Morgunblaðið - 17.06.1944, Síða 6

6
ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ 17. júní 1944
Stjórnarskrárbarátta — Aldaskifti
Grein Bjarna Benediktssonar
ÍIANNES HAFSTEIN, fyrsti ráðherrann.
Landsmenn fengu ijú aðstöðu til að eíla í landinu -andlega
og verklega menningu.
arstörfum íslands var því lítt sint af
þeim, sem hafði úrskurðarvaldið um
þau. Raunverulega ábyrgð fyrir Al-
þingi bar hann enga, enda sat hann
í ríkisráðinu danska, og seta hans við
‘völd fór algerlega eftir ástæðum,
Islandi óviðkomandi.
Ráðherrann Ijet sjer því fátt finn-
ast um framfarir Islands. Þaðan var
fárra umbótatillagna að vænta. En
synjunarvaldi konungs á löggjöf Al-
þingis var óspart beitt um þau mál,
sem innlendrí stjórn og efnahag
landsmanna mátti verða til góðs.
Landshöfðinginn vár æðsti valds-
maður innanlands. Hafði hann að
vísu nokkurt vald, en embætti sitt
átti hann undir náð hinna dönsku
stjórnarherra og varð að lúta vilja
þeirra í öllu því, er verulega skifti
máli.
Magnús Stephensen gegndi lengst
þeirri’ stöðu og var sá þeirra, er
lengst mun minst í sögu Islands. Að
lokum lýsti hann stöðu sinni svo, að
hann hefði verið svo sem lús milli
tveggja nagla, annarar Alþingis, en
hinnar stjórnarinnar dönsku. Reynsla
hans af skiftum við dönsk stjórnvöld
kom og fram í leik þeim, er hann
gerði að orðum Virgils: „Nescio quid
sit, timeo Danaos, et dona ferentes“.
Þ. e. að hann óttaðist einnig er
Danáar kæmi með gjafir. Danáar og
Danir þótti svolíkt, að tilvitnunin
varð víðfleyg og fór m. a. utan, og
þótti verða til þess, að landshöfð-
ingi nyti eigi sömu hylli í Danmörku
og hann hafði áður gert.
'k
Um 1880 þótti þeim íslendingum,
sem árvakrastir voru um frelsi
landsins, fullreynt, að stjórnarskrá-
in frá 1874 væri eigi til lengdar við
unandi,'svo sem Alþingi hafði og
þegar ráð fyrir gert 1874. Hófst þá
barátta fyrir nýrri stjórnarskrá, sem
veita skyldi landinu meira sjálfstæði
en það naut áður.
Benedikt Sveinsson sýslumaður
'var frumkvöðull þessarar frelsisbar-
áttu alt til andláts síns 1899 og fór
Alþingi lengst af að hans ráðum
meðan hann lifði, þótt á ýmsu ylti
um fult samkomulag allra þing-
manna í málinu. Var málið fyrst tek-
ið upp skv. tillögu hans 1881 og kom
síðan fyrir hvert þing í einu éða öðru
formi alt fram á árið 1903.
Hugmynd Benedikts Sveinssonar
og fylgismanna hans var sú að fá
setta nýja stjórnarskrá um hin sjer-
staklegu málefni Islands. Skyldi þar
MAGNÚS STEPHENSEN
Gegndi lengst landshöfðingja-
embættinu (1886—1904).
hvergi beinlínis vitnað til stöðulag-
anna, þótt hin sjerstöku mál væri
hin sömu og í stöðulögunum voru
talin. Stjórn hinna sjerstöku mála
skyldi svo fyrir komið, að á Islandi
væri landsstjóri, er konungur skip-
aði og yfirleitt færi með vald kon-
ungs í þessum málum. En landsstjór-
inn átti að hafa ráðgjafa sjer við hlið,
sem framkvæmdi vald- hans og bæri
ábyrgð gagnvart Alþingi. Ef tillögur
þessar hefði náð fram að ganga, þá
mundi sjálfstjórn Islendinga í hin-
um sjerstöku málum mjög hafa auk-
ist, og að vissu leyti verið farið í
kringum gildi stöðulaganna hjer á
landi.
Á þessum árum fór lengst af með
völd í Danmörku óþingleg stjórn,
skipuð af konungi þvert ofan í vilja
þjóðarinnar. Var því trauðlega við
því að búast, að Islendingum væri
mikil sanngirni sýnd, úr því að ósk-
ir dönsku þjóðarinnar sjálfrar um
hennar eigin mál voru virtar að
vettugi. í þau tvö skifti, sem Alþingi
samþykti til fulls frumvörp í fram-
angreinda átt, þ. e. 1886 og 1894, var
þeim því synjað staðfestingar. Ann-
arsvegar vegna þess, að þau þóttu
ætla Islandi meiri sjálfstjórn en sam-
rímanlegt væri „stöðu íslands að lög-
um sem óaðskiljanlegs hluta Dana-
veldis“. Hinsvegar vegna þess, að
konungur vildi ekki rjetta „hjálpar-
hönd til þess að glæða eða efia“ þá
„röngu skoðun“, að stöðulögin væri
eigi bindandi fyrir Island.
★
Það þurfti mikla þrautseigju til
þess á árunum eftir 1880 að fylgja
stjórnbótamálinu staðfasílega eftir.
