Morgunblaðið - 30.09.1958, Blaðsíða 14

14
MORCílMtl 4 ÐIÐ
Þriðjudagur 30. sept. 1958
- Ræða Ólafs Thors
Framh. af bls 13
„1- Á íslaitdi getur engin rík-
isstjórn setið að völdum nema að
hún freisti þess að hagnýta þann
ýtrasta rétt íslendingum til
handa, sem felst i Haag-dómnum.
2. Á íslandi getur engin þjóð
búið, nema því aðeins að þessar
tilraunir takist".
Þessari skýrslu lýkur með þess
um orðum:
Tökum því sem að höndum ber
„Það er mín skoðun, að íslend-
ingar verði að vera við því bún-
ir, að hagnýti þeir sér rétt sinn
samkvæmt Haag-dómnum, muni
þeir sæta margvíslegum óþægind
um á brezka fiskimarkaðinum.
Með vissu verður þó ekki um
þetta dæmt, hvorki hvort slik
óþægindi yrðu á vegi okkar né
hversu langvarandi þau yrðu. Úr
því sker ekkert nema reynslan.
En ég tel, að unt ekkert annað
geti verið að ræða en það að taka
því, sem að höndum kann að bera
í þeim efnum og ráða fram úr
þeim örðugleikum eftir því sem
aðstæður þá leyfa.....Tel ég
rétt að ákveða nú hið allra bráð-
asta, að réttur íslendinga verði
svipaður því, sem Norðmönnum
hefur nú verið tildæmdur, eins
og þessi réttur nánar kemur fram
í áðurnefndu Islandskorti, sem
sérfræðingarnir hafa allir athug-
að, og verði þessi ákvörðun aug-
Iýst hið ailra bráðasta".
Hér lýkur tilvitnunum í þessa
skýrslu.
Lærum af reynslunni
Eg vildi með framansögðu
hafa sýnt, að áður en hið örlaga-
ríka spor var stigið 1952, hafi
málið verið þraut-undirbúið í
mörg ár, og með tilvitnunum í
áðurnefnda skýrslu vildi ég og
sýna, að þegar á hólminn kom,
var skýrt og skilmerkilega sagt
frá öllum fyrirætlunum okkar og
í engu hvikað frá þeim í viðræð-
um við umboðsmenn brezku
stjórnarinnar. En það, sem fyrir
mér vakir, er þó fyrst og fremst
það, að sýna, að í þessari fyrstu
viðureign við Bretann, var við
flesta sömu örðugleika að etja
sem nú. Mætti því ef til vill nú
að verulegu leyti styðjast við þá
reynslu, sem þá fékkst.
Var nú fullnægt því fyrirheiti
íslenzkra stjórnarvalda að láta
Breta vita um fyrirætlanir fslend
inga áður en til framkvæmda
kæmi. Tókst það án þess að ljón
yrðu á vegi íslendinga, sem
valdið gætu innbyrðis ágreiningi
eða hiki og máttu íslendingar
vel við una.
Er vel, að um þetta liggja fyr-
ir skýrar skýrslur, samdar strax
að afloknum viðræðunum af við-
komandi ráðherra og yfirlesnar
og staðfestar af Hans G. Ander-
sen og Agnari Klemenz Jónssyni,
sem viðstaddir voru þessar við-
ræður.
Þessu samfara og bæði fyrir og
eftir átti Hans G. Andersen við-
ræður við færustu erlenda sér-
fræðinga, sem staðfestu, að fyrir
ætlanir okkar um útfærslu frið-
unarlínunnar væru í samræmi
við Haag-dóminn, svo sem við
höfðum haldið fram við Breta.
Hafði og áðurnefndur ráðherra
einnig átt tal við suma þessa er-
lendu sérfræðinga.
