Morgunblaðið - 23.04.1959, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 23. apríl 1959
MORGUNBLAÐIÐ
13
Kjördœmabreytingín hefur engin
áhrif á sjálfstœði héraðanna
Réttlœtismál, sem þjóðin
mun bera fram til sigurs
Eftir Helga ívarsson búfræðing,
Hólum Stokkseyrarhreppi
SVO SEM kunnugt er hafa breyt-
ingar verið það mikið ræddar í
blöðum og á mannfundum, að
öllum er orðið kunnugt efni
þeirra í meginatriðum. Það er
gkipting landsins í nokkur stór
kjördæmi með hlutfallskosningu,
og um leið fjölgun þingmanna í
hinum þéttbýlustu landshlutum,
þar sem jafn og almennur kosn-
ingaréttur er vissulega aðalundir-
staða lýðræðislegs stjórnarfars.
Þá ætti öllum að vera ljós nauð-
syn breytinga á núverandi kjör-
dæmaskipan, svo óréttlát og úr-
elt sem hún er orðin vegna mik-
illar fólksfjölgunar í sumum
landshlutum og annarra breyt-
inga í þjóðlífinu. Því hefði mátt
setla að flestir eða allir lands-
menn gætu sameinast um slíkt
réttlætismál, sem hin margum-
talaða kjördæmabreyting er.
Svo hefir þó því miður ekki
getað orðið. Einn stjórnmálaflokk
anna, Framsóknarflokkurinn, hef
ir snúist öndverður gegn máli
þessu, og hefir verið hafin gegn
því hatrammur áróður bæði í
blöðum flokksins og af talsmönn
um hans, hvar sem þeir hafa getað
því við komið. Margt af því, sem
andstæðingar hinnar fyrirhuguðu
kjördæmabreytingar hafa fundið
henni til foráttu hefur verið býsna
langsótt, og hefir í stað þess að
verða henni til áfellis sýnt fram
á hve baráttan gegn henni er
vonlaus og rökþrota.
Ekki söguleg hefð
í slíku stórmáli sem þessu er
þó að sjálfsögðu skylt að reyna
að gera sér á hlutlausan hátt
grein fyrir því, hvort það sem
einkum hefir verið fundið hinni
breyttu skipan til foráttu hefir
við rök að styðjast. Takist mönn
um að skyggnast í gegnum þann
mikla áróðursbyl sem þyrlað hef-
ir verið upp gegn máli þessu er
þess að vænta að við nánari at-
hugun reynist flestar mótbárurn-
ar gegn því að næsta léttvægar.
Eitt af þvi, sem kjördæmabreyt-
ingunni hefur verið fundið til for-
áttu er að með henni væri rofin
forn, söguleg hefð, og nauðsynleg
tengsl við fortíðina í stjórnskipun
landsins. Er því þó gjarna haldið
fram um leið, að núverandi kjör-
dæmaskipan sé í órofa tengslum
við þjóðarsöguna, allt aftur á
daga hins forna þjóðveldis. Sann-
leikurinn er þó sá, að hin 28 kjör-
dæmi, sem landið skiptist í, sam-
kvæmt núverandi kjördæmaskip-
an, standa að engu leyti nær eða
eru fastari í tengslum við
skiptingu landsins í þing til
forna heldur en kjördæmin, sem
lagt er til að landið skiptist í
samkvæmt hinni nýju skipan.
Skipting landsins í lögsagnar-
umdæmi með sérstökum sýslu-
mönnum hófst fyrst eftir að ís-
land var komið undir Noregs-
konung og komst þó eigi
þá strax í fast form. Nú
á síðari tímum hefir svo enn orðið
mikil fjölgun lögsagnarumdæma
með tilkomu kaupstaðanna. Enda
fer fjarri að núverandi kjördæma
skipan fylgi að öllu núverandi
skiptingu landsins í umdæmi
sýslumanna eða fógeta, þar sem
sums staðar eru tvö til þrjú kjör-
dæmi í umdæmisamasýslumanns
ins og t. d. Skaftfellssýslur sem
báðar lúta sama sýslumanni, þótt
tvö kjördæmi séu, eða ísafjarðar-
sýslur og ísafjarðarkaupstaður en
þar eru þrjú kjördæmi í umdæmi
eins sýslumanns. Sömuleiðis við-
gengst nú að fleiri en ein sýsla
eða kaupstaðir séu í sama kjör-
dæmi, má þar t. d. minna á Gull-
bringu og Kjósarsýslu en þar eru
tvö sýslufélög og tveir kaup-
staðir í sama kjördæminu, og
Barðastrandarsýslu, sem er tvö
sýslufélög en eitt kjördæmi.
