þctð œtti að slá
svörtu striki yíir
allar styrkveitingar
til skálda."
Á þinginu 1911 urðu ýmsir
J,jl að lesa skáldunum pistiiinn.
Sijörn Þorláksson, þm. Seyð-
iíiröinga, kvaðst líta á alla
•Jstyrki til skáldanna sem hrein-
i&r og beinar gjafir. Kvaðst hann,
’vera „á móti öllum nýjum gjöf-
tim til skálda. Allir skálda-
'styrkir eru óvinsælir hjá þjóð-
inni, og ég ímynda mér, að hún
‘jkunni fulltrúum sínum litlar
þakkir fyrir að ausa út fé sínu
Jtil einskis, þegar fjöldi gagn-
legra fyrirtækja verður að sitja
á hakanum sökum fjárskorts.“
Á þessu þingi kom fram til-
laga frá Einari Jónssyni, þm.
Rangæinga, um að lækka
áskáldalaun Þorsteins Erlings-
ÍSonar um helming, úr 1200 kr.
íí 600 kr. Rökstuddi hann tii-
iöguna á þessa leið:
' „Ég veit, að Þorsteinn Er-
Íingsson hefur aðeins einu sinni
•gefið út eina kvæðabók, sem.
áflestum mun að vísu þykja góð.
fEn á þingið alltaf að halda á-
:fram að launa honum fyrir
þetta? Ég hygg, að hann sé bú-
ínn að fá bókina nógu vel borg-
aða.....Mér finnst það ekki
rétt. aö landssjóður sé að halda
'áfram að launa hann fyrir að
ganga með hendurnar í vös-
•unum, og vildi mega vænta
jöess, að honum væri sjálfum
Sþyrnir í augum, að taka meiri
toéningá úr landssjóði fyrir
ÍÞýrna sína. Mig langaðl til að
jkoma í'ram með tillögu um, að
jjtykurinn tii Þorsteins Erlings-
/sonar, og helzt allra skálda ýfir
höfuð, yrði strikaður út af fjár-
ílögunum. En af því að ég þekki
vél hvernig háttvirt deild tók
£ þefta mál á síðasta þingi, hefi
.eg eigi þorað að koma fram með
ilíka tillögu....
.... Einar Hjörleifsson og
Þorsteinn Erlingsson eru að
ýmsu leyti vel gefnir, og gætu
því lifað á því, sem þeir ynnu
sér inn fyrir ýms ærleg störf,
sem vel hæfra manna þarfnast.
Það er óþarft, að landssjóður
skuli vera að ala þá. Hið sama
er að segja um Guðmund skáld
Guðmundsson.......Ég sé enga
sanngirni í að veita honum
neinn styrk. Það ætti helzt að
slá svörtu striki yfir allar þess-
ar styrkveitingar til skáld-
anna.“
„Látið þá koma,
ef þeir eru aS
sálast".
Sjaldan hafa jafnmiklar um-
ræður crðið um afstöðuna til
skálda og listamanna og á þing-
inu 1913. Komu þá fram öll sjón
armið, allt frá kröfu Einars á
Geldingalæk um afnám hvers
konar listamannastyrkja, til
stefnu Bjarna frá Vogi um föst
laun hinna beztu listamanna,
er jafngiltu launum embættis-
manna.
Átökin um listamennina hóf-
ust með þeim hætti, að fjárlaga-
nefnd neðri deildar gerði til-
lögur um allróttæka breytingu
skáldastyrkja. Segir í greinar-
gerð nefndarinnar, að „þótt
þjóðinni þyki vænt um skáld
sín, er hún óánægð yfir þess-
um fjárveitingum, og vill allra
sízt setja þessa menn á föst,
árleg laun. Nefndin verður að
taka í þann streng, að fjár-
veitingar þessar megi eigi skoða
sem árleg laun, heldur annað
hvort styrk til þess að vinna að
ákveðnu verki í þarfir bók-
mennta og lista eða verðlaun
fyrir unnin verk.“ Á grund-
velli þessarar skoðunar lagði
nefndin til að sex tilgreindum
skáldum (Einari Hjörleifssyni,
Þorsteini Erlingssyni, Valdimar!