Teningunum kastað
Eftir allan þennan málatilbún-
að, ákvað ríkisstjórn íslands svo
að stíga hið örlagaríka spor og
gaf þáverandi sjávarútvegsmála
ráðherra út um það reglugerð
hinn 19. marz 1952. Tók hún gildi
15. maí sama ár. Voru þá flóar
og firðir friðaðir, en landhelgis-
línan færð út í 4 mílur. Til leið-
beiningar skal þess getið, að fyr-
ir gildistöku þessarar reglugerð
ar var íslenzka fiskveiðalandhelg
in aðeins 24 þús. ferkm., en eftir
friðunina var hún 43 þús. ferkm.,
eða nærri helmingi stærri. Til
samanburðar skal þess getið, að
nú þegar fært er út í 12 mílur
stækkar fiskiveiðalandhelgin að-
eins um 25 þús. ferkm. Keraur
þetta af þvi, að 1952 unnust sv.o
stór svæði við lokun fjarða og
flóa, en nú voru grunnlínur látn-
ar óbreyttar.
Eru tölur þessar að vísu tákn-
rænar, en segja þó aðeins hálfa
söguna. Hinn mikli sigur 1952
lá að visu meðfram í því, að þá
tókst því nær að tvöfalda íisk-
veiðalandhelgina, sem auðvitað
er ómetanlegt. En mestur var þó
sigurinn fyrir það, að þá tókst
að brjóta á bak-aftur hina brezku
biblíu um óskeikulleik og helgi
þriggja mílna landhelginnar.
Ekki dýrkeyptnr sig<ur
Hinn mikli sigur fslendinga
1952 var ekki dýrkeyptur. Að
vísu gerðu brezkir útvegsmenn
sér það til háðungar að setja
löndunarbann á íslenzkan fisk í
Bretlandi. Myndi þau afrek lengi
í minnum haft, hefði Bretum
ekki tekizt að láta það gleymast
í skugga nýrra endema, svo sem
öllum er kunnugt.
Eftir að löndunarbannið hafði
staðið í nokkra mánuði, ákvað
stjórn íslands að taka það mál
upp á fundi efnahagssamvinnu-
stofnunar Evrópu í París um
miðjan desember 1952. Valdist
sami ráðherrann til þessarar far-
ar, sem rætt hafði um málið við
umboðsmenn brezku stjórnarinn-
ar í London. Þótti rétt, að hann
tilkynnti stjórn Breta þessar fyr-
irætlanir og átti hann langar við-
ræður um löndunarbannið við
utanríkisráðherra Breta og tvo
aðra ráðherra þeirra í desember
1952. Var þá borin fram og sterk
um rökum studd sú ósk og raunar
krafa íslendinga, að brezka
stjórnin hlutaðist til um, að af-
létt væri löndunarbanninu. Tókst
það að vísu ekki fyrr en síðar.
Hitt mun hafa lánazt, að sann-
færá æðstu menn Breta um, að
málstaður íslands væri, að
minnsta kosti í aðalefnum, byggð
ur á lagalegum og siðferðileg-
um rétti.
Látum ekki valdið beygja
réttinn
Var nú haldið til fundarins i
efnahagssamvinnustofnuninni í
París. Voru þar mættir fyrir hönd
fslands áðurnefndur ráðherra,
ásamt sendiherra fslands í París,
Pétri Benediktssyni og Hans G.
Andersen.
f ræðum þeim, sem þar voru
fluttar af hálfu íslands, var mál-
staður íslands skýrður í höfuð-
dráttum og því jafnframt haldið
fram, að löndunarbannið væri
brot á samningum milli Breta og
Bandaríkjamanna um efnahags-
samvinnu.
Lauk þeim umræðum með þess
um orðum fslendinga:
„Herra forseti!
