Morgunblaðið - 05.10.1958, Blaðsíða 8

8
M O R C l v R T 4 fílÐ
SunnudaguF'5. október 1958
Síðustu œviár málarans
frœga Pauls Cauguins
eins og þau raunveruiega voru, samkvœmf
nýtilkomnum heimildum
FJÓRUM mánuðum eftir dauða
málarans fræga, Pauls Gauguins,
árið 1903, kom til eyjarinnar
Hivaoa í Suðurhöfum ungur
læknir, Selagen að nafni, og varð
vitni að því þegar eitt af mál-
verkum Gauguins var boðið upp
og selt á 8 franka. Uppboðshald-
arinn sneri málverkinu öfugt og
enginn vissi af hverju það var.
í fyrra, hálfri öld síðar, var ein
af myndum þessa málara seld
í New York fyrir 180.000 dali og
önnur í París, rúmlega fjórðungi
dýrari. Selagen aflaði allra fáan-
legra upplýsinga um síðustu ár
þessa „villimanns", sem af við-
bjóði á menningunni hafði flúið
Evrópu, til að setjast þarna að,
innan um náttúrubörnin. Og á
skipinu á leiðinni heim var hann
þegar farinn að semja fyrsta kafl-
ann í bók sinni um ævi málar-
ans Gauguins. Það var stórkost-
legt ævintýri. Óþekkt skáld vakti
athygli á málaranum fordæmda.
Og þar með voru sögusagnirnar
um ævi Gauguins komnar á
kreik. Strax á árinu 1907 höfðu
þeir, sem enn voru að skoða mál-
verkin hans öfug, fengið óseðj-
andi áhuga á hinu dæmalausa líf-
erni verðbréfasalans, sem gekk
út úr kauphöllinni, til að verða
málari, vel stæða borgarans, sem
yfirgaf konu og börn, til að lifa
hluta af lífi sínu í víti, sem út-
lagi í Suðurhöfum, og til að lifa
meðal villimanna eftir kenning-
unni listin fyrir listina.
Þetta var falleg saga, efnivið-
ur í hundruð ævisagna, skáldsög-
ur og kvikmyndir. (í ísl. þýðingu
er a. m. k. til Nóa Nóa og Tungl-
ið og tíeyringurinn eftir S.
Maugham og hingað hefur komið
kvikmynd um málarann). Og sög
urnar vöktu drauma hjá mörg-
um kynslóðum borgarbúa —
þangað til fyrir skömmu, þegar
annar læknir úr sjóliðinu, Marcel
Pottier, gerði aðra uppgötvun.
Hann fann gamla, hálfbrunna
bókfærslubók í yfirgefnu húsi á
Hivaoa. Þar var að finna útgjöld
Gauguins í 15 mánuði, á árunum
1901—1903. Þetta kom eins og
þruma úr heiðskíru lofti. Tölurn-
ar sýna að Gauguin var aldrei
þessi soltni útlagi, sem bréf hans
til Daniels de Monfreids hafa gert
úr honum í augum almenings.
hundeltur af hermönnum og
kirkjunnar þjónum og hafa dáið
á strámottu í kofa sínum einn
og yfirgefinn.
Það er munnmælasagan um
píslarvottinn. En nú er kdmin
fram ný saga um Gauguin —•'
og hún er ennþá meira hrífandi
en hin, af því að hún er einskær
sannleikur og stendur traustum
fótum. Hinn raunverulegi Gaug-
uin skýtur upp kollinum meðai
okkar, ofsafenginn og síhneyksl-
andi, með snilligáfu sína, þjösna-
skap sinn, sitt illa innræti og
sína óþrjótandi starfsorku, og
þar með er ýkta kvikmyndin úr
sögunni. Þetta er Gauguin með
grænu húfuna og illilega augna-
ráðið, dálítið klunnalegur, undir-
förull, skapillur, örlátur ef því
er að skipta, eigingjarn og inn
á milli viðkvæmur og einlægur
eins og barn.