Tíu breytingar
á 116 árum
Þegar ákveðið var árið 1843 að
endurreisa Alþingi voru á því ári
settar af dönsku stjórninni reglur
um kosningar til þingsins og þ. á.
m. um kjördæmaskipan, var þar
ákveðið að landinu skyldi skipt
í 20 kjördæmi, 19 sýslur og kaup-
staðurinn Reykjavík, og kysi
hvert kjördæmi einn þingmann.
Auk þess voru sex þingmenn
tilnefndir af konungi:
Þarna er að finna visinn að
núverandi kjördæmaskipan. En
síðan hafa orðið á henni miklar
breytingar. Frá því Alþingi var
endurreist fyrir 116 árum hafa
alls verið gerðar 10 sinnum breyt-
ingar á skipan kjördæma og tölu
þingmanna. Hefir þarna verið
um að ræða, ýmist skiptingu kjör-
dæma eða fjölgun þingmanna í
hinum einstöku kjördæmum.
Margar þessara breytinga hafa
að vísu aðeins náð til eins eða
færri kjördæma, en þótt þær hafi
ekki allar verið stórvægilegar
sýna þær þó glöggt, að þarna
hefir ekki ríkt nein fornhelg hefð
eða óbreytanlegar reglur. Á þeim
tima, sem liðinn er síðan 1843, er
Alþingi var endurreist, hafa orðið
slíkar gjörbreytingar á íslenzku
þjóðlífi að engan þarf að undra
þó að sú kjördæmaskipan, sem þá
var grundvölluð sé nú úrelt. Þó
er hitt enn fjarstæðra að láta hér-
aðaskipan á tímum hins forna
þjóðveldis eða frá valdadögum
Noregskonungs á íslandi ráða
mestu um skipan kjördæma nú
í dag. Svo mjög eru nú allir lifs-
hættir og stjórnskipan þjóðarinn-
ar breytt frá því sem þá var. Á
það má einnig minna að þótt
landinu væri skipt í einmennings-
kjördæmi eins og Framsóknar-
menn virðast nú helzt hallast að
þá er svo gífurlegur munur á
íbúafjölda hinna einstöku sýslu-
félaga t. d. Dalasýslu annars
vegar og Árnessýslu hins vegar
að tæpast yrði hjá þvi komizt að
skipta hinum stærstu eða sam-
eina hin minnstu. Svo það fyrir-
komulag myndi ekki heldur geta
fylgt skiptingu landsins í sýslur
og bæjarfélög. Hln fyrirhugaða
kjördæmabreyting hefir engin
áhrif á það sjálfstæði, sem sýslur
og kaupstaðir hafa nú sem sér-
stök iögsagnarumdæmi, ög sjálf-
stæðar fjárhagsdeildir. Sú fjár-
málastjórn og það framkvæmda-
vald sem nú er í höndum sýslu-
nefnda í sýslum og bæjarstjórna
í kaupstöðum stendur auðvitað
óbreytt og er að öilu leyti óvið-
komandi kjördæmaskipan. Þetta
er að visu eða ætti að vera öllum
augljóst. En þó hefir verið reynt
að ófrægja breytinguna á kjör-
dæmaskipuninni með því að telja
hana brjóta niður sjálfstæði hér-
aðanna.
