Morgunblaðið - 30.09.1958, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 30 sept. 1958
Frá fundi Stúdentafélagsins sl sunnudag.
Óhjákvœmilegt kann að verða aO íslend-
ingar kœri Breta fyrir ofbeldisverk þeirra
Fráleitt að Island segi sig úr Atlants
hafsbandalaginu
Ræða Ólafs Thors fyrrverandi forsætis
rábherra á fundi Stúdentafélags
Reykjavikur s.l. sunnudag
Án efa hefur stækkun íslenzkr
ar fiskiveiðalögsögu gripið hugi
flestra íslendinga fastari tökum
en nokkurt annað mál síðustu
missiri og einkum þó eftir hina
fáránlegu framkomu Breta eftir
að nýja reglugerðin tók gildi,
þann 1. þessa mánaðar.
Saga friðunarmálsins er svo
löng og viðburðarík, að engin tök
eru á að rekja hana til hlítar í
stuttri ræðu. Verður því að nægja
að stikla á því stærsta og ekki
hjá komizt, að hending ráði
nokkru um á hvað drepið verður
og hvað undan fellur. Tel ég rétt
að víkja nokkuð að því, sem aðrir
hafa minna um rætt og reyna
með þeim hætti að upplýsa mál-
ið frá nýjum hliðum.
Áfangar
Margar og mismunandi reglur
hafa gilt um íslenzka fiskiveiði-
lögsögu á undanförnum öldum.
Verða þær ekki raktar hér. En
um síðustu aldamót voru firðir og
flóar friðaðir og auk þess fiski-
veiðalandhelgin 4 mílur.
Árið 1901 gerðu Danir, sem þá
fóru með æðstu stjórn flestra ís-
lenzkra málefna, samninga við
Breta, að íslendingum forspurð-
um, og þrengdu landhelgina. —
Voru þá firðir og flóar, sem breið
ari voru en 10 mílur, opnaðir en
landhelgin að öðru leyti færð nið
ur í 3 mílur.
í nær hálfa öld'var þjóðinni
sagt, að þetta væru alþjóðalög.
Flestir virðast hafa fest trúnað á
þessar staðhæfingar.
Árið 1946 réði þó ríkisstjórn
fslands ungan og menntaðan þjóð
réttarfræðing í sína þjónustu og
fól honum að rannsaka málið til
hlítar. Maður þessi var Hans G.
Andersen, núverandi ambassador
fslands hjá NATO, nú löngu þjóð
frægur og raunar víðkunnur fyrir
rannsóknir sínar, kenningar og
baráttu fyrir hagsmunum fs-
lands í þessu mikla velferðar-
máli íslenzku þjóðarinnar.
Árið 1948 var rannsókn máls-
ins svo langt komið, að Alþingi
íslendinga samþykkti hin svo-
nefndu landgrunnslög. Var þar
byggt á því, að landgrunnið um-
hverfis fsland væri séreign fs-
lendinga, sem fslendingum einum
bæri umráðaréttur yfir. Voru þó
ekki á því stigi málsins teknar
ákvarðanir um, hvernig hagnýta
bæri þann rétt.
Fyrsta sporið
Fyrsta sporið til hagnýtingar
var stigið í október 1949, þegar
þáverandi utanríkisráðherra,
Bjarni Benediktsson, sagði upp
fyrrnefndum samningi við Breta.
í honum var tilskilinn tveggja
ára uppsagnarfrestur og féll hann
því ekki úr gildi fyrr en í októ-
ber 1951.
Rétt þótti þó að stíga næsta
sporið strax vorið 1950. Gaf þá
þáverandi sjávarútvegsmálaráð-
herra út reglugerð um friðun
fiskimiða fyrir Norðurlandi, sem
þó eðli málsins samkvæmt náði
ekki til brezkra skipa.
Framkvæmd hennar sætti ekki
mjög miklum mótþróa og fór allt
vel úr hendi.
í október 1951 töldu íslenzk
stjórnarvöld sér heimilar nýjar
aðgerðir, en féllust þó á, sam-
kvæmt ósk Breta, að fresta þeim
þar til dómur væri fallinn í land-
helgisdeilu Norðmanna og Breta,
sem þá hafði verið lögð fyrir
Haag-dóminn, enda var sá dóm-
ur væntanlegur í lok þess árs.
fslendingar fylgdust vel með
þeim málarekstri og þegar í
stað, er dómurinn var fallinn og
íslenzk stjórnarvöld höfðu
kynnt sér hann, var ákveðið, að
íslendingar tækju sér hinn ýtr-
asta rétt, er þeir töldu, að þessi
dómur heimilaði íslandi. Var nú
haft samráð við íslenzka og er-
lenda sérfræðinga, en einn af ráð
herrum íslands fór síðan í janú-
ar 1952 til London til þess að full
nægja fyrirheiti, sem stjórnar-
völd íslands höfðu gefið Bretum
um að láta þá vita um fyrirætl-
anir fslendinga, áður en þær
kæmu til framkvæmda.