Til hvers erum við hérna, og
hvers vegna «ru þessar þjóðir í
öllum þessum samtökum og á
öllum þessum samkundum? Er
það ekki vegna þess, að við höf-
um ákveðið að láta ekki valdið
beygja réttinn? Er það ekki
vegna þess, að við höfum ákveð-
ið að beygja okkur ekki, jafnvel
ekki fyrir ennþá sterkara valdi
heldur en brezkum togaraeigend
um? Þið vitið kannske, háttvirtir
herrar, við hverja ég á? Auk
þess verða menn að skilja, að á
íslandi líta menn svo stórum aug
um á brezku stjórnina, að engum
dettur í hug, að neinn annar en
hún stjórni Bretlandi. Og hvern-
ig eiga smáþjóðirnar að halda
trúnni á samþykktir okkar allar
og hátíðlegar yfirlýsingar, ef
reyndin á að verða sú, að smáir
eiginhagsmunahópar geta gert
þetta allt að engu?“
Til gamans get ég þess, að
„herra forsetinn“ var þáverandi
utanríkisráðherra Bretlands, Mr.
Eden.
Æ sér gjöf til gjalda
Loks þykir rétt að geta þess,
að á heimleið átti íslenzki ráð-
herrann viðtal við enskan ráð-
herra í janúar 1953. f skýrslu um
þær viðræður segir m. a.:
„Brezki ráðherrann hafði orð
á því, að málflutningur íslend-
inga í Paris hefði þótt nokkuð
sterkur.
Ég tjáði honum, að á íslandi
mundu þeir margir, sem væru
undrandi yfir, hversu illa við
hefðum haldið á góðum málstað.
Við hefðum þó gert þetta af
ásetiu ráði, því að síðar mætti
alltaf herða á. Næsti málflutning
ur okkar, t. d. í Sameinuðu þjóð-
unum, yrði væntanlega um það,
hvernig okkur tækist að lifa eft-
ir boðorðinu „Do it by trade, not
by aid“, þegar höfundar þessa
mílur sé heimil. Og svo loks Gen-
farráðstefnan, þar sem sjálfir
Bretar bera frara tillögu um 6
mílna fiskveiðalandhelgi, en til-
laga Kanada um 12 mílna land-
helgi fékk þar, sem kunnugt er,
35 atkvæði, en aðeins 30 greiddu
mótatkvæði.
Sýnir þetta I hve hraðri sókn
málstaður fslendinga var, enda
jafnan vel á honum haldið. Verð
boðorðs, Bretarmr sjalfir, letu skulda þeir Hans G. Andersen,
famennan hop skera niður utan- Davið ólafsson og Jón Jónsson,
rikisverzlun Islands um 25%. Inn sem má]jð sóttu • Genf> a]þjóðar_
í Þann malflutmng myndi sjálf- þðkk fyrir ágætan málatilbúnað.
sagt lika blandast eldri og yngri
saga Islendinga og Breta. Kafli úr
henni yrði stríðssaga, sagan um
það, þegar Bretar réðust inn í ís-
land og hertóku það og frömdu
með því þann verknað, sem for-
ingjar Þjóðverja voru hengdir
Voru sigrarnir rétt hagnýttir?
Sigur okkar í Genf var stór.
Nú spyrja menn: Var hann rétt
hagnýttur? Hefur málsmeðferðin
síðan verið rétt?
Um það er deilt og verður deilt.
fyrir. Sagan af því, hvernig sum , En í dag ber að reyna að setja
ir forystumenn íslands, þ. á. m. j deilur niður. Sagan getur svo
allir núverandi ráðherrar, tóku síðan dæmt. Nú varðar einingin
hernámsþjóðinni, og frömdu með — alger þjóðareining — mestu.
