Morgunblaðið - 09.11.1958, Qupperneq 6

6
m OTtcrwnr. 4 ÐiÐ
Surtrmrtagur 9. nðv. 1958
Ofsóttir höfundar
SKAPANDI andar hafa frá fyrstu
tíð verið hættulegustu þegnar
hvers þjóðfélags. Þegar Platon,
sá mikli andi, samdi rit sitt um
fyrirmyndarríkið lagði hann til
að skáldum væri útrýmt, þar sem
þau röskuðu ró og undirgefni
þegnanna og riðluðu skipulaginu.
Aliar götur síðan haía skapandi
andar verið ofsóttir í stæ.rri eða
minni mæli. Menn eins og Galil-
eo, Dante, Spinoza, Huss og Zola,
svo nefndir séu nokkrir hinir
frægustu, urðu að sæta afarkost-
um af því þeir voru taldir hættu-
legir hinu kirkjulega eða verald-
lega valdi.
Örlög Pasternaks eru þannig
ekki ný bóla, en hitt er athyglis-
vert að ofsóknir á hendur and-
ans mönnum hafa aldrei verið
skæðari né víðtækari en á tuttug-
ustu öld, þó kynlegt megi virðast.
Hitler, Mussolini, Franco og
Stalin gengu í heilagt bræðralag
um þá meginstefnu að útrýma
frjálsri hugsun og kæfa alla við-
leitni til sjálfstæðrar sköpunar.
Þeir gerðu lendur sínar að bók-
menntalegum eyðimörkum. —
Thomas Mann og Albert Einstein
flúðu Þýzkaland, Ignazio Silone
var útlægur frá Ítalíu, Arturo
Barea var landflótta frá Spáni og
falangistar Francos myrtu García
Lorca, kunnasta ljóðskáld Spán-
verja á þessari öld. í Sovét-
ríkjunum sviptu tvö mestu ljóð-
skáld þjóðarinnar sig lífi, þeir
Majakovskí og Esenín. Maxim
Gorkí lifði tíu ár í útlegð frá
Sovétríkjunum, en sneri svo
heim til þess eins að láta lííið
nokkrum árum seinna fyrir ein-
um helzta blóðhundi Stalins,
Jagoda yfirmanni pólitísku leyni-
lögreglunnar. Þannig mætti lengi
halda áfram að rekja blóðferil
einræðisríkjanna, sem eiga öll
óskiptan hlut að ir.áli, enda hafa
rithöfundar með óselda sam
vizku jafnan verið skæðustu böl-
valdar hvers konar kúgunar.
En það hörmulega er að lýð-
ræðisrikin hafa ekki heldur farið
varhluta af þessum ófögnuði. í
sumum þeirra hefur orðið vart
svipaðrar hræðslu stjórnarvald-
anna við frjálsa hugsun, enda
þótt segja megi að aðgerðir þeirra
hafi verið vægari og manneskju-
legri. Frakkfand og Bandaríkin
eiga að þessu leyti hvað stærsta
sök meðal vestrænna lýðræðis-
ríkja. Þar hafa valdhafarnir l.vað
eftir annað orðið berir að fárán-
legum tilraunum til að hefta hið
frjálsa orð.
Síðan múgdrápin í Alsír hófust
hefur frönsk ritskoðun eínatt bor-
ið ískyggilegan keim af sovézkri
tízku. Öll þau rit sem af hrein-
skilni og sanngirni fjölluðu um
atburðina í Alsír voru miskunnar
laust bönnuð og fordæmd. Blöð
Arthur Miller
og tímarit voru umsvifalaust gerð
upptæk ef þau birtu greinar, sem
á einhvern hátt gátu talizt óhlið-
fcollar peirri aldagömlu tízku að
murka lífið úr fólki sem hafði
það eitt til saka unnið að biðja
um frelsi.
Frægasta dæmið um gerræði
franskra stjórnarvalda var mái-
sóknin á hendur Jean-Jacques
Servan-Schreiber fyrir greinar
hans í „L’Express", sem síðar
voru birtar í bókarformi undir
nafninu „Liðsforingi í Alsír“.
En það sem gerir gæfumuninn
milli lýðræðisríkis og einræðis-
ríkis er sú meginstaðreynd, að í
lýðræðisríkinu stendur hinn hund
elti og ofsótti höfundur ekki uppi
einn og yfirgefinn. Franskir rit-
höfundar hafa sem einn maður
andmælt ofbeldi stjórnarvald-
anna og heimtað óskorað frelsi
til að gagnrýna allt sem þeim
finnst miður fara hjá þjóð sinni.
