Morgunblaðið - 17.06.1944, Síða 7

ÞJOÐHATIÐARBLAÐ 17. júní 1944
7 .
Uppkastið
8 og ringulreið
Miklu var því náð með stofnun
ráðherraembættis hjer .á landi. En
mikið var enn ófengið.
Stjórnarskrárbreytingin hlaut að
vísu nær einróma samþykki á Al-
þingi 1903, en með þjóðipni var haf-
inn ákafur andróður gegn henni.
Fyrir þeim andróðri stóðu í fyrstu
Jón yfirdómari Jensson, bróðurson-
ur Jóns forseta Sigurðssonar, . og
Einar skáld Benediktsson sýslu-
manns Sveinssonar. Þessir arftakar
hinna fremstu forvígismanna sjálf-
stæðisbaráttunnar töldu, að með
samþykt stjórnskipulaganna frá 1903
væri um of slegið af fornum og
rjettum frelsiskröfum þjóðarinnar.
Var þá stofnaður Landvarnarflokk-
ur til að standa vörð um þessar kröf-
ur og fylgja þeim fram til sigurs.
Fylti þann flokk fjöldi ungra manna,
ekki síst stúdentar bæði í Reykja-
vík og Kaupmannahöfn.
Gagnrýni þeirra á stjórnskipulög-
unum frá 1903 beindist einkum að
því, að danska ríkisstjórnin hafði
smeygt þar inn því ákvæði, að ráð-
herra skyldi bera lög og mikilvæg-
ar stjórnarráðstafanir upp fyrir kon-
ungi í ríkisráði. Með þessu sögðu þeir,
að viðurkent væri, að ísland til-
heyrði ríkisheildinni dönsku, dönsk-
um ráðherrum skapaðir möguleikar
til skifta af íslenskum málum og við
búið væri, að ráðherra íslands yrði
að láta af stjórn samtímis embættis-
bræðrum sínum 1 Danmörku.
Raunin $arð önnur um hið síðast-
talda, því að seta ráðherra varð í
framkvæmd háð vilja Alþingis, en
alls eigi ríkisþingsins danska. Og af-
skifti, danskra ráðherra munu, þrátt
fyrir uppburð mála í ríkisráði, hafa
horfið um þau 'mál, er á engan veg
varðaði sambandið við Dani, En
megin-efni gagnrýninnar var rjett-
mætt.
Islandi var eftir sem áður stjórn-
að sem hluta dönsku ríkisheildar-
innar. Danskur fáni blakti á íslandi.
Danir ákváðu myntina. Hæstirjett-
ur Dana hafði æðsta dómsvald í ís-
lenskum málum. Dönsk varðskip
önnuðust landhelgisgæsluna, enda
voru hervarnir í þeirra höndum.
Danir höfðu utanríkismál íslands að
öllu leyti í sínum höndum. íslenskur
ríkisborgararjettur var eigi viður-
kendur, heldur einungis danskur, og
höfðu Danir því sama rjett á íslandi
sem Islendingar.
Með öðrum orðum. Valdboðið
gamla um, að ísland væri óaðskilj-
anlegur hluti Danaveldis, gilti enn.
íslendingar höfðu 1871 látið sjer
nægja að mótmæla þessu. í barátt-
unni síðan höfðu þeir reynt að snið-
ganga það og 1903 þó gengið helst
til langt um viðurkenning rangs-
leitninnar. Nú var hafin bein bar-
átta gegn þessu tákni ofbeldisins.
★
9
Árið 1905 náðu Norðmenn fullu
frelsi. Þess þarf eigi að geta, að þeir
nutu þá óskiftrar samúðar íslendinga.
En frelsistaka þeirra varð íslending-
um enn stóraukin hvöt í sjálfstæð-
isbaráttunni.
Efldist um þessar mundir mjög
hreyfing til að fá sjerstakan íslensk-
an* fána, er hafist hafði síðari hluta
19. aldar. Samtök voru mynduð og
- Grein Bjarna Benediktssonar
SKULI THORODDSEN
sýslumaður (1859—1916.
Snerist einn nefndarmanna önd-
verður gegn Uppkastinu“ 1908.