Þetta var sá Gauguin, sem
íbúar Atuona, stærsta þorpsins á
Hivaoa, sáu koma morgun einn
í september 1901, í leit að ein-
veru, eftir að hafa fengið við-
bjóð á Tahiti, sem í hans augum
var alltof smituð af menning-
unni. „Paradísin í pálmalundun-
um“ er langt frá því að líkjast
þvi sem við gerum okkur í hug-
arlund. Le Bronnec, sem búinn
er að búa þar í 43 ár, varð jafn
mikið um og Gauguin, þegar
hann sá staðinn:
„Atuona, staðurinn þar sem
hann kom að landi, er nokkurra
hektara pálmaskógur á strönd-
inni. Þorpið hafði ekki orðið til
fyrr en trúboð kaþólskra og mót-
mælenda höfðu tekið sér þar ból-
festu um 50 árum áður. Áður j
hafði verið þarna orrustuvöllur t
hinna herskáu Naikia, Titua og
Hamaua. Þar gaf ekki að líta
þessa stóru palla, sem innfædd-
ir byggja kofa sína á. Eyjar-
skeggjar bjuggu hátt uppi yfir
dalnum, til að vera óhultir fyrir
árásum að nóttu til. Ibúar eyj-
arinnar fóru ekki að koma niður
í dalinn og byggja þorpið fyrr en
Frakkar settu þar upp stjórnar-
skrifstofur, ásamt setuliði. Þegar
Gauguin kom þarna árið 1901,
voru þar fyrir allmargir Evrópu-
menn. í kaþólsku trúboðsstöðinni
bjó biskupinn og hjá honum voru
alltaf einhverjir trúboðar á ferð.
Ein at suðurhafseyjamyndum Gauguins.
í öðru plaggi, sem líka er ný-
komið til sögunnar, fáum við aðr-
ar upplýsingar. Það eru minning-
ar nýlendubúa eins á Hivaoa, Le
Bronnecs, sem kom til eyjarinn-
ar sjö árum eftir dauða Gauguins.
Hann byggir því á hreinskilnis-
legum frásögnum hvítra manna
og innfæddra, sem höfðu nýlega
umgengizt málarann náið.
Sannleikurinn ólíkur
munnmælasögunni
Okkar kæri, mikli Gauguin
lók aldrei hlutverk einhvers
vesaiings. sem átti að hafa verið
Beint á móti kirkjunni var heima
vistarskóli fyrir um 200 stúlkur,
rekinn af sex frönskum nunnum.
Nokkur hundruð metrum lengra
í burtu stóð skólahús Plörmel-
bræðra og þar voru þrír munkar
og um 100 piltar. Örlítið lengra
í burtu var trúboð mótmælenda
til húsa. Þar bjó Paul Vernier
prestur, kona hans, tvö börn og
nokkrir nemendur. Fulltrúar
stjórnarinnar höfðu búið um sig
I miðju þorpinu. Það voru þeir
dr. Buisson og Charpillet lög-
reglustjóri. Beint á móti lögreglu-
stöðinni var verzlun Frebaults,
sem var fyrrverandi undirforingi,
og milli kirkjunnar og skóla
Plörmelmunkanna, stóð verzlun
Varneys, sem kallaður var Amer
íkaninn. Þegar gengið var áfram
upp úr þorpinu, var enn komið
að tveimur búðum, sem voru í
senn brauðbúðir og veitingahús.
Þær voru reknar af Kínverjum.
Þar bjó Indókínverjinn Nguyen
Van Cam, óttalegur harðjaxl að
sagt var. Hann varð fyrsti vinur
Gauguins á eyjunni.