Þessir höfundar bera það mikla
virðingu fyrir sannleik og heiðar-
leik að þeim kemur ekki til hug-
ar, að svokallaður heiður Frakk-
lands eða franska hersins vegi
þar upp á móti.
í Bandaríkjurium hafa á síðari
árum gerzt svipaðir atburðir, og
er þeim lánlausa ofstopamanni
Joseph McCarthy kennt um þá
flesta, þótt hitt sé sönnu nær að
nótar hans séu enn fjölmenmr á
æðstu stöðum í Ameríku.
Arthur Miller er tvímælalaust
þeklctasta dæmið um ofsóttan
höfund í Bandaríkjunum, þó
hann hafi nú fengið fulla upp-
reisn æru sinnar. Honum var um
langt skeið neitað um vegabréf
til að ferðast úr landi á þeim for-
sendum, að hann ræki and-
bandarískan áróður í Evrópu og
víðar. Eftir langvinn málaferii
og einróma mótmæli tandarískra
rithöfunda kvað bandarískur
dómstóli loks upp þann úrskurð
að Miller væri sýkn saka. Negra-
söngvarinn Paul Robeson. sem er
yfirlýstur kommúnisti, sætti um
langt skeið svipaðri-meðferð og
Miller, en einnig hann hefur nú
aftur fengið írelsi gerða sinna
vegna almennra mótmæla mennta
manna í Bandaríkjunum og víð-
ar.
dæmast eftir pólitískum verð-
leikum sínum eða asnastrikum,
heldur ætti sjálfur skáldskapur-
inn að ráða úrslitum. Pólitískur
mælikvarði væri öllum listum lífs
hættulegur.
Ég hef nefnt dæmin hér að
framan til að árétta það sem vin-
ur minn Þórbergur Þórðarson
sagði við mig um daginn, þegar
ég spurði hann um álit hans á
Pasternak-málinu. „Það er nú
ekki allt í lukkunni hjá okkur
heldur“, sagði hann. „Eða hvað
segirðu til dæmis um Paul Robe-
son?“
Ég er mér fyllilega meðvitandi
um vankanta vestrænna lýðræðis
ríkja þegar um andlegt frelsi
ræðir og skal verða fyrstur
manna til að játa þá, en þegar
menn benda á þá í því skyni að
bera blakið af austrænum ein-
ræðisseggjum, til dæmis í sam-
bandi við Pasternak, þá er þolin-
mæði minni satt að segja ofboðið,
og það af þeirri einföldu ástæðu
að örlög Pasternaks eiga sér alls
enga hliðstæðu í neinu lýðræðis-
ríki.
legum þvingunum, hótað að gera
hann landrækan eða svipta hann
lífsviðurværi, enda þótt hann hafi
að eigin sögn og margra sam-
landa sinna gert rússneskum fcók-
menntum mikið gagn. Slíkar
þvinganir þekkjum við líka vest-
an tjalds, þó þeim verði aldrei
beitt til lengdar í lýðræðisríkjum,
eins og dæmin sanna.
Nei, það eru ekki viðbrögð
valdhafanna sem fá manni mestr-
ar furðu og egna mann til rétt-
látrar reiði, heldur eru það við-
brögð sovézkra rithöfunda, þeirra
manna sem ættu að standa
fremstir í fylkingu til að vernda
starfsbróður sinn, manninn sem
er þeim að flestu fremri og hefur
gengið fram fyrir skjöldu til að
Boris Pasternak
Sovézkir valdamenn hafa stokk
ið upp á nef sér út af skáldsögu
sem Pasternak samdi og gerði sér
jafnvel vonir um að fá útgefna
í heimalandi sínu. Látum það
vera. Þetta hefur líka gerzt vest-
an járntjalds og heldur efalaust
áfram að gerast meðan valdhaf-
ar eru hræddir við ókúgaða hugs-
un.
Þessir óttaslegnu valdamenn í
austri hafa beitt skáldið níðings-
Thomas Mann
biðja um olnbogarúm handa sov-
ézkum bókmenntum.