Því hefir einnig verið haldið
fram að með kjördæmabreyting-
unni og tilkomu stærri kjördæma
myndi rofna persónulegt sam-
band og kunningsskapur á milli
þingmanna og kjósenda, en í
staðinn ykist flokksvald stórlega,
og þá einkum vald flokksstjórn-
anna í Reykjavík. En sé málið
athugað nánar, þá virðist ekki
mikil hætta á slíku. Ekki þarf
að búast við öðru en að bæði
þingmenn og frambjóðendur
muni halda áfram að keppa um
hylli kjósendanna eftir kjördæma
breytinguna eins og fyrir hana.
Og vissulega munu þingmennirn-
ir þá, sem nú gera sér far um að
kynnast kjósendum sínum og hafa
samband við þá.
Flestir í kjördæminu
ættu að eiga skoðana-
bróðu?r á þingi
Þá ætti ekki að vera óhægara
fyrir kjósendurna að ná sam-
bandi við einhvern af sínum
mörgu þingmönnum eftir breyt-
á val margra kjósenda og auk
þess hreinlega ráðið búsetu það
margra kjósenda að úrslitaáhrif
hafi. En í stórum kjördæmum,
þar sem kjósendur skipta mörg-
um þúsundum kemur slíkt ekki
til greina, þar verður baráttan
málefnalegri og hin lágkúrulega
togstreita um örfá óviss atkvæði
hverfur.
Frambj óðendum verður
ekki neytt inn
á flokksmenn
Helgi ívarsson
inguna, heldur en nú er þegar
þeir geta aðeins snúið sér til eins
eða í mesta lagi til tveggja
manna. Þá er einnig á það að
líta að í núverandi einmennings-
kjördæmum eru þingmenn mjög
oft kjörnir með minnihluta
greiddra atkvæða. Þannig að stór
hluti kjósendanna, oft meirihluti,
sem er pólitískir andstæðingar
þess eina fulltrúa, sem kjördæmið
sendir á þing. En það er auðvitað
að samband þingmannsins við
kjósendurna verður fyrst og
fremst við flokksbræður hans,
sem kusu hann á þing. Sé hins
vegar kosið hlutfallskosningu í
stærri kjördæmum hafa kjósend-
ur þeirra flokka er nokkurt fylgi
hafa að ráði í kjördæminu líkur
til að koma að manni. Og það er
víst að flestir munu heldur vilja
leita til skoðanabróður síns með
sín mál þó hann sé sameiginlegur
fulltrúi kjósenda í tveim eða
þrem sýslum, heldur en til and-
stæðings síns þó hann sé einka-
fulltrúi þeirrar sýslu, sem þeir
eru búsettir í.
Annars getur samband milli
þingmanna og kjósenda verið með
ýmsu móti og ekki alltaf sem
heppilegast. í fámennum kjör-
dæmum þar sem kjósendur eru
aðeins nokkur hundruð má segja
að allir þekki alla. En einmitt í
þessum kjördæmum er kosninga-
baráttan oft hörðust og úrslit
kosninga velta á örfáum atkvæð-
um. í slíkum kjördæmum geta
skoðanaskipti örfárra manna eða
búferlaflutningur hjá tveimur til
þremur fjölskyldum inn í kjör-
dæmið eða frá því auðveldlega
ráðið úrslitum kosninga. Og þeg-
ar það er einnig haft í huga að
sökum fámennis og kunnings-
skapar er oft nokkuð ljóst hvern-
ig kjósendur skiptast milli flokka,
þá er við slíkar aðstæður mikil
hætta á því, að reynt sé með
annarlegum ráðum að hafa áhrif
á hin fáu úrslitaatkvæði. Og geta
sterkir aðilar sem hafa undirtök-
in í atvinnu- og fjármálalífi lítilla
héraða á ýmsan hátt haft áhrif
Ekki virðist heldur ástæða til
að óttast aukið eða óhæfilegt
vald stjórnmálaflokkanná vegna
hinnar breyttu kosningaskipun-
ar. Að sjálfsögðu munu framboðs
listar hvers flokks í hinum nýju
kjördæmum ákveðnir og sam-
þykktir af fylgismönnum flokks-
ins í hverju kjördæmi fyrir sig
svo sem venja hefir verið um á-
kvörðun framboða. Engri flokks-
stjórn er hægt að ætla þá ein-
feldni að neyða inn á flokks
menn sína frambjóðendur, sem
þeir væru andvígir og ekki vildu
styðja enda myndi slíkt fljótlega
hefna sín. Framfarir í samgöng
um hafa orðið slíkar nú á seinni
árum, að auðveldara er fyrir
menn að koma saman til funda
eða hafa með sér félagsskap
svæði er nær yfir þrjár-til fjórar
sýslur, heldur en var fyrir fáum
áratugum innan einnar sýslu.