því verknað, sem kvislingarnir Mun ég því hér láta liggja i þagn
í Noregi höfðu verið hengdir fyr argildi flest það, sem mér kanr,
ir. Sagan af því, að þegar innrás ! miður að falla varðandi málsmeð-
arþjóðin tjáði íslendingum, að, ferðina siðustu mánuðina. Enda
hún þyrfti að nota hermenn sína munu gögn málsins væntanlega
annars staðar og bað þá um að síðar verða birt.
snúa sér til Roosevelts og biðja
Bandaríkin um hervernd fslend-
ingum til handa, þá gerðu íslend-
ingar þetta tafarlaust og sneru
með því formlegum mótmælum
gegn dvöl erlends hers í landinu
upp í óskir um það að fá til ís-
lands her, sem bráðlega varð jafn
fjölmennur og allir karlmenn ís-
lands, ungir sem gamlir. Sagan
af því, að eftir að þetta var skeð,
fengu Bretar samt sem áður, þegj
andi leyfi til þess að hafa á fs-
landi allan þann her, sem þeir
töldu sér henta og gátu án verið.
Að lokum minntist ég svo á
hinn vinsamlega viðskilnað að
stríðslokum og spurði síðan, hvort
ráðherrann teldi þá viðburði,
sem nú ættu sér stað og kúgunar-
tilraunir brezkra þegna gagnvart
íslendingum, vera eðlilegt áfram
hald af hinni fyrri góðu sam-
búð“.
Ilöflum skotið grimmasta Ijónið
í þessari skýrslu er, svo sem í
áðurnefndum skýrslum, að sjálf-
sögðu greint frá ótalmörgu öðru,
sem máli skiptir og raunar flestu
því, sem af íslands hálfu nú er
teflt fram sem rökum fyrir okk-
ar málstað. Vinnst hér ekki tími
til að fara frekar út í þá sálma.
Líkur því hér frásögninni af þess-
um fyrsta kapítula í hinni löngu
og þrotlausu baráttu íslendinga
fyrir þessu mikla velferðarmáli
sínu, baráttu, sem enn stendur
yfir, stríði, sem vel getur orðið
langt.
Við höfðum unnið fyrstu orr-
ustuna. Nær tvöfaldað fiskveiða-
landhelgina, skotið grimmasta
Ijónið, þ. e. a. s. „hefðina“ svo
nefndu um helgi þriggja mílna
landhelginnar og hafið sókn til
þess að kynna málstað okkar á
erlendum vettvangi. Okkur hafði
tekizt í fyrstu lotunni að vekja
umtal og glæða skilning og sam-
úð ýmissa valdugra aðila, sem
áður kunnu engin skil á málinu
og það langt umfram það, sem við
höfðum gert okkur vonir um.
íslenzki málstaðurinn í hraðri
sókn
Á grundvelli þessa mikla sig-
urs hefur síðan verið barizt lát-
laust og sleitulaust af íslenzkum
En rétt þykir þó að skýra frá
því, að þegar I stað, þegar ríkis-
stjórnin bauð stjórnárandstöð-
unni samstarf ura málið, tók hún
boðinu fúslega, enda yrði hún
engu leynd í málinu og henni
gerður þess kostur að eiga þátt
í að tilnefna fulltrúa, er færu
með málið á alþjóðavettvangi.
Og enda þótt stjórnarandstaðan
teldi sér í öndverðu og stundum
síðar lítill trúnaður sýndur, þáði
hún tafarlaust tilboð sjávarút-
vegsmálaráðherra um að nefna
mann í nefnd, til þess að ákveða
hina nýju fiskveiðalínu. Áttu
allir flokkar Alþingis fulltrúa í
þeirri nefnd. Mun samstarfið
þar hafa gengið vel og allir skil-
ið, að þjóðareining var afar þýð-
ingarmikil.
Stjórnin hafrmgi réttingu
grunnlina
Hér verður ekki rætt um þau
miklu átök um efni og meðferð
þessa máls, sem urðu innan
stjórnarflokkanna, þar til í odda
skarst eftir miðjan maímánuð s.l.