Fast á málum haldið
Áður en þessi för var farin,
höfðu fram farið löng og ýtarleg
nótuskipti milli íslendinga og
Breta um málið. Hefur margt af
þeim verið birt og skal því efni
þeirra ekki rakið hér. En ekki
bygg ég ofmælt, það, sem sagt
hefur verið, að hæpið sé, að frá
því stjórnin fluttist inn í landið,
hafi stjórnarvöld íslands haldið
jafnfast, rökvíst og viturlega á
málstað íslands gagnvart öðrum
sem þá. Var ríkisstjórn íslands
öll sammála um meginstefnuna,
en framkvæmdina höfðu þeir ráð
herrar, er málið féll undir. þ. e. a.
s. utanríkisráðherra og sjávar-
útvegsmálaráðherra. En málatil-
búnaður allur í nótuskiptunum
við Breta var að langsamlega
mestu leyti verk utanríkisráð-
herrans og hans manna.
Ráðherraför til London
Ráðherra sá, sem til London
fór, gaf utanríkisráðherra skrif-
lega skýrslu um málið strax að
afloknum erindisrekstri. Tel ég
rétt að vitna hér bæði í þá
skýrslu og nokkur önnur skrif-
leg gögn frá þeim árum. Það
mun skýra betur við hvað nú er
að etja.
í þessari skýrslu segir m. a.
svo:
„Ég hafði skömmu eftir kcmu
mína til London falið sendiherra
íslands í London að tdkynna
brezku stjórninni, að ég myndi
reiðubúinn til viðræðna um land
helgismálið úr því þriðjudagur-
inn 22. janúar væri liðinr. og var
ákveðinn fundur á milli okkar,
eftir uppástungu brezku stjórn-
arinnar föstudaginn 25. janúar.
Þessi fyrirhugaði fundur fór
svo fram á tilsettum tíina í ut-
anríkisráðuneytinu. Voru þar
Sverrir Hermannsson setur
stúdentafundinn
mættir níu fulltrúar af hendi
Breta, en af henai íslendinga
voru auk mín, Hans G. Andersen
og sendiherrann í London. Eftir
að formaðurinn hafði boðið okk-
ur velkomna, gaf hann einum af
aðalmönnum Bretanna orðið.
Hann sagði m. a., að þeir í fiski-
málaráðuneytinu væru ekki lög-
fræðingar, en það væri þá líka
hiklaust þeirra skoðun, að Haag
dómurinn fæli ekkií sér neinn
sérstakan rétt íslendingum til
handa. I dómnum væri ekkert
ákveðið um sjálfa landhelgislín-
una, þar sem Bretar hefðu fyrir
dóminn fallizt á, að Norðmenn
mættu helga sér 4 mílur. Sá rétt-
ur, sem Norðmönnum hefði verið
tildæmdur væri byggður á að-
stæðum, sem ættu sér engar hlið-
stæður varðandi ísland. Hins veg
ar væri vitað, að íslendingar
hefðu uppi ráðagerðir um ein-
hliða ráðstafanir. En í þessum
málum væri á ýmislegt fleira að
líta en lögfræðileg sjónarmið. —
Næst vék hann að því, að ef ís-
lendingar ætluðu sér að taka sér
einhvern rétt á grundvelli þessa
dóms, mundu Bretar telja það
óréttmætt og ekki yrði þá hjá
því komizt, að gerðar yrðu gagn
ráðstafanir. Fór hann um þetta
allmörgum orðum og þannig, að
okkur íslendingum þótti nóg um.
Ég svaraði þessari ræðu þegar
i stað á þá lund, að ég teldi, að
það myndi skýra línurnar, að ég
segði afdráttarlaust frá þvi, hvert
væri álit íslendinga. Las ég nú
upp stutt plagg, sem við uöfðum
samið fyrir fundinn og ákveðið
ó'ð lesa upp, svo skjalfest væru
aðalatriði málsins.
Yfirlýsing íslendinga
Það hljóðar þannig í íslenzkri
þýðingu:
„1. Samkvæmt beiðni brezku
ríkisstjórnarinnar frestaði ís-
lenzka ríkisstjórnin frekari að-
gerðum í sambandi við verndun
fiskimiða, þangað til vitað yrði
um úrslit Haag-dómsins.
2. Lögfræðilegir ráðunautar
ríkisstjórnarinnar, bæði innlend-
ir og erlendir, telja nú, að ís-
lenzku stjórninni sé heimilt að
taka upp að minnsta kosti sams
konar reglur og Norðmenn. Þetta
fyrirkomulag höfðu íslendingar
einnig áður en samningurinn frá
1901 var gerður, bæði að því er
varðar grunnlínur og fjögurra
mílna fjarlægð frá þeim.