Enda er til markskonar félags
skapur bænda, sem spennir yfir
stærra svæði en eina sýslu. Má
þar nefna Mjólkurbú Flóamanna,
Sláturfélag Suðurlands og Bún-
aðarsamband Suðurlands, og er
ekki að sjá að stærð félagssvæð-
isins hafi orðið þessum félögum
til skaða. Andstæðingar kjör-
dæmabreytingarinnar gera mik-
ið úr því að með oftnefndum
breytingum sé verið að minka
áhrif sveitanna í þjóðmálum, en
að sama skapi aukist áhrif
Reykjavíkur og nágrennis. Þó
mæla þær augljósu staðreyndir
á móti þessari kenningu, að hinar
dreifðu byggðir landsins halda
sinni þingmannatölu óskertri, og
þá ekki síður hitt að samkvæmt
kjördæmabreytingunni munu
verða meira en helmingi fleiri
kjósendur bak við hvern þing-
mann í Reykjavík heldur en úti
á landi. Það er því tæpast hægt
að telja að Reykjavík sé sýnd
ofrausn samkvæmt hinum nýju
tillögum. En að áhrif kjósenda í
hinum dreifðu byggðum minnki
við það eitt að þeir velja sína
þingfulltrúa í hlutfallskosning-
um í stærri kjördæmum en ver-
ið hafa, er eins og hver önnur
fjarstæða. Breytingin sem verð-
ur er einfaldlega sú að í stað
þess að nú getur einn og sami
flokkur, með naumum meirihluta
í hverju hinna smáu kjördæma,
fengið alla fulltrúana í heilum
landshlutum, þá verður i fram-
tíðinni sæmilega tryggt að kjós-
endur þeirra flokka úti á lands-
byggðinni sem í minnihluta eru,
en hafa þó fylgi y6 eða% kjós-
enda í kjördæminu njóta þeirra
mannréttinda að eiga fulltrúa úr
sínum hóp á löggjafarþinginu,
og verður ekki séð að slík breyt-
ing rýri áhrifavald sveitanna.
Fjölgun þingmanna
Samkvæmt kjördæmabreyting-
unni er gert ráð fyrir því að
þingmönnum fjölgi nokkuð. Og
er það í samræmi við þá þróun
sem ríkt hefir siðan Alþingi var
endurreist. En síðan 1843 hefir
þingmönnum verið fjölgað hvað
eftir annað og hefir fjölgun þeirra
nokkurn veginn haldizt í hend-
ur við aukinn íbúafjölda lands-
ins. Þegar Alþingi var endurreist
1843 voru þingsæti 26 og komu
þá um það bil 2200 íbúar á hvert
þingsæti til jafnaðar. Eftir þing-
sætafjölgunina 1874 voru þing-
sætin orðin 36 og komu þá tæpir
2000 íbúar á þingsæti. 1903 er
tala þingsæta 40 og eru þá enn
2000 íbúar á hvert. Eftir kjör-
dæmabreytinguna 1934 er há-
markstala þingsæta 49 og nálægt
2300 íbúar um hvert þeirra. 1942
verða þingsætin svo 52 og eru þá
um 2400 íbúar bak við hvert. Nú
er gert ráð fyrir 60 þingsætum
og þá verða um 2800 íbúar bak
við hvert þeirra til jafnaðar. Sést
á þessum samanburði að væntan-
leg fjölgun þingmanna gengur
ekki neitt út fyrir þá þróun sem
verið hefir. íbúar þéttbýlisins á
Suðurlandi hafa verið slíkum ó-
rétti beittir að ekki virðist auð-
velt að mæla á móti því að þeir
eigi rétt til aukins þingmanna-
fjölda. Þó hafa heyrzt raddir,
sem telja þetta eftir, og er jafn-
vel stundum svo að heyra að
Reykvíkingar þurfi ekki og eigi
ekki neinn þingmann að hafa, og
er þá sagt að fylgi því svo mikil
áhrif og hlunnindi fyrir þá að
hafa þing og stjórn staðsett hjá
sér, að meira eigi þeir ekki skilið.
