Morgunblaðið - 17.06.1944, Qupperneq 5

ÞJOÐHATIÐARBLAÐ 17. júní 1944
5
Þjóðfundurinn og stöðulögin
salaði konungur sjer einveldi 1848.
Var þá kallaA saman stjórnlagaþing
eða þjóðfundúr í Danmörku, sem
með samþykki konungs setti Dönum
grundvallarlög 1849.
Islendingar, undir forystu Jóns
Sigurðssonar, töldu, að á sama hátt
og danska þjóðin tók við valdi kon-
ungs í Danmörku, ætti íslenska þjóð-
in að taka við valdi hans hjer á
landi. Fóru þeir þess því á leit, að á
Islandi yrði kvaddur saman þjóð-
fundur með sama valdi í málum ís-
lands og stjórnlagaþingið danska í
málum Danmerkur.
Friðrik konungur VII. gaf og fyr-
irheit í þessa átt með brjefi sínu frá
23. sept. 1848. Er það að vísu óá-
kveðnara en skyldi, en þó gefur kon-
ungur þar ótvírætt loforð um, að
staða íslands í ríkinu skuli eigi til
fulls ákveðin fyrr en íslendingar
hafi látið uppi vilja sinn um það á
fundi, sem boða skuli í því skyni.
Þjóðfundurinn 1851 var síðan
kvaddur saman til að fullnægja
þessu loforði konungs. Danii' áttu þá
í vök að verjast um yfirráð í Slfes-
vík og Holsetalandi og hafa því e.t.v.
verið enn harðskeyttari við íslend-
inga en ella.
Enda buðu þeir íslendingum eng-
! in kostakjör, því að staða íslands
I átti að verða svipuð hjeruðum í Dan-
' mörku og vald Alþingis hið sama og
æðri sveitarstjórna þar í landi. Áður
j en fundarmenii fengu á formlegan
hátt látið uppi skoðanir sínar á þess-
í um ókjörum, hleypti konungsfull-
! trúi fundinum upp í skjóli herliðs,
er hingað hafði verið sent til að sjá
j um, að röð og regla hjeldist í „bí-
j landinu“.
Jón Sigurðsson og meginþorri
i fundarmanna mótmæltu í nafni kon-
| ungs og þjóðarinnar þessum* aðför-
| um. En þótt vænta hefði mátt, að
konungur hefði ætlast til annara
efnda á heitorði sínu frá 23. sept.
1848 en þessum, þá sinti hann mót-
mælum Íslendinga að engu. í stað
þess voru helstu fylgismenn Jóns
Sigurðssonar í hópi embættismanna
sviftir embættum og danska stjórn-
in sá um, að Jón Sigurðsson fekk
aldrei lífvænlega stöðu í föðurlandi
sínu.
★
1 A næstu árum hnigu kröfur
i landsmanna mjög í þá átt, að heimta
þjóðfund eða fulifcmið stjórnlaga-
þing haldið í landinu. Þeir töldu, að
þar sem konungur hefði afsalað sjer
J. D. TRAMPE
greifi,
konungsfulltrúi á Þjóðfundinum 1851
- Grein Bjarna Benediktssonar
einveldi sínu, yrði að kalla slíkan
fund saman hjer á landi. Því að Is-
lendingar hefði að vísu áður fyrr
fengið konungi vald yfir málefnum
landsins en dönsku þjóðinni aldrei.
Afskifti ríkisþingsins danska og ráð-
herra, sem bæri ábyrgð gagnvart því,
væri þessvegna alger lögleysa.
Þess þarf naumast aó geta, að enn
var *þaö Jón Sigurðsson, sem best
gerði grein fyrir kröfum landa sinna
og fastast fylgdi þeim fram. En hins
er skylt að minnast, að þýski pró-
fessorinn Konráð Maurer studdi með
skrifum sínum mjög hinn sögulega
rjett íslensku þjóðarinnar.
En framkvamdin varð sú, eftir
að konungur afsalaði kjer einveldi,
að dönsk stjórnvöld, ríkisdagur og
stjórn, fóru með íslensk mál svo sem
þeim leist, og hið ráðgefandi Alþingi
fekk sömu stöðu gegn þessum full-
trúum dönsku þjóðarinnar, sem það
hafði áður haft gegn konungi- Auk-
ið frelsi dönsku þjóðarinnar í henn-
ar eigin landi varð því til þess að fá
henni yfirráð í íslenskum málum, er
hún hafði aldrei haft áðux'.
Að sjálfsögðu var húgur Dana í
garð Islendinga ærið ólíkur. Ætla
má, að fáir þeirra hafi 'óskað þess,
að íslendingar væri beittir kúgun.
En um þessar mundir var þeim mjög
í mun að halda yfirráðum Danmerk-
ur í Sljesvík og Holsetalandi og áttu
í höggi við Þjóðverja um þau. Með-
an svo stóð mun ráðandi mönnum
dönskum eigi hafa þótt fært að slaka
á böndum þeim, er Islendingar voi’u
reyrðir í, því að það kynni að verða
Þjóðverjasinnum suður þar til
hvatningar í baráttu sinni.