Sveik sér út lóð,
og byggði sér hús
í þessu trúboðsþorpi, þar sem
helmingur íbúanna voru trúboð-
ar og nemendur þeirra, birtist
Gauguin, þessi byltingarsinnaði
fríhyggjumaður, einn góðan veð-
urdag. Nguyen sá að hann vissi
ekki hvað hann átti af sér að
gera og kom honum til hjálp-
ar. Hann bar farangurinn upp í
þorpið og kom honum fyrir hjá
vini sínum. En hús hans stóð
langt frá ströndinni og Gauguin
vildi fá sinn eigin kofa, byggð-
an eftir sínu höfði. Það var til
lóð í miðju þorpinu, en hana átti
biskupinn. „Jæja, þá fer maður
til messu“, sagði Gauguin. Og
reyndar sást hann á hverjum
morgni í kirkjunni. Martin bisk-
up hreifst af trúrækni þessa ný-
komna manns og lét hann hafa
lóðina fyrir 650 franka. „Eftir að
ég var búinn að fá lóðina mína,
■”nul Gauguin
sást ég ekki framar í kirkjunni",
skrifaði Gauguin til Daniels de
Monfreid.
Gauguin var himinlifandi yfir
að hafa leikið á prestana og sneri
sér nú að því að byggja kofann
með hjálp Ngyens og vinar hans,
Tioka að nafni. Þessi Tioka bjó
í þorpinu með konu sinni og
tveimur frændum, Kahui og
Timo. Hann batzt slíkum vin-
áttuböndum við Koké (hvíta
manninn), að hann skipti við
hann á nafni, að fornum Marguis-
eyjarsið. Gauguin varð Tioka og
Tioka varð Gauguin. Þar með
höfðu þeir svarizt í fóstbræðra-
lag fyrir lífstíð. Það sem annar
átti, átti hinn. Tioka var því ekki
að byggja hús útlendingsins,
hann var að byggja sitt eigið hús
eftir fyrirsögn „fetiis" (síns ann-
ars helmings). Langur gangstíg-
ur var lagfþir gegnum skóg ban-
anatrjáa, kókospálma og brauð-
aldintrjáa upp á hæð, þaðan sem
útsýni er yfir hafið. Þegar bát-
urinn kom með máttarviðina i
húsið, sótti Tioka þá um borð
og reisti grindina, þorpsbúar
skáru bambus fyrir fóstbróður
Tioku og konurnar lögðu banana-
blöð á þakið. Gauguin skipaði
fyrir og hafði eftirlit með öllu,
klæddur grænni skyrtu og blárri
mittisskýlu og með grænu húf-
una á höfðinu. Hann gerði að
gamni sínu og veitti öllum rausn-
arlega kókosvín. Og þegar himinn
inn fór að grænka og húma tók
á ströndinni undir pálmatrján-
um, þá hættu allir smíðinni og
héldu glaðir niður á ströndina,
til að busla í volgu vatninu.
Gauguin horfði á þessa nöktu
Litill hluti af stóru málverki eftir Gauguln. — 1 hornl þess
stendur: Hvaðan komum við, hver erum við, hvert förum við?
kroppa, sem teygðu úr sér l heit-
um sandinum, rauðir í kvöldsól-
inni, og hann dreypti á absintinu,
sem fóstbróðir hans færði hon-
um, meðan blómkrýndar stúlkur
dönsuðu og eltu hlæjandi hverja
aðra á ströndinni.
Um miðjan október var kofinn
kominn upp. Hann stóð á súlum,
2.40 m. ofar jörðu og var 5,40
m. á breidd og 12 m. á lengd.
Tréstigi lá upp í lítið herbergi,
svefnherbergi, og þaðan var
gengið inn í geysistóra vinnu-
stofu með sex gluggum, fjórum
út að hafinu og tveimur að kókos-
pálmaskóginum. Þarna tók
Gauguin til starfa og hver mynd
hans endúrspeglaði útsýnið.
Brátt risu tvær tréskurðarmynd-
ir sín hvoru mégin við uppgang-
inn. Þær sýna tvær naktar mann-
eskjur, karl og konu. En þessar
dýrlingamyndir líkjast hneyksl-
anlega mikið Martin biskupi og
ráðskonunni hans. Gauguin hef-
ur ekki getað staðizt þá djöful-
legu freistingu að þakka biskupn
um á svona smekklausan hatt.
Þetta er aðeins upphaf fjöl-
margra hneykslana.
Málaði og hirti
ekki um annað
Gauguin kallaði húsið sitt
„Gleðihúsið“ og hann gerði allt,
sem í hans valdi stóð, til að láta
það ekki kafna undir nafni.