En eins og alþjóð veit, var þá
talið í þrjá daga, að stjórnin væri
að klofna um málið og staðfesti
hún raunar sjálf þann orðróm. En
meðan sú hildur var háð, taldi
stjórnarandstaðan rétt, ef það
mætti verða til að skýra málið
og greiða fyrir samstöðu og þjóð-
areiningu, að tilkynna bæði for-
sætis- og utanríkisráðherra stefnu
hennar í málinu.
Var það gert áður en stjórnin
tók endanlega ákvörðun, eða hinn
21. maí.
Lagði stjórnarandstaðan höfuð
áherzlu á tvennt, þ. e. a. s. nauð-
synlega réttingu á grunnlínunum
og síðan útfærslu i 12 mílur. Þá
vildi og flokkurinn, með sérstakri
hliðsjón af því, að íslenzki mál-
staðurinn var stöðugt að vinna á
og aídrei þó meir en síðustu mán-
uðina: „verja enn örfáum vikum
til þess að skýra fyrir bandalags-
þjóðum íslendinga þessa hags-
muni, sem tilvera þjóðarinnar
byggist á, i fullu trausti þess, að j
eftir þær útskýringar og rökræð-
ur muni ekki aðeins útfærslan í
12 mílur, heldur og nauðsynleg
rétting grunnlínanna fagna meiri
skilningi og samúð en nú, og geta
ríkisstjórnum og umboðsmönnum komið fyrr til framkvæmda", —
þeirra á sérhverjum erlendum
vettvangi, þar sem liðstyrks var
að vænta, og þá fyrst og fremst á
þingi Sameinuðu þjóðanna, en
þar hafa þeir Thor Thors og Hans
G. Andersen haldið fast og vel
á málum fslendinga og oftar en
einu sinni gengið með sigur af
hólmi í viðureigninni við stórveld
in, einkum við Breta, og þannig
jafnt og þétt þokað málstað Is-
lands nær sigrinum.
Öll hefur þessi barátta íslend-
inga vakið veröldina til nýs skiln
ings á þessu mikla velferðarmáli
svo sem segir í yfirlýsingu Sjálf-
stæðisflokksins frá 21. maí.
Ástæðan til þess, að svo mikil
áherzla var lögð á að rétta grunn-
línurnar var eigi aðeins sú, að
með þeim hætti hefði hið nýja
friðaða svæði orðið miklu stærra
en nú varð, heldur og hin, að ein-
mitt slík rétting grunnlínanna
hafði hlotið lögmæta samþykkt á
Genfarráðstefnunni og var því
miklu auðsóttari en sjálf 12
mílna landhelgin.
Eins og kunnugt er, féllst ríkis
stjórnin ekki á þessa stefnu, held
fslands og fleiri landa. Gleggst j ur ákvað hún aðeins að hallast
vitni þessa eru samþykktir þjóð- að 12 mílunum, en að grunnlínur
réttarnefndar Sameinuðu þjóð-1 skyldu óbreyttar. Viðræður til
anna vorið 1956, en þar var látið' skýringar féllst hún hins vegar
að því liggja, að útfærsla í 12 á, að skyldu fram fara og segir
um það svo í yfirlýsingu ríkis-
stjórnarinnar 1. júní s. 1., að ríkis
stjórnin hafi ákveðið: „að vinna
að skilningi og viðurkenningu á
réttmæti og nauðsyn stækkunar-
innar“.
Efa ég ekki, að það loforð hafi
verið efnt, bæði með því að
hrekja mótmælanótur þær, sem
íslendingum höfðu borizt, svo og
með persónulegum viðræðum is-
lenzkra ráðherra í utanförum
þeirra í sumar og er þá ótalið
það, sem sizt skyldi gleyma, en
það er viðleitni Starfsmanna rík-
isstjórnarinnar til að skýra málið
og skapa um það frið.