Deilunni um her.togadæmin lykt-
aði 1864 með algerum ósigri Dana.
Síðar hefir það vitnast, að þá voru
uppi bollaleggingar um það að af-
henda ísland Þjóðverjum til þess að
kaupa Dönum hagkvæmari skilmála.
Af þessu varð.þó ekki, og á næstu
árum gerðu danskir stjórnmála-
menn nokkrar tilraunir til að kom-
ast að samkomulagi við Islendinga
um takmarhaða sjálfstjórn þeim til
handa. Eigi gekk þó saman, þar eð
Alþingi vildi eigi failast á skilmála
þá, sem boðnir voru, en tillögur þess
voru að engu hafðar. Var og kröf-
um landsmanna um sjerstakan þjóð-
fund, til. að leiða málið til lykta,
hafnað af hinum dönsku stjórn-
völdum.
*
Að lokum fór svo, að ríkisþingið
danska og konungur settu, án sam-
þykkis Alþingis og án þess að lögin
hefði verið borin undir það. árið 1871
lög um hina stjórnarlegu stöðu Is-
lands í ríkinu. Segir þar, að Island
sje óaðskiljanlegur hluti Danaveld-
is með sjerstökum landsrjettindum,
og eru hin sjerstaklegu málefni Is-
lands síðan talin. Um önnur málefni
sín var Islendingum að svo stöddu
eigi fenginn neinn afskiftarjettur.
Alþingi 1871 mótmælti þvL setn-
ingu stöðulaganna og Jýsti yfir, að
þau gæti eigi verið bindandi fyrir
Island.
Þrátt fyrir þessi mótmæli, sem
bæði voru lagalega rjett og siðferði-
lega óyggjandi, þá var íslandi
stjórnað með þeim hætti, er í stöðu-
lögunum segir, alt þangað til 1918.
Allan þenna tíma*hvíldu yfir.ráð
Dana á landinu á einberu valdi, ein-
skæru ofbeldi þess, sem meiri mátt-
ar er.
Sjálfstæðisbarátta landsmanna
beindist þessa hálfu öld fyrst og
fremst að því að efla sem mest for-
ræði Alþingis um þau mál, sem
stöðulögin kváðu á um að vera
skyldi íslensk sjermál, en síðar í
vaxandi mæli að hinu, að fá stöðu-
lögunum sjálfum með öllu hnekt.
Fyrstu árin nutu íslendingar enn
forystu Jóns Sigurðssonar í þessari
baráttu, og lifði hann að sitja á tveirn
fyrstu löggjafarsamkomum Alþing-
is 1875 og 1877. Því að með stjórn-
arskránni frá 1874 var Alþingi feng-
ið löggjafarvald í hinum sjerstak-
legu málefnum íslands.
Ætla hefði mátt, að farið væri að
vilja Alþingis um þessa stjórnarskrá,
sem einungis fjallaði um sjermálin.
Svo varð þó eigi, því að konungur
vildi hvorki staðfesta frv. Alþingis
frá 1871 nje 1873 og enn þá síður
verða við þeirri kröfu Alþingis að
efna til þjóðfundar um málið í sam-
ræmi við hið forna heitorð. I þe;s
stað setti konuixgur, með samþykki
dönsku stjórnarinnar og að fyrirlagi
hennar, árið 1874 stjórnarskrá u:m
hin sjerstaklegu málefni íslands.
★
Ur því, sem komið var, kunnu Is-
lendingar hinum dönsku stjórnvöid-
um þakkir fyrir stjói’narskrána og
Ijet Alþingi þær uppi með ávörpum
til konungs 1875. Er þar sagt, að
best þyki hlýða að reyna stjórnar-
skrána rækilega áð.ur en bornar sje
upp breytingar við einstök atriði
hennar.
En þegar í þessum ávörpum er
vikið að þeim megingöllum stjórn-
ai'skrárinnar, að enn skorti á fylíra
fjárforræði og ábyrgð landsstjórn-
arinnai’. Sjer í lagi virtist mönnum
það ísjárvert, ef Islands-ráðherrann,
sem fyrir var mælt um í hinni nýju
stjórnarskrá, ætti að víkja úr sessi
fyrir það, að hann væri ekki á sömu
skoðun um dönsk og Islandi óvið-
komandi mál, eins og meirihluti
hinna dönsku þjóðfulltrúa, þótt ráð-
herrann nyti trausts þjóðarinnar eða
fulltrúa hennar á Alþingi.
Þessi varð þó í'aunin á. Stjórnar-
skbáin var framkvæmd á hinn ó-
heppilegasta hátt fyrir ísland. Ráð-
herraembættið fyrir ísland þótti svo
lítilsvert, að það var fengið sem
aukastarf einum dönsku ráðherranna,
sem mest átörf hafði fyrir. Stjóim-
BENEDIKT SVEINSSON
sýsiumaður (1826—1899).
Frumkvöðull frelsisbarátuimar ;
ustu áratugum 19. atdar.
\
t
y