Tioka útvegaði honum matsvein,
Kahui frænda sinn. Nguyen sá
honum fyrir konu. Og eins og
af tilviljun var það ein af náms-
meyjunum úr skóla systranna.
Það voru ekki aðeins kirkjunn-
ar þjónar, sem urðu fyrir barð-
inu á Gauguin, heldur engu síð-
ur hin borgaralegu yfirvöld á
eyjunni. í kyrrþey beittu yfir-
völdin áhrifum sínum til að fá
hina innfæddu til að senda ungu
stúlkurnar í skóla systranna.
Gauguin var kunnugt um þetta.
Engu að síður tók hann foreldr-
ana afsíðis, bauð þeim heim til
sín, og útskýrði fyrir þeim, að
þeir væru á engan hátt skuld-
bundnir til að fara að orðum
prestanna. Svo hvatti hann þá
til að taka börn sín úr kristnu
heimavistarskólunum. Þegar
hann „kvæntist" dóttur eins af
Moeahöfðingjunum, Vaeoho
Marie-Rose, sem hafði verið tek-
in úr klaustri, var mælirinn
fullur.
Og Gauguin lét sér ekki þetta
nægja. Hann hvatti hina inn-
fæddu til að neita að borga 12
franka skattinn, sem lagður var
á hvern mann. Þannig þóttist
hann ná sér niðri á þessum „að-
skotaher“, sem komið hafði og
truflað líf þessara góðu náttúru-
barna. Þó biskupinn hefði ef til
vill viljað sýna umburðarlyndi,
þá varð Pandore alveg æfur.
Gauguin hirti lítið um það.
Hann hafði komið málaragrind-
inni sinni fyrir framan við op-
inn glugga, sem sneri út að haf-
inu. Og þar málaði hann eins og
óður maður og hirti ekki um
neitt, sem ekki kom málverkun-
um við. „Allan daginn var kof-
inn fullur af innfæddu fólki, sem
kom með blóm, ávexti og fisk
til „Koké“, sem það dáði, og beið
svo eftir hinu þráða endurgjaldi,
rommglasinu! Gauguin hrópaði
þá venjulega til matsveinsins, án
þess að líta upp frá verki sínu,
að hann skyldi gefa þessum og
þessum rommglas. Alltaf var
fullt af konum hjá honum.
Stundum settist hann meðal
þeirra, hlustaði á masið í þeim
og sneri svo aftur að málara-
grindinni sinni. Allir gátu geng-
ið inn hjá honum, sezt, reykt og
masað eins og þeir vildu. Hann
var aldrei argur.
Sífelldar erjur við yfirvöld
og klerka
Á morgnana sagði Gauguin
Kahui hvað hann ætti að elda.
Um kl. 11 var borðaður hádegis-
verður. Gauguin skipti matnum
I þrjá hluta, einn handa sjálfum
sér, einn handa þjónustufólkinu
og þriðja handa hundinum Pagau
og kettinum. Sjálfur borðaði
Gauguin í borðstofunni, ásamt
hundinum og kettinum en þjón-
ustufólkið í eldhúsinu. Gauguin
drakk vín með matnum, en i
hófi. Öðru máli var að gegna um
absintið, það drakk hann allan
daginn. Með því að nota langa
bambusstöng og færi, gat hann
komið absintflöskunni og vatns-
fötunni í brunninn til kælingar
án þess að hreyfa sig frá glugg-
anum. öðru hverju birtist hann
í opnum glugganum, greip
bambusstöngina, veiddi upp
vatnsfötuna og lét hana skömmu
seinna síga aftur. Hann fór sjald-
an neitt. Um fjögur leytið tók
hann stafinn sinn og gekk út.
Stundum greip hann tvíhleypuna
og skaut sjófugla. Á miðju ár-
inu 1902 keypti hann hest og
kerru. Eftir þa8 fór hann ak-
andi, alltaf sömu leiðina, hring-
ferð á ströndlnni, gegnum þorp-
ið og svo nelm, rétt áður en
myrkrið skall A.
Fratnb. ft Us. 23.