Þessari firru til stuðnings er svo
vitnað til, hversu þessu sé háttað
á ýmsum stöðum erlendis, og er
þá einkum vitnað til Washington
höfuðborgar Bandaríkjanna, en
íbúar þeirrar borgar hafa ekki
kosningarétt svo sem kunnugt er.
Þarna er þó mjög ólíku saman
að jafna. í Washington er ekki
búsett nema %% eða 1/200 hluti
Bandaríkjamanna og hún er
fyrst og fremst stjórnaraðsetur,
byggð til þess að vera höfuðstað-
ur ríkjasambandsins og störf
flestra íbúanna þar við bundin.
En hlutur Reykjavíkur í íslenzku
þjóðlífi er slíkur að þar búa %
allra landsmanna og hún er auk
þess að vera aðsetur allra æðstu
stjórnvalda landsins, höfuS-
menntasetur þjóðarinnar, mesti
iðnaðarbærinn, miðstöð verzlun-
ar og siglinga landsmanna og á-
samt nágrenni sínu, Reykjanes-
skaga, mesta útgerðarsvæði lands
ins. Þetta er ekki sagt hér til
þess að draga úr hlut annarra fá-
mennari byggðarlaga í þjóðar-
búskapnum, því þau láta sannar-
lega ekki sitt eftir liggja. En það
er kominn tími til þess að menn
láti af þeirri fjarstæðu, að ætla
sér að útiloka íbúa þessa fjöl-
menna og athafnamikla lands-
hluta frá réttlátum áhrifum á
stjórn landsins. Enda getur slíkt
misrétti haft í för með sér hinar
alvarlegustu afleiðingar fyrir
þingræði og lýðræði í landinu.
Ef kjósendur í hinum fjölmenn-
ustu landshlutum eru að veru-
legu leyti sviptir rétti til áhrifa
á skipun þings og stjórnar leita
þeir að vonum annarra leiða til
áhrifa á þjóðmálin. Afleiðingin
getur orðið sú, að hin raunveru-
legu völd í landinu tapist úr
höndum þings og stjórnar og faar
ist yfir á ýmsar aðrar stofnanir
og fjöldasamtök. Með núverandi
fyrirkomulagi getur það val
hent að þingmeirihluti og þar
með ríkisstjórn myndist með að-
eins % kjósenda bak við sig og
var raunar að slíku stefnt með
Hræðslubandalaginu og munaði
minnstu að tækist. Þingmeirihluti
í og ríkisstjórn, sem þannig er til-
komin í andstöðu við mikinn
meirihluta þjóðarinnar, verður
aldrei ánnað en valdalítil skrípa-
mynd af því sem það á að vera,
og án tiltrúar og virðingar al-
mennings. Slíkt ástand skapar
síðan í landinu hinn ákjósanleg-
asta jarðveg fyrir þau upplausn-
aröfl sem raunverulega vilja lýð
ræðið feigt. Má því hiklaust full
yrða að hin væntanlega kjör-
dæmabreyting sé hið mesta nauð
synjamál er muni þegar hún
kemur til framkvæmda stýrkja
þingræði og lýðræði í landinu
og auka festu í íslenzkum stjórn-
málum. Það er vafalaust að mik-
ill meirihluti landsmanna er
fylgjandi hinni breyttu kjör-
dæmaskipan og mun það sannast
í hinum almennu þingkosning-
um í vor, en þá munu kjósend-
urnir fylkja sér um málið og
gera sigur þess glæsilegan.