BJÖRN JÓNSSON
ritstjóri (1847—1912).
1909 íóku Sjálfstæðismenn við völd-
um, og varð Björn Jónsson ráðherra
fundir haldnir til að knýja fram auk-
ið sjálfstæði.
Islenskir alþingismenn fóru árið
1906 í boði ríkisþingsmanna til Dan-
merkur. Mun þá mjög hafa verið
rætt um samband landanna. Ári síð-
ar, þ. e. 1907, kom Friðrik konung-
ur VIII. í heimsókn til landsins.
Hann var íslendingum góðviljaður
og er hann á Kolviðarhóli talaði um
Danmörk og Island, kallaði hann
þau „bæði ríkin“. Þótti Dönum þá
nóg um og reyndu að þagga niður
ummæli konungs, en íslendingar
mátu þau þeim mun meira.
I framhaldi af öllu þessu var 1907
skipuð nefnd til að semja um sam-
band landanna. Voru í henni full-
trúar Alþingis og ríkisþings. Hinir
síðartöldu þó mun fleiri.
Ávöxturinn af starfi nefndar þess-
arar var uppkastið frá 1908. Sam-
kvæmt því átti ríkisheildin enn að
vera ein undir stjórn Danakonungs.
Sameiginlegt konungaæmi, utanrík-
ismál og hervarnir áttu að vera með
öllu óuppsegjanlegt og að öllu í
höndum Dana, nema samþykki
beggja landa kæmi til. Önnur hinna
sameiginlegu mála voru að vísu upp-
segjanleg eftir 37 ár, en þangað til
áttu Danir einir með þau að fara,
nema samkomulag yrði um annað. .
★
Um þetta uppkast urðu allir
nefndarmenn sammála nema einn.
Meiri hluti íslensku nefndarmann-
anna leit svo á, að í frumvarpinu
væri fólgin mikil bót frá því, sem
verið hefði. Sagði, að það trygði
Islandi fult einræði inn á við og
lagalegt jafnræði við Danmörku út
á við, á betra væri ekki völ, og
bæri þess vegna að taka því.
Einungis einn nefndarmanna, Skúli
fyrrum sýslumaður Thoroddsen,
snerist öndverður gegn uppkastinu.
Hafði hann um það samráð við stú-
denta og unga, islenska mentamenn
í Kaupmannahöfn^enda fylgdu flest-
ir þeirra honum fast í andstöðu við
frumvarpið. Hjer á landi snerist
meginþorri Landvarnarmanna og
blað flokksins, Ingólfur, þegar
í stað á móti frumvarpinu, og von
bráðar ' einnig ritstjórar elstu
blaðanna, ísafoldar og Þjóðólfs.
Sundraðist nú mjög hin fyrri flokka-
skipan og var háð einhver harðasta
kosningahríð, er um getur á íslandi.
Úrslitin urðu þau, að andstæðingar
uppkastsins xmnu mikinn sigur.
Kosningarnar 1908 báru sjálfstæð-
ishug islensku þjóðarinnar glæsilegt
vitni. Að uppkastinu stóð hinn fyrsti
innlendi ráðherra, sem stjórnað
hafði með slíkum skörungsskap, að
vandfundin eru þau ár, sem meira
hafi verið um nytsamlega löggjöf
eða þarflegar framkvæmdir. í liði
með honum voru nær allir forystu-
SIGURÐUR EGGERZ
bæjarfógeti.
„Hinn eini íslenski ráðherra, sem lát-
ið hefir af völdum, fyrir að flytja
málstað lands síns gegn erlendu
valdi.
menn úr hans eigin flokki og mestir
þingskörungar m liði andstæðing-
anna. Þrátt fyrir þetta urðu þeir
uppkastsmenn í algerum minni hluta
með þjóðinni og jafnvel á Alþingi,
þótt ráðherrann hefði tilnefnt kon-
ungkjörnu þingmennina alla úr hópi
fylgismanna sinna. Þjóðin sýndi svo
skýrt, að eigi varð um vilst, að hún
vildi eigi una því, að íslendingar
undirgengist með frjálsu samþykki,
að land þeirra væri hluti af rikis-
heildinni dönsku.
