Morgunblaðið - 25.05.1960, Qupperneq 13

Miðviknrlacrur 25. maí 1960
MORCTJNTtT 4 Ð1Ð
13
Verzlunarstéttin eign-
ast sinn banki
HERRA forseti!
Fjárhagsnefnd háttvirtrar deild
ar hefur haft Frumvarpið til laga
um Verzlunarbanka fslands h.f.
á þingskjali nr. 391 til meðferðar
og rætt efni þess á þrem fund-
um. Á einum fundanna mætti
hæstv. viðskiptamálaráðherra og
gerði grein fyrir frumvarpinu og
væntanlegri reglugerð ,sem gert
er ráð fyrir að út verði gefin
samkv. 7. gr. frumvarpsins. Þá
ræddu einstakir nefndarmenn við
forráðamenn Verzlunarsparisjóðs
ins og sömuleiðis var leitað um-
sagnar stjórnar Seðlabankans á
málinu.
Nefndin er á einu máli um að
mæla með samþykkt frumvarps-
ins, þar sem sparisjóðsformið er
ekki lengur heppilegt fyrir þá
tegund viðskipta, sem Verzlunar-
sparisjóðurinn rekur, enda banka
rekstrarformið hið eðlilega fyrir
svo umfangsmikil peningavið-
skipti. Þá munu nefndarmenn og
vera þeirrar skoðunar, að í ís-
lenzkum þjóðarbúskap geti verið
æskilegt, að bankar með mismun-
andi rekstrarfyrirkomulagi, rík-
isbankar, einkabankar og sam-
vinnubankar, starfi jöfnum hönd
um og hlið við hlið, enda þótt ein
staka nefndarmenn greini vissu-
lega á um hvert þessara rekstrar-
forma sé hið æskilegasta í öll-
um almennum atvinnurekstri
landsmanna.
Alger einkabanki
Með stofnun Verzlunar-
banka Islands h.f. væri stigið
nýtt spor í þróunarsögu íslenzkra
bankamála, því að hann er fyrir-
hugaður, sem alger einkabanki
byggður upp einvörðungu af inn-
lendu einkafjármagni, en myndi
þó njóta sömu skattfríðinda og
aðrir bankar landsmanna, sem
ýmist hafa að öllu eða hluta ver-
ið ríkiseign. Það sýnist því ekki
óeðlilegt að gerð sé örstutt grein
fyrir hinum ýmsu rekstrarform-
um, sem íslenzkum bönkum haía
frá upphafi verið sniðin og þá
sér í lagi með hvaða hætti eign-
arhaldi á þeim hefur verið
háttað og hvert viðhorf hins
opinbera hefur verið til ábyrgð-
ar á rekstri þeirra og hvaða
skyldur þeim hafa verið lagðar
á herðar um greiðslur á opin-
berum gjöldum, af hendi Al-
þingis fyrr og síðar.
Sökum þess að nú er hér til
umræðu frumvarp til laga um
stofnun sérstaks verzlunarbanka
má til gaman geta þess, að saga
bankamálanna á Alþingi hefst
einmitt með því að árið 1853 barst
þinginu uppástunga frá kaup-
manni einum í Reykjavík um
stofnun veðbanka fyrir ísland, og
var henni vísað til nefndar, sem
átti að gera tillögur til úrbóta á
peningaskortinum í landinu. Af
frekari framkvæmdum varð þó
ekki um sinn. Fyrstu peninga-
stofnunum landsmanna var svo
sem kunnugt er hleypt af stokk-
unum töluvert síðar. Það var
„Sparisjóður Múlasýslna" á Seyð-
isfirði, sem tók til starfa árið
1868, en hætti eftir tvö ár og svo
„Sparisjóður Reykjavíkur“, sem
stofnað var til 1872, en samein-
aðist síðar Landsbankanum. Þá
kom Sparisjóður Siglufjarðar til
sögunnar 1873 og starfar hann
enn í dag með fullum blóma og
er elsta peningastofnun landsins.
— En eiginlegir bankar voru
þetta samt ekki. —
Um slíka starfsemi er ekki að
ræða hér á landi fyrr en að lög-
in um Landsbanka íslands voru
samþykkt árið 1885 og hérlendis
hefst því bankastarfsemin í júlí-
mánuði árið 1886, en þá opnaði
Landsbankinn afgreiðslu sína. A
komandi hausti eru þess vegna
liðnir þrír aldarfjórðungar frá
því lögin um fyrsta íslenzka
bankann voru samþykkt hér á
Alþingi.
