Morgunblaðið - 17.06.1944, Page 4

4
ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ 17. júní 1944
Bj arni Benediktsson:
Sjdlfstæðisbardttan í hundrað dr
í

r
t
FYRSTI HLEKKURINN í ófrelsisfjötrum íslands brast,
J>egar einokunarverslun Dana á landinu var afnumin. Það
var árið 1787.
Síðan er langur tími liðinn. Bandaríkjamenn Norður-
Ameríku komu fastri skipan á ríki sitt og stjórn, eigi fyr
en tveimur árum síðar. Og á því sama ári hófst byltingin
mikla í Frakklandi. En með þeim atburðum má segja, að
þáttaskim verði í mannkvnssögunni.
Frá þeim tíma og fram á þenná dag hafa margir atburð-
íi:«í og miklir gerst. Ný ríki verið stofnuð. Sum þeirra og
enn önnur liðið unair lok. Heimurinn hefir því haft um
nóg að hugsa og frelsisbaráttu einnar hinnar minstu þjóð-
ar, yst á norðurhjara, hefir lítill gaumur verið gefinn.
En í dag hafa einniig íslendingar náð marki sínu. í dag
stofna þeir sitt eigið lýðveldi, sem öll frelsisbarátta þeirra
hefir vitandi og óafvitandi stefnt að.
★
Skúli fógeti Magnússon, sem verstu fjötrana sleit, og
samtímamenn hans stefndu þó eigi víss vitandi að stofnun
lýðveldis nje fullu stjórnfrelsi á íslandi. Umkomuleysi
þjóðarinnar og niðurlæging landsins vár þá of mikil til
þess, að markið væri sett svo hátt. En verk þeirra var
fyrirboði þess, sem síðar varð. Nauðsynlegur grundvöllur
stjórnfrelsisbaráttunnar, sem síðar hófst.
LATlMU»A.utiáJNj.>i var u.vgour a arunum 1844—1846. Var bygging hans svo
langt komið 1845, að þar var háð fyrst ráðgefandi Alþing. í þessu húsi sat Jón
Sigurðsson á öllum sínum þingum frá 1845—1877.
Einveldið danska átti þó eftir að
búa enn fastar um sig á landi hjer.
Um aldamótin 1800 voru síðustu
leifar hins forna Alþingis lagðar
rúður, og átti þar með að vera úr sög-
unni sú stofnun, sem var ímynd og
fulltrúi frelsis og sjálfstæðisþrár
þjóðarinnar.
Skömmu síðar kom berlega í ljós,
að þótt einveldið danska væri öflugt
gegn íslendingum, var það van-
megnugt til varnar landinu fyrir
annara íhlutun. Valdrán Jörundar
hundadagakonungs sýndi, að óvalinn
sjóræningi gat hrifsað yfirráð lands-
ins í sínar hendur án þess, að Danir
fengi rönd við reist; Bretar, sem
áttu í ófriði við Dani, urðu að end-
urreisa stjóm þeirra á landinu. Og
þessi óvinaþjóð Dana hjelt árum
sarnan lífinu í Islendingum mest fyr-
ir þá tilviljun, að hefðarmaður einn
þar í landi hafði á yngri árum ferð-
ast um landið og bar síðan til þess
híýjan hug. En danska stjórnin laun-
aði svo þeim íslendingi, Magnúsi há-
yfirdómara Stephensen, sem mest
hafði gert til að sjá löndum sínum
farborða í þessum raunum, að hún
véitti honum eftir það eigi þann
embættisframa, sem hann var sjálf-
kjörinn til.
★
Umrót það, sem kom frá frönsku
byltingunni og Napoleonsstyrjöldun-
um, hafði eigi um sinn í för með sjer
neinar varanlegar breytingar á
stjórnarhögum Islands. Þá misti ein-
valdurinn danski þó Noreg úr hendi
sjer og Norðmenn hjeldu Eiðsvallar-
fund, sem Islendingum hefir æ síð-
an verið hugstæður.
Um þessar mundir vöknuðu Is-
lendingar og til betri vitundar en
áður um gildi tungu sinnar og forn-
bókmenta, m. a. fyrir hvatning og
starf hins ágæta Dana, Rasmus
Kristians Rasks. Var þar með hleypt
nýrri stoð undir þær frelsiskröfur,
er síðar komu fram.
Skömmu fyrir 1830 hófu Grikkir
frelsisstríð sitt gegn Tyrkjum. Og
1830 varð Júlí-byltingin í Frakk-
landi, sem éndurvakti frelsisþrá
fjölmargra þjóða og leiddi m. a. til
frelsisbaráttu Pólverja á næstu ár-
um, er e'nn varð undirokuðum þjóð-
um til nýs aflgjafa í baráttu sinni.