Birting skjala eyðir misskilningi
Frá því að ríkisstjórnin tók
ákvarðanir sínar í maílok hafa
nær engar viðræður verið milli
stjórnarinnar og stjórnarandstöð-
unnar um málið öðru visi en bréf
lega. Er mér því ekki fyllilega
kunnugt um, hvað gerzt hefur. En
illvígar deilur hafa sýnilega
geisað innan stjórnarflokkanna
og engin tilraun verið gerð til að
leyna þeim, nema síður sé, ef
dæmt er af stjórnarblöðunum.
Leiði ég minn hest að mestu hjá
þeim, enda öðru þarfara að sinna.
En skylt tel ég mér að minna
á það, að hinn 7. fyrra mánaðar
var svo komið, að Sjálfstæðis-
flokkurinn óttaðist skaðvænleg
áhrif þessara deilna, eins og hann
líka taldi íslendingum hættulegt,
að erlendum þjóðum væri talin
trú um, að stærsti flokkur þjóð-
arinnar vildi sýna einhverja lin-
kind í þessu velferðarmáli. Fyrir
því skrifaði flokkurinn þann dag
forsætisráðherranum bréf og ósk-
aði þess, að þirt yrðu gögn máls-
ins, þ. á. m. yfirlýsing Sjálfstæðis
flokksins frá 21. mai. Bar hún
með sér, að fjandmenn fslendinga
í þessu máli áttu sér sízt góðs að
vænta af Sjálfstæðisflokknum,
því að hann hafði áður en stjórn
in markaði sína stefnu gengið
lengra í óskum sínum og kröf-
um en stjórnin sá sér fært eðá
taldi hyggilegt að aðhyllast.
Gerði Sjálfstæðisflokkurinn sér
og von um, að birting allra skjala
og gagna eyddi ýmsum missögn-
um og misskilningi, er hindrað
höfðu nauðsynlega þjóðareiningu
um málið. Myndi þá erlendum
þjóðum skiljast, að íslendingar
stæðu saman um þetta mikla mál.
Forsætisráðherrann virti þetta
bréf ekki svars.
Af framansögðu er ljóst, að
stjórnarandstaðan hafði ekki tal-
ið rétt í maímánuði að birta
stefnu sína öðrum en ríkisstjórn
inni úr því að hún gat ekki fall-
izt á þá stefnu. Vildi hún með
því forðast að vekja deilur. Hins
vegar taldi hún það þjóðarnauð-
syn að birta stefnuna, hinn 7.
ágúst, vegna þess að það gat
haft örlagarík og skaðvænleg
áhrif fyrir íslendinga, ef því yrði
trúað, að stærsti flokkurinn væri
reiðubúinn til afsláttar, en ein-
mitt því hafði oft verið á lofti
haldið í stjórnarblöðunum.
Reynt að fírra vandræðum
Þá þykir mér rétt að minna á,
að hinn 22. ágúst ritaði stjórnar-
andstaðan utanríkisráðherra bréf
og fór þess á leit, að hann krefð-
ist ráðherrafundar í NATO, til
þess að ræða þar ofbeldishótanir
Breta í sambandi við útfærslu
fiskveiðalandhelginnar. Benti
hún á, að skv. 4. gr. • stofnsamn-
ings Norður-Atlantshafsbanda-
lagsins væri það bæði réttur og
skylda íslendinga að kalla banda
menn sína til samráðs um slíkar
hótanir, enda myndi hægara að
afstýra voðanum en bæta úr hon-
um eftir á. Utanríkisráðherra
hafnaði þessum óskum með bréfi
28. ágúst. Þar segir m. a.:
„Hóf fulltrúi íslands hjá At-
lantshafsbandalaginu viðtöl við
fulltrúa bandalagsþjóðanna í síð-
ari hluta júlímánðar og hefur
þeim verið haldið áfram síðar.
Árangur hefur ekki náðst af
þessu, en viðræðunum verður
haldið áfram og það þrautreynt
til seinustu stundar að ná já-
kvæðri niðurstöðu.
Það er rétt, sem kemur fram
í bréfi yðar, að talað er um, að