Hallæri var löngum í landi og fólk-
ið flýði unrrvörpum í aðra heims-
álfu. Einræðisstjórnin danska veitti
alger afsvör við frelsiskröfum lands-
manna, og m*rgir hinna að öðru
leyti fremstu Islendinga drógu mjög.
kjark úr mcnnum um að vera að
klifa á stjórnarskrármálinu. Töldu,
að á öllu öðru riði fremur en breyttu
stjórnskíþulagi, og gleymdu því þá,
að freisið er undirstaða allra annara
framfara.
Úrtöluliðið var að vonurn einkum
fjölment meðal hinna konungkjörnu
þingmanna, og fengu þeir stundum
grandað málinu innan þings, og fyr-
ir kom, að aðrir fleyguðu það einn-
ig. En forystan var örugg, svo að
merkið var eigi látið niður falla,
þótt seint sæktist.
LTm 1895 var þó svo kcmið, að
ýmsir voru orðnir langþrcyttir. á
baráttunni og töldu, að eigi mætti
lengur við svo búið standa, að ekk-
ert fengist vegna þess að of mikils
væri krafist. Stóð þá og svo á í Dan-
mörku, að heldur hafði verið slak-
að til á stjórnartaufhunum, þó að
lýðfrelsi væri enn eigi komið á.
Varð þetta til þess, að Valtýr há-
skólakennari í Kaupmannahöfn Guð-
mundsson bar fram tillögur um að
brevta til um baráttuaðferð. Hann
vildi láta sjer nægja breytingar á
stjórnarskránni frá 1874 í þá átt, að
settur væri sjerstakur ráðherra fyr-
ir ísland, sem að vísu væri búsettur
í Kaupmannahöfn, en sækti fundi
Alþingis og bæri ábyrgð fyrir því.
Skyldi hann. einnig tala og skilja ís-
lenska tungu.
Hörð barátta varð hjer á landi
um þessar tillögur og skiftust menn
mjög í flokka um þær. Má segja, að
í þeim átökum hefjist flokkaskifting
á íslandi. Benedikt sýslumaður
Sveinsson og fylgismenn hans töldu
um of slakað á kröfum landsmanna
í tillögum Valtýs, og náðu þær því
ekki meirihluta fylgi á Alþingi fyrr I;
en árið 1901 og þá með þeim hætti,
að einn andstæðingur þeirra var
lagstur í kör og komst því ekki til
Alþingis.
Á meðan Alþingi sat að fundum
árið 1901 barst sú fregn til landsins,
að stjórnarskifti hefði orðið í Dan-
mörku og við völdum tekið þing-
ræðisstjórn, sem ætla mátti að tæki
kröfum íslendinga með meiri vin-
semd en fyrirrennari hennar. Þrátt
fyrir þetta samþyktu Valtýingar þó
frumvarp sitt, en jaínframt var sam-
ið ávarp þess efnis, að eigi sje fylli-
lega viðunandi fyrirkomulag fengið
á stjórnarfari landsins fyrr en æðsta
stjórn sjermála þess sje búsett í
landinu sjálfu.
Menn þeir, sem nú voru komnir
til valda í Danmörku, voru nokkrir
frá stúdentaárum kunnugir sumum
ráðamönnum ísleuskum. Var því ís-
lendingum hægara um áhrif málstað
sínum til góðs en oft áður. Urðu þær
lyktir málsins, einkum fyrir atbeina
Hannesar Hafsteins, sem síðar varð
fyrstur innlendur ráðherra, að
danska stjórnin ljet Alþingi heimilt
að velja á milli þess, hvort það vildi
heldur, að ráðherrann skyldi búsett-
ur á Islandi eða í Kaupmannahöfn.
Alþingi samþykti síðan á lögform-
legan hátt stjórnarskrárbreytingu
þá, sem Danir ljetu kost á með bú-
setu ráðherra í Reykjavík. Tók hinn
nýi ráðherra við völdum á öndvejrðu
ári 1904. Var Hannes Hafstein kjör-
inn hinn fyrsti ráðherra í samræmi
við vilja meirihluta Alþingis. Jafn-
framt var landshöfðingjadæmið úr
sögunni.
Með þessari stjórnarbreytingu
urðu aldaskifti í sögu landsins.
Skiftum Dana af ,,sjermálum“
landsins var nú að mestu lokið.
Landsrnenn fengu nú frjálsræði til
að efla í landinu andlega og verk-
lega menningu í miklu ríkari mæli
en nokkru sinni fyrr. Var og nauð-
synleg undirstaða fyrir hendi, þar
sem verslunin var óðum að færast
úr höndum hinna erlendu selstöðu-
kaupmanna til manna, sem hjer vqru
búsettir. Fiskiskipafloti landsmanna
hafði einnig aukist síðustu áratugi
19. aldar. Og skömmu eftir, að inn-
lend stjórn komst á, hefst togara-
útgerð frá Islandi. En sú útgerð, á-
samt því, að verslunin komst í hend-
ur innlendra manna, hefir verið
fjárhagslegur grundvöllur allra ann-
ara framfara á Islandi síðustu ára-
tugina. Hefir þar um sannast, að
stjórnfrelsi og ^tvinnufrelsi styðja
hvert annað.
VALTÝR GUÐMUNDSSON
háskólakennari (1860—1928).
Með baráttunni um „Valtýskuna“,
hófst flokkaskifting á íslandi.