3. íslendingar eru nú að und-
irbúa ráðstafanir sínar á þessum
grundvelli".
Tók ég síðan fram, að það væri
skoðun íslenzku stjórnarinnar, að
frá þessu væri hvorki réttmætt
né mögulegt að víkja og yrði þá
að reyna á, hvað af því leiddi.
Varðandi hugsanlegar refsiað-
gerðir benti ég þá þegar á, að
frá íslenzku sjónarmiði yrði það
talið óskiljanlegt, að það sætti
sérstökum hefndarráðstófunum
af hendi Breta, að íslendingar
hagnýttu sér löglegan og í raun-
inni tildæmdan rétt, sem þeir
gætu ekki án verið, enda þótt af
því leiddi, að Bretar yrðu að
hætta að hagnýta sér fríðindi,
sem þeim væru til framdráttar,
en sem þeir hefðu ekki löglegan
rétt til að notfæra sér“.
Þetta er tilvitnun í skýrsluna.
Meðal margra annarra raka eða
fullyrðinga, sem fram komu af
hendi Breta, var m. a. þetta, —
og vitna ég nú enn í skýrsluna:
Réttur til einhliða aðgerða
„Það væri spauglaust fyrir
brezk stjórnarvöld að fá yfir sig
fiskiveiðahagsmunina“, og enn-
fremur: „Segjum svo, að íslend-
ingar eigi þennan rétt að lögum
og taki hann, en þá verða þeir
líka að muna, að Bretar geta á
fullkomlega löglegan hátt lokað
fyrir þeim öllum brezkum fiski-
mörkuðum". Ennfremur töluðu
Bretar um, að íslendingar gerðu
við þá ad hoc samning, sem viður
kenndi einhver veruleg fríðindi
okkur til handa umfram núver-
andi landhelgislínu, meðan sá
samningur stæði.......
Ég svaraði þessu á þá leið, að
eins og ég hefði tekið fram, teldu
fslendingar sig eiga rétt til þess
sjálfir að ákveða landhelgislínu
sína og a. m. k. að hagnýta sér
sams konar rétt, eins og Norð-
mö'nnum var tildæmdur. Ég skildi
vel, að fiskiveiðar Bretar fögnuðu
þessu ekki, en íslenzk stjórnar-
völd þyrftu líka að hlusta á rödd
fiskiveiðahagsmunanna. Á íslandi
væru þeir hagsmunir svo mikil-
vægir, að engin stjórn gæti leyft
sér að baka sér réttláta reiði
þeirra. Slíkt væri sambærilegt við
það, að að stjórn Bretlands væri
stefnt í senn andúð stáliðnaðar,
kola, fiskveiða og ullariðnaðar
og yfirleitt flests þess, er mestu
máli skipti. Ad hoc samningur
kæmi ekki til greina, enda mundi
m. a. af honum leiða, að fslend-
ingar þyrftu að taka upp sams
konar samninga við aðrar þjóðir.
Samkvæmt Haag-dómnum væri
ljóst, að strandríkinu væri ætlað
einhliða að ákveða landhelgi
sína, en auðvitað yrði að gæta
þess, að sú ákvörðun væri í sam
ræmi við alþjóðarétt og svo fram
vegis.
Þverrandi aflabrögð
Síðan vék ég aftur að hugsan-
legum refsiaðgerðum Breta. Það
væri sannleikurinn, að íslending-
ar gætu ekki lifað í landi sínu
nema losna við við hinn örlaga-
ríka ágang erlendra fiskiskipa á
íslenzkum fiskimiðum. Sem dæmi
um afleiðingar þessa ágangs, vildi
ég aðeins nefna, að í Faxaflóa,
sem væru nú aðalfiskimið íslend
inga, hefði meðalafli í veiðiför vél
báta árið 1949 verið 7,1 tonn, ár-
ið 1950 6,1 tonn og árið 1951 5,3
tonn. Þessi afli hefði fyrst eftir
stríðið verið allt upp í 14 tonn....
Sagði ég, að tilgangur minn
hefði verið sá einn að skýra Bret
um frá fyrirætlunum okkar og
nú, að gefnu tilefni, að leitast
við að skýra fyrir þeim sjónar-
mið okkar, sem við teldum byggð
á rétti og nauðsyn".
Þetta er orðrétt úr sk'ýrslunni.
Engin stjórn — engin þjóð
í skýrslunni segir síðan frá
því, að hlutaðeigandi ráðherra
hafi um leið og hann fór heim,
falið einum af umboðsmönnum
íslands að eiga tal við hrezkan
ráðherra, sem hann þá átti að
hitta og flytja honum frá sér
þessi boð:
Framh. á bls. 14