Briem, Guðmundi Magnússyni,
Guðmundi Guðmundssyni og
Guðmundi Friðjónssyni) yrðu
veittar 1200—2000 kr. hverjum1
fyrra ár fjárhagstímabilsins, en
ekkert síðara árið. Jafnframt
lagðist nefndin gegn því, að
Einar myndhöggvari Jónsson
hlyti föst, áiieg laun, en lagði
til að stjórninni væri heimiluð
2400 kr. fjárveiting til högg-
myndakaupa. Gæti lnin þá lát-
ið Einar njóta þess fjár að miklu
eða öllu leyti, eftir því sem á-
stæður þættu til. Allar þessar
ráðstafanir skyldu gerðar í
því skyni, að sýna lis'tamönn-
unum sem greinilegast/ að þeir
skyldu ekki treysta um of á
fjárstuðning frá alþingi.
Þótt fjárhagsnefnd yrði eigi
sökuð um ofrausn í garð skálda,
voru til þeir þingmenn, sem
fannst alltof skammt gengið í
lækkunarátt, og voru jafnve'l
fylgjandi allsherjar niðurskurðí.
Sigurður Sigurðsson, þm. Ár-
nesinga, kvað þjóðina að vísu
ekki telja eftir stuðning við
g'óða listamenn, en kvað það
hins vegar „hneyksli, að það
skuli standa á fjárlögum ár
eftir ár heil halarófa af mönn-
um, skáldum og iistamönnum,
sem njóta styrks á þennan
hátt, meðal annars af þvi að
mjög eru skiptar skoðanir um
ágæti þeirra yfir höfuð.“ Vill
Sigurður, að þingið veiti árlega
dálitía fjárhæð til listrænnar
starfsemi, sem stjórnin úthluti
síðan eftir tillögum nefndar, er
skipuð væri valinkunnum
mönnum, t. d. eftir tillögum
háskólaráðs.
Einar Jónsson á Geldingalæk
flutti tillögu um að lækka
skáldastyrki að miklum mun
frá því sem nefndin hafði
stungið upp á. Kvaðst hann e.
t. v. geta fylgt þeirri hugmynd,
að veitt yrði lítils háttar fjár-
veiting til lista og bókmennta,
ef með því yrði hægt að „kaupa
skáldin burt af fjárlögunum“.
Umkvartanir um skáldalaunin
kæmu víðs vegar utan af lands-
byggðinni. Óánægjan með
„bitlingana kemur frá gjald-
endum landsins og það eru þeir,
sem kaupa verk skáldanna. Með
því að kvarta yfir skáldalaun-
unum, sýna menn að þeir vilja
ekki vinna það fyrir verkin
skáldannai"
Fyrr í umræðunum hafði verið
vitnað til dauðdaga Sigurðar
Breiðfjörðs og Sigurðar málara
og hvílík smán það væri fs-
lendingum, að fara þannig með
listamenn sína. Að því víkur
Einar:
„Ég er viss um það, að Reyk-
víkingar láta aldrei sín skáld
deyja úr hungri, og eins er ég
viss um, að Árnesingar halda tór
unni í séra Valdimar Briem.“
Er Einar hafði þetta mælt, greip
Bjarni frá Vogi fram í: „Ætla
þá Rangæingar að passa Þor-
stein Erlingsson og Guðmund
Guðmundsson?“ Einar svaraði:
„Ég þykist mega fullyrða það,
að ef þeir koma austur verða
þeir ekki látnir drepast, og get-
ið þið látið þá koma, ef þeir eru
að sálast.“
Að ræðulokum gat Einar á
Geldingalæk þess, að einhver
þingmanna hefði látið þau orð
falla, að skáldin hafi kveðið í
oss kjarkinn. „Ég vil spyrja
hinn háttvirta þingmann: Hve-
nær hafa þau kveðið í oss mat-
inn?“
250 kr. ritlaun íyrir
tveggja ára vinnu.