í fyrstu Landsbankalögunum
voru ákvæði um tilgang bank-
ans, sem orðaður var svo með
leyfi hæstvirts forseta: „að
greiða fyrir peningaviðskiptum í
landinu og að styðja að fram-
förum atvinnuveganna." Þessi
hefur og verið raunverulegur til-
gangur allra banka sem síðan
hafa tekið til starfa í landinu,
hverju nafni, sem þeir nefnast.
Landsbankinn var frá upphafi
eign landssjóðs, þ. e. a. s. ríkis-
banki. Landssjóður lagði honum
til stofnfé, landssjóðsseðlana, en
bar þó ekki óbyrgð á rekstri
bankans fram yfir þetta seðla-
lán, — ábyrgðin var takmörk-
uð. — Með lögum var Lands-
bankanum _ frá fyrstu veitt
Undanþága frá tekjuskatti og út-
svari og mun þangað að rekja
þó reglu sem síðar hefur haldizt
næsta óslitið í íslenzkri banka-
löggjöf og myndar hefði í skatta-
málum, þótt sú tilhögun kunni
að orka tvímælis. Landsbankinn
var því upphaflega ríkisbanki
með takmarkaðri ábyrgð lands-
sjóðs og ótakmörkuðu skatt-
frelsi. Síðar varð svo sú breyting
á, sem nú er við gildi í dag, að
ábyrgð ríkissjóðs varð ótak-
mörkuð.
Mismunandi rekstrarform
Næsti áfanginn í bankasögu
landsins var stófnun Islands-
banka. Yar það gert með lögum
nr. 11 frá 17. júní 1902. Gerðu
lögin ráð fyrir myndun hluta-
félagsbanka. Stofnunin gekk
fremur treglega. Var stofnfund-
ur haldinn í Kaupmannahöfn
25. sept. 1903, en til starfa tók
bankinn ekki fyrr en 7. júni
1904. Lítið fékkst af íslenzku
fjármagni í hlutafjárframlögum.
Megnið af hlutafénu kom fró
danska Privatbanken og norska
Centralbanken og dönsku einka-
fyrirtæki. Islenzka ríkið hafði
rétt til að kaupa ákveðið magn
af hlutabréfum en notfærði sér
aldrei þann rétt. Bankinn var að
mestu skattfrjáls nema hvað
hann átti sem endurgjald fyrir
að hafa rétt til seðlaútgáfu að
greiða landssjóði 10% af arði
sínum, þegar 4% arður hefði
áður verið greiddur til hlut-
hafa. íslandsbanki var því hluta-
félag, einkabanki, þar sem
megnið af stofnfénu var erlent
fjármagn og naut takmarkaðra
skattfríðinda. Stafaði takmörk-
unin á skattfríðindunum þó ekki
af því að erlent fjármagn væri
i bankanum, heldur var hún aí-
leiðing seðlaútgáfu-sérréttind-
anna.
Þegar íslandsbanki hættir
störfum árið 1930 og Útvegs-
banki tslands h.f. er stofnaður
með lögum nr. 7 frá 11. marz
1930, þá kemur enn eitt rekstr-
arformið til sögunnar, því að Út-
vegsbanki Islands h.f. er að vísu
hlutafélag ,en af 7 milljón króna
stofnfé hans á ríkissjóður 4
milljónir eða meirihluta fjár-
magnsins. Einnig Útvegsbankinn
h.f. naut algers skattfrelsis. —
— Síðar var svo sú breyting
gerð á, sem mönnum mun fersk
í minni, að með lögum nr. 34,
29. maí 1957 er Útvegsbankinn
gerður að hreinum ríkisbanka,
eða eins og það er orðað í fyrstu
grein laganna með leyfi hæst-
vitrs forseta: „Útvegsbanki ís-
lands er sjálfstæð stofnun, sem
er eign ríkisins“, og í 4. gr. seg-
ir: „Ríkissjóður ber ábyrgð á
öllum skuldbindum Útvegsbanka
lslands.“
Eins og útvegurinn var talinn
þurfa sinn banka, þannig var og
orðið við óskum landbúnaðarins
og með lögum nr. 115 frá 7. nóv.
1941, er Búnaðarbanki Islands
var stofnaður. Hreinn ríkis-
banki, þar sem ríkissjóður ber
ábyrgð á öllum skuldbindum og
nýtur bankinn algers skatt-
frelsis.
Þá var röðin komin að iðnað-
inum ,sem fékk sína úrlausn
með „Lögum um stofnun og
rekstur Iðnaðarbanka íslands
h.f. nr. 113 frá 29. des. 1951“.