Allir þessir atburðir urðu íslend-
ingum mjög til hvatningar um að
heimta stjórnfrelsi til handa landi
sínu. Lýsti það sjer í starfi Baldvins
Einarssonar, Fjölnismanna og síðar
Jóns Sigurðssonar.
★
Fór nú og að líða að endalokum
einveldisins í Danmörku. Árið 1835
settust ráðgjafar-þingin dönsku á
rökstóla og árið 1839 var sett á stofn
ráðgefandi embættismannanefnd á
íslandi. Ýtti þetta mjög undir kröf-
ur landsmanna um, að Alþingi yrði
endurreist. Kristján VIII., sá Dana-
konungur, sem ástsælastur hefir orð-
ið á íslandi, gaf og 1840 fyrirheit um,
að svo skyldi gert.
Á næsta ári, þ. e. 1841, hófst út-
gáfa Nýrra fjelagsrita. Öðluðust ís-
lendingar þar með þann málsvara,
er með mestri rökvísi og þrautseigju
hefir flútt mál þeirra. Þarf eigi að
eyða orðum að því, að Jón forseti
Sigurðsson rjeð þar mestu um og
að ritin voru fyrst og fremst mál-
gagn hans.
Þegar í hinu fyrsta hefti Nýrra
fjelagsrita birtir Jón Sigurðsson ít-
arlega grein um Alþingi á íslandi.
Gerir hann þar m. a. rækilega grein
fyrir hlutverki Alþingis sem full-
trúaþings eða ráðgefandi þings, en
tekur jafnframt fram, að það muni
verða vísir löggjafarþings, ef vel
takist.
Alþingi sjálft var síðan endurreist
með tilskipun frá 1843 og kom fyrst
saman 1845. En þing þetta var ein-
ungis ráðgjafarstofnun fyrir einvald-
an konung, og rjeð hann öllu um,
hvort tillögur þess væri nokkurs
virtar eða eigi, því að löggjafarvald
hafði það eigi neitt. Éngu að síður
var endurreisn þingsins einn merk-
asti áfanginn í sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar.
★ v
Menn greindi þó ætíð nokkuð á
um það, í hverjum anda Alþingi
skyldi starfa.
Pjetur síðar biskup Pjetursson
sagði á Alþingi 1857, að þegar
stjórnin neitaði pinhverju því, er
Alþingi hefði farið fram á, en þótt
án þess að gefa ástæður fyrir neit-
un sinni, þá ætti ekki að fara því
hinu sama á flot strax um hæl, ,,því
maður treysti stjórninni fullvel til
að hafa góðar og gildar ástæður fyr-
ir neitun sinni, þó ekki láti hún þær
í ljósi“.
Slík var skoðun margra ráða-
manna hjer á landi þá.
Jón Sigurðsson fylgdi í annan stað
hinni reglunni, að sá, sem vildi ná
rjetti sínum, er ranglega væri fyrir
honum haldið, yrði að knýja á aft-
ur og aftur. Hann taldi, að Alþingi
mætti ekki hætta fyrr en það hefði
rutt úr vegi þeim misskilningi, sem
væri þess valdandi, að íslenska þjóð-
in fengi eigi að njóta jafnrjettis við
aðra. Hann brýndi það fyrir þjóð
sinni, að allir þyrfti að verða sam-
dóma um að efla Alþingi og með því
frelsi og farsæld ættjarðar vorrar.
Á Alþingi var það andi Jóns Sig-
urðssonar, sem ríkti.
Gildi Alþingis varð og tvöfalt hjer
á landi miðað við það, sem slík þing
höfðu víðast annarsstaðar. Með þeim
erlendum þjóðum, sem höfðu sinn
eigin þjóðhöfðingja, var hlutverk
þinganna það á þessum tímum að
sækja vald úr höndum hans til þjóð-
arinnar. En hjer á landi var þjóð-
höfðinginn erlendur, og varð því við-
leitni Alþingis íslendinga ekki að-
eins sú að flytja valdið til í landinu
sjálfu, heldur miklu fi'emur hin að
flytja valdið inn í landið úr höndum
hins erlenda konungs og ráðgjafa
hans í hendur íslensku þjóðarinnar.
JOSEPH BANKS
(Árin 1743—1820).
fijálparhella íslendinga í flutninga-
teppu Napóleonsstyrjaldanna.
MAGNUS STEPHENSEN
conferensráð 1762—1833.
„Fekk ekki þann embættisframa, sem
hann var sjálfkjörinn tii“.
CHRISTIAN VHI.
„Sá konungur, sem ástsælastur hefir
orðið á Islandi11.
íslendingar sóttu þenna rjett sinn
að sjálfsögðu mun fastar eftir að
samþegnar þeirra í Danmörku höfðu
fengið stjórnfrelsi. En þar í landi af-