Allmargir þingmenn töluðu
eindregið gegn niðurskurði á
fjárveitingum til listrænnar
starfsemi. Me'ðal þeirra var1
Jón Jónsson (Aðils). Hann
mælti:
„Þeim, sem þekkja, livernig
högum flestra íslenzkra rit-
höfunda er háttað, er kunnugt,
að þeir geta fæstir unnið að rit-
störfum nema þeir séu styrktir
til þess. Ritlaun eru hér svo
lág, eins og eðlilegt er í fá7
menninu, að enginn getur á rit-
störfum lifað. Ég veit ekki, hvað
mikinn tíma skáld þurfa til
sinna starfa, en ég get sagt frá
því til gaman, að til eins rits-
ins, sem ég gaf út, varði ég
tveimur árum, og 250 kr. fékk
ég í ritlaun fyrir þa'ð..Það
er oft talað utn, aí nauðsynlegt
sé að gera ísland kunnugt út-
lendingum. Ég skal sízt mæla
á móti því. En má ég spyrja,
er þetta ekki bezti vegurinn,
að styrkja unga og efnilega
menn, í því skyni, að þeir fái
g'etið sér og þjóð sinni frægð?
Stórveldi verðum við aldrei í
ytra skilningi. En ég fyrir mitt
leyti Itugsa svo hátt og finnst
ekkert á móti því, að við get-
um með tímanum orðið stór-
veldi í andlegum skilningi. Það
þarf ekki aö fara saman að hafa
tugum bryndreka og tugum
ágætra rithöfunda á að skipa.
Ég veit með fullri vissu, að
margur skínandi gimsteinn
gáfna og andlegs atgerfis er fal-
inn með þjóð vorri, og það svo,
að fæsta grunar. Það er marg-
ur frjóangi að grafa um sig í
djúpinu, sem getur vaxið og
orðið að fögrum meiði, ef ekki
er allt kæft með skammsýni og
smásálarskap.“
HvaS er
„bitlingur"?
Enginn hélt þó skörulegar á
málstað listamanna en Bjarni
frá Vogi. Veittist hann allhart
að fjárlaganefndinni fyrir
naumleik hennar, en hirti enn
rækilega þá þingmenn, sem
ákafast höfðu beitt sér fyrir
niðurskurði á skáldalaunum.
Hér skal birtur kafli úr einní
ræðu Bjarna við þessar uni-
ræður:
„Þá skal ég minnast á 15.
I gr. Mér verður þá fyrst fyrir að
[ minnast á það ofsahatur, sem
kemur svo almennt fram hjá
kjósendum, þingmönnum og
öðrum, gegn þeim hlut, sem
kallaður er bitlingar. Hvað er
svo þetta,' sem menn nefna
bitlinga? Bitlinga nefna menn
þá fjárstyrki, sem veittir eru
einstökum mönnum til þess að
halda áfram störfum, sem eru
nauðsynleg fyrir landið. Ég skal
nefna eitt dæmi, sem mér er
vel kunnugt, og þó að það sé
bróðir menn, sem þar á hlut að
máli, þá skal ég taka hann til
dæmis upp á þessa menn. Þegar
betlarar. En hvað gerir svo
þingið? Þingmönnum varð ekki
illt af því í fyrra að hækka sitt
eigið kaup, svo að nemur mörg-
um slíkum styrkveitingum, sem
til listamanna ganga. Þó að ég
beri mikla virðingu fyrir okkur
þingmönnum og starfi okkar,
þá er ekki hálft gagn að setu
okkar hér móti verki eins slíks
manns. Og sízt getum við stað-
ið okkur við að brigsla þessum
mönnum um betl, þegar við er-
um að auka okkar eigin tekjur.
En hvað segjum við svo um al-
menning, bændur og fólk út um
land? Það kann ekki verri löst
á neinum manni heldur en
þann að hann hafi einhvern
tíma fengið bitling. Ég veit það,
að mínir kjósendur, sumir
hverjir, bera til mín þungan
hug fyrir bað. að ég er hlynntur
skaldum og listamonnum, cg eg
: býst við að það sé það alvarleg-
asta, sem þeir hafa á móti mér.