Það er þetta sem á sér enga
hliðstæðu neins staðar þar sem
mönnum er unnt að hugsa eina
heiðarlega og sjálfstæða hugsun
til enda. Þegar rithöfundafélög
um gervöll Sovétríkin kalia sam-
an fund og lýsa yfir einróma for-
dæmingu á skáldinu og mannin-
um Boris Pasternak, er þá ekki
von menn spyrji: Hefur það þá
tekizt austrænum valdhöfum að
þurrka út hvern snefil af heil-
brigðum metnaði og mannlegum
skilningi hjá þeim mönnum sem
helgað hafa líf sitt þeirri stóru
köllun að skrifa bókmenntir?
Getur það átt sér stað að hver
einasti penni í Sovétríkjunum sé
leigupenni, eftir að Pasternak hef
ur verið þvingaður til að hætta
að skrifa?
Þetta eru áleitnar spurningar,
og maður á erfitt með að finna
nema eitt einasta svar við þeim:
Já, þannig er nú komið fyrir
þeirri þjóð sem samdi einna
merkastar og manneskjulegastar
bókmenntir á síðustu öld.
Halldór Laxness sagði í sam-
tali fyrir skömmu, að allir þeir
sovézkir rithöfundar, sem hann
hefði átt tal við, hefðu talað um

Scrvan-Schreiber
Pasternak af mikilli virðingu.
Hvað varð um alla þessa virð-
ingu? Hvaða sovézkur rithöfund-
ur hefur risið upp til að mótmæla
því, þegar helzti leiðtogi rúss-
nesks æskulýðs lýsir því yfir um
yfirburðarmanninn Pasternak, að
hann sé „svín, ef það er þá ekki
móðgun við svínið"?
Já, hver er ávirðing Pasternaks
þegar öllu er á botninn hvolft?
„Vinur Ráðstjórnarríkjanna“,
„hugsjóna-sósíalistinn“ Halldór
Laxness segir unj bók hans: „Ég
get ekki séð að þetta hafi verið
nein sérstök ádeila á Sovétríkin
. .. Þessir hlutir er» sagðir hundr
að sinnum á dag hér vestra og
kippir sér enginn upp við það ...
Þetta er að ýmsu leyti krítísk
bók, en hún er mjög mannleg í
hugsunarhætti, mikil tragík í
henni.“ Sjálfur hefur Pasternak
neitað því að skáldsaga hans sé
fordæming á sovétþjóðfélaginu.
Hún sé aðeins „lýsing á reynslu
einnar fjölskyldu, ein hlið á líf-
inu“.
Einn af æðstuprestum sovézkra
bókmennta, Ilja Ehrenburg,
sagði á sínum tíma: „Það var
Pasternak einn sem lagði raun-
verulega undirstöðu sovézkra
samtímabókmennta. Þess vegna
hefur sköpunarþróttur hans vald-
ið og veldur enn svo áköfum
deilum“.
Það virðist eitthvað hafa kornið
fyrir sovézka höfunda síðan þessi
orð voru látin falla, því enn hafa
engar fregnir farið af deilum um
Pasternak. Hann er einróma for-
dæmdur af rithöfundum Sovét-
ríkjanna fyrir það eitt að skiifa
„mjög mannlega“ og „krítíska"
bók.
Spurningin sem Pasternak-
málið vekur manni fyrst og
fremst er þessi: Á þjóðfélag sem
þannig hefur múlbundið rithöf-
unda sína, sem eiga þó að vera
samvizka hverrar þjóðar, á slíkt
þjóðfélag sér yfirleitt viðreisnar-
von framar?
Sigurffur A. Magnússon.
skrifar ur
daglegq hfinu

Garcia Lorca
Ljóðskáldið Ezra Pound er ekki
hliðstætt dæmi við þau sem nefnd j
voru hér að framan, en samt er
mál hans vert íhugunar. Á stríðs-
árunum gerðist hann þjónn
Mussolinis og barðist í ræðu og
riti gegn ættlandi sínu. Þegar
hann var handtekinn og dreginn
fyrir rétt, kom upp úr kafinu að
hann væri ekki beill á geðsmun-
um, og var hann því settur á vit-
firringahæli þar sem hann var
geymdur í 13 ár. Hann er nú aftur
frjáls og kominn til Ítalíu. Það
sem er athyglisvert í máli Pounds
er sú staðreynd, að skömmu eftir
að hann hafði verið fangelsaður
sem landráðamaður voru honum
veitt einhver virðulegustu bók-
menntaverðlaun Bandaríkjanna
fyrir nýútkomna ljóðabók hans.