Er á þing kom 1909 tóku Sjálf-
stæðismenn, en svo nefndu andstæð-
ingar uppkastsins sig nú, við völd-
um, og varð Björn Jónsson ráðherra
þeirra. Breyttu þeir uppkastinu svo,
að ísland skyldi verða frjálst og
fullvalda ríki. Óuppsegjanlega skyldi
þó semja um konungssambandið og
borðfje konungs. Öllum öðrum sam-
bandsmálum mátti segja upp að 25
árum liðnum, og voru þessi sam-
flokka
bandsmál færri en skv. upphaflega
frumvarpinu.
Svo sem við mátti búast vildu Dan-
ir eigi samþykkja frv. svo breytt,.
og varð eigi úr samningsgerð í bráð.
Voru þó einhverjar tilraunir í þh
átt gerðar á næstu árum, er Sjálf-
stæðismenn höfðu beðið ósigur við
kosningar 1911, én þær umleitanir
leiddu eigi til neins og voru síður
en s\-o heillavænlegar.
★
Sigurvegarar kosninganna 1908
höfðu frekar unnið sigur sinn vegna
andstöðu við uppkastið heldur en
samþykkis um úrræði að öðru leyti.
Lið þeirra var því ærið ósamstætt og
sundraðist mjög á þingi 1911.
. Þá varð þó að ráði að gera tilraun
til að fá stjórnarskránni frá 1874 og
stjórnskipulögunum frá 1903 breytt
í skaplegra horf. Lýsti neðri deild
af því tilefni yfir með skýrskotun til
samþyktar Alþingis 1871 um það
efni, að stöðulðgin gæti ekki talist
skuldbindandi fyrir Island. Kom í
þeirri yfirlýsingu glögglega fram
skilningur á, að í stöðulögunum
fólst það valdrán, sem hnekkja
varð, ef frelsi þjóðarinnar átti að
vera borgið.
Á næstu árum var mikil ringul-
reið í flokkaskipun og gekk mjög í
þófi um samþykt stjórnarskrárinn-
ar. Kom samt svo að lokum, að Al- •
þingi 1914 samþykti til fulls af sinni
hálfu nýtt stjórnskipunarlagafrum-
varp. Úr því var feldur ríkisráðs-
fleygurinn frá 1903, en í þess stað
mælt svo fyrir, að lög og mikilvæg-
ar stjórnarráðstafanir skyldi bera
upp fyrir konungi, þar sem hann á-
kvæði.
LTm þetta varð nú ágreiningur, sem
konungur hafði boðað í úrskurði
þegar á árinu 1913. Konungur leit
svo á, í samræmi við danskan hugs-
unarhátt, að málin yrði eftir sem áð-
ur að bera upp í ríkisráði Danmerk-
ur, svo að dönsku ráðherrarnir gæti
fylgst með því, að eigi væri á rjett
Danmerkur gengið. Neitaði hann, að
þessari ákvörðun sinni yrði nokkru
sinni breytt, nema samþykki bæði
danskra og íslenskra stjórnvalda
kæmi til.
íslendingar töldu aftur á móti, að
það væri algert sjermál sitt, hvar
málin væri borin upp, og þótt þeir
gæti unað því enn um sinn, að kon-
ungur ákvæði, að með þau væri far-
ið í ríkisráði Danmerkur, þá hlyti
þeirri ákvörðun að verða breytt skv.
tiílögum Islandsráðherra eins, án
þess að dönsk stjórnvöld hefði
nokkra heimild til að blanda sjer í
það mál.
Sigurður Eggerz tók við ráðherra-
dómi 1914 og kom það því í hans
hlut að fá staðfestingu konungs á
stjórnskipulögunum. Gekk eigi sam-
an með þeim. Sigurður hjelt málstað
íslendinga fast fram, en konungur
var allur á bandi Dana og synjaði
staðfestingar með þeim skilmálum,
er Alþingi hafði ætlast til. Sagði Sig-
urður Eggerz þá af sjer ráðherra-
dómi, og er hinn eini íslenskra ráð-
herra, sem látið hefir af völdum
fyrir að flytja málstað lands síns
gegn erlendu valdi.
Ári siðar var stjórnarskráin samt