En ef við lítum nú á fjárlögin,
þá sjáum við að bændur og búa-
lið hefur líka sína bitlinga...
Þeir (þ. e. bændur) hafa styrk
til að búa til smjör og styrk til
að slétta tún, en þetta kalla
þeir ekki styrk til einstakra
manna, heldur til búnaðarins.
Það eru þó einstakir menn, sem
fá sína bitlinga af þessum
styrkveitingum. Það er alveg
eins hægt að segja, að það sem
ég er að biðja um, sé ekki
styrkur til einstakra manna,
heldur sé það styrkur til listar-
innar og vísindanna. ....
Yfir höfuð eru þær hlægilegar,
allar þessar umtölur um þessa
styrki á 15. gr. Það sýnir, hve
litlir fjármálamenn þessir menn
eru. Þeir verja mál sitt af mik-
ílli andagift, þegai’ þeir vilja
veita styrki, sem nema mörgum
tugum þúsunda, en horfa í
barm sér og hrína, þegar
minnst er á nokkur hundruð
króna styrk. Þeir eru miklir og
örlátir, þegar um þúsundirnar
er að ræða, en þegar komið er
niður í hundruðin, renna á þá
tvær grímur, því að þá fara
þeir að skilja upphæðirnar ..“
Hannes Hafstein.
við bræðurnir vorum unglingar
í skóla, þá fórum við ætíð í|
frístundum okkar upp um fjöll'
og heiðar og út um eyjar til að;
safna grösum og jurtum. Hugur '
Iíelga bróður míns hneigðist'
snemma að grasafræð'inni, og
hann vildi vinna það til, áð
leg'gja út í einsýnan sult til
þess að geta stundáð þessa
fræðigrein. Hann heíur verið
duglegur starfsmaður frá því
fyrsta, sívinnandi að þessum
áhugamálum sínum, en jafnan
haft lítil laun starfa sinna.
Fjárlaganefudiu hoíur nu
lagt til að lækka þann styrk,
sem hann hefut’ undanfarið
haft, og skal ég koma að því at-
riði síðar. Heföi hann oröið
prestur eða bónci. þá heí i hann
sjálfsagt getað álnast. enr.u síð-
ur en aðrir menn i þ.eim sdlð’un,
Þannig er þetta um aiia okk-
ar listamenn og vísindamenn.
Þeir verða aó gera sér að góðu
að fá vanþakklæti og eftirtölur
að launpm fyrir starfa sinn.
Þessir áhugamenn, sem vilja
fórna lífi sínu til að fylla þau
skörð, sem auð standa, fá það
eitt fyrir, að þeir eru kallaðir
Sjóður fyrir
visindi og listir.
Hannes ráðherra Hafsíein
taldi brýna nauðsyn til bera að
koma stuðningi við vísindi og
listir á hagkvæman grundvöll.
Kvað hann rétt, að gera grein-
armun á launum.og styrkjuni.
Þeir menn, sem hefðu sýnt
slíka afburði við skáldskap og
vísindastörf, að þjóðinni væri
ótvíræður hagur í að einbeita
starfsorku þeirra að þess kon-
ar viðfangsefnum, ættu að
hljóta föst, árleg laun. Jafn-
framt bæri að styrkja unga og
efnilega menn til náms og ut-
anfara. Loks væri rétt að launa
rithöfunda og vísindamenn til
ákveðinna verka. Lagði Haf-
stein til, að mál þetta væri fal-
íð stjórninni til athugunar óg
undirbúnings. Skyldi hún koma
með ákveðnar tillögur fyrir
fjárlagaþingið 1915.
Pétur Jónsson frá Gautlöna-
um kom fram með hugmynd
uin lista- og vísindasjóð. Hann
mælti:
„Eins og öllum er kunnugt,
þá eru á hverju þingi veittar til
vísinda og lista fjárveitingar
bundnar við nafn einstakra
manna, sem nema á hverju fjár-
hagstímabiJi tu.-í 20 bús. kr., og