Það voru m. a. rithöfundar í op-
inberri þjónustu sem stóðu að
þessari verðlaunaveitingu. Um
þessa ráðstöfun urðu geysiharðar
deilur vestan hafs, eins og vænta
mátti, en langflestir rithöfundar-
vörðu verðlaunaveitinguna og
bentu á, að skáld ætti ekki að
Hver er Pasternak?
VELVAKANDA hefur borizt
eftirfarandi bréf frá J. M.:
„Bréfritarí í Bæjarpósti Þjóð-
viljans sl. fimmtudag lætur í ljós
mikla vantrú á að Boris Paster-
nak sé gott skáld, þar sem bréf-
ritarinn hafi ekki heyrt skálds-
ins getið fyrr en nú upp á síð-
kastið. Ritstjóri póstsins tekur í
sama streng, segist ekkert kann-
ast við Pasternak og því gjör-
samlega útilokað að Pasternak sé
jafn ágætt skáld og af sé látið
eða kunnur út um heim sem slík-
ur.
Þó var Pasternak ekki óþekkt-
ari en það hjá frændþjóð vorri,
Norðmönnum, að ritstjór, Al-
fræðibókar verkamanna, sem út
kom fyrir stríð í Osió fer miklum
viðurkenningarorðum um skáld-
skap Pasternaks.
Ennfremur má benda ritstjóra
Bæjarpóstsins á að „slá upp á“
Pasternak í skandinavískum ai-
fræðibókum, þó hann fari ekki
að glíma við önnur og erfiðari
tungumál.
Pasternak er fyrst og fremst
kunnur sem ljóðskáld og sem
slíkur fékk hann Nóbelsverðlaun
in, eins og sagði í greinargerð
sænsku akademíunnar.
Hins vegar hefur skáldsagan
Dr. Zivagó enn aukið hróður
hans, enda auðveldara að þýða
óbundið mál en bundið.
Á síðastliðnu án hafa heims-
kunnir bókmenntamenn lokið á
hana miklu lofsorði, þeirra á
meðal eru: Alberto Moravia, sem
líkir henni við Stríð og frið,
Ernest J. Simmons, Alfred Kazia
og U. S. Pritchett, svo nokkrir
séu nefndir, en vafalaust kannast
ritstjóri póstsins ekkert við þessa
menn.
En að Pasternak sé nú orðinn
allra skálda frægastur er mál,
sem ritstjóri póstsins verður að
klaga fyrir húsbændum sínum í
Kreml. Hins vegar er ekki frítt
við að húsbændur hans hafi líka
hlotið nokkra frægð sem lengi
mun þeim endast, en fáir öfunda
þá af.“
Vituff ér enn — effa hvat?
ÞETTA er yfirskrift á bréfi, sem
Velvakanda barst í gser, og
á hann það sannarlega skilið að
slengt sé á hann þessari spurn-
ingu. „Ein sem ber nafnið Hörn“
hefur þykkzt við hann og það
ekki að ástæðulausu. Einasta skýr
ingin á klaufaskapnum er sú, að
Velvakandi þekkir litla stúlku
með þessu nafni, sem heitir í höf-
uðið á Herði, og varð hugsað til
hennar á þeirri stundu sem nafn-
inu skaut upp í huga hans. En hér
fer á eftir bréfið frá Hörn. Það
skýrir sig sjálft:
„í pistli þínum á fimmtudag-
inn var, verður þér, Velvakandi
góður, verr á í messunni en presti
þeim, sem þú tekur dæmi af Þar
leggur þú að jöfnu afbalcanir á
útlendum kvennanöfnum og fornt
gyðjuheiti íslenzkt.
Svo sem þú kannske veizt, er
til gömul bók á íslandi, sem heitir
Edda og er eftir Snorra nokkurn
Sturluson. Þar segir svo í kafla
þeim, er Gylfaginning nefnist
(ó bls. 51 í íslendingasagnaútgáf-
unni): „Freyja á mörg nöfn, en
sú er sök til þess, at hon gaf sér
ýmis heiti, er hon fór með ókunn-
um þjóðum að leita Óðs. Hon hét
Mardöll ok Hörn, Ger.f, Sýr,
Freyja átti Brísingamen. Hon er
ok kölluð Vanadís."
Það er því varla um það að
ræða, að sú, sem heitir Hörn, sé
skírð í höfuðið á nokkrum Herði,
heldur heitir hún í höfuð Freyju,
og ætti það varla að meiða mál-
smekk nokkurs."