Hér var enn á ný um nýtt rekstr-
arform að ræða því að Iðnaðar-
bankin var hlutafélag þar sem
meirihluti fjármagns, eða 3,5
milljónir af 6,5 millj. stofnfé
voru í einkaeign, en minnihlut-
inn 3 millj. eign ríkissjóðs. —
Bankinn naut fullkomins skatt-
frelsis.
Ekki verður þessari upp-
Ræða Birgis
Kjaran á
Alþingi
talningu lokið, svo að tæmandi
sé, nema geta Framkvæmda-
bankans, sem settur var á lagg-
irnar með lögum um Fram-
kvæmdabanka íslands nr. 17 frá
10. febr. 1953. Þar er um að ræða
hreinan ríkisbanka, með stofnfé
frá ríkissjóði, rekinn á ábyrgð
ríkisins og njótandi fulkomms
skattfrelsis.
A þessum 75 árum, sem íslenzk
bankasaga spannar senn yfir,
höfum við sem sagt kynnzt þess-
um bankaformum:
ríkisböndum með skattfrelsi,
einkabanka, sem að meiri
hluta var eign erlends fjár-
magns, með takmörkuðu
skattfrelsi,
einkabanka, sem var hluta-
félag þar sem einkafjármagn
átti meirihluta, en ríkið þó
nokkurn hluta fjármagnsins
og naut hann fullkomins
skattfrelsis,
hlutafélagsbanka, þar sem
ríkið ótti meirihluta fjár-
magns, en einstaklingar pó
nokkurn hluta og gilti og
einnig um þá algert skatt-
frelsi.
Höfuðatvinnuvegirnir hafa
hver sinn banka
Nú stöndum við frammi fyrir
því að enn ein atvinnustéttm
óskar eftir að fá að stofna sinn
banka og hyggst að reka hann,
sem hlutafélag, einkabanka, al-
gerlega í eigu og á ábyrgð inn-
lendra einstaklinga og óskar eft-
ir að fá að njóta til þess sömu
fríðinda og önnur bankastarf-
semi í landinu, sem rekin er með
öðru rekstrarfyrirkomulagi, þ. e.
a. s. skattfrelsis. Það er sam-
eiginleg skoðun fjárhagsnefndar
háttvirtrar deildar að slíkt sé
eðlileg og sanngjöm krafa, sem
alþingi beri að verða við, svo
fremi önnur bankastarfsemi njóti
þeirra hlunninda.
Þrír höfuðatvinnuvegirnir:
sjávarútvegur, landbúnaður ogj Hæstvirt ríkisstjórn hefur nú
iðnaður hafa eignazt sína banka. orðið við þessum tilmælum
Það er því skiljanlegt, að sá verzlunarstéttarinnar og borið
fjórði, verzlunin, vilji sigla í fram frumvarp til laga um
kjölfarið. — Það hefur töluvert Verzlunarbanka íslands h.f.
vatn runnið til sjávar frá því Ótal rök virðast hníga undir
fyrstu íslenzku kaupmennirnir þetta lagafrumvarp, svo sem og
Bjarni Sívertsen, Gísli Símonar- hæstvirtur viðskiptamálaráð-
son og Guðmundur Scheving herra gerði grein fyrir í fram-
hösluðu sér völl. Sá frumbýl- söguræðu við fyrstu umræðu
ingsbúskapur á sviði verzlunar frumvarpsins. Meðal slíkra raka
og viðskipta, hefur orðið að sjálf- má telja:
stæðum atvinnuvegi og að hon- ] j Hversu umfangsmikil við-
um standa fjölmennar starfsstétt- skipti þessarar stofnunar eru
ir. Þróunin hefur hvað rekstrar- orgin eins Gg gpeint hefur verið
form snertir að vísu að mestu
runnið i tvo farvegi. Samvinnu- __ , ..... , . _
reksturinn, sem hefst með stofn- 2> Verzlunarstettm fengi með
un Kaupfélags Suður-Þingeyinga Þessu frumvarp! ef að logum
, TT, r 10oo verður svipaða fynrgreiðslu og
a Husavik anð 1882 og þroast , . . ,, &
, - . , ° „ aðrar atvinnustettir hafa hlotio
afram 1 formi heildar samvinnu- . _ . _,
. , j « ^ x við stofnun Utvegsbanka, Bun-
samtaka ,sem mynduð eru ario „ _ _ T„ „ , ’
-.aao ' -iaaa 4. i u •+ aðarbanka og Iðnaðarbanka.
1902 og anð 1909 taka upp heit- &
ið Samband íslenzkra samvinnu- 3) I nágrannalöndum eru alls
félaga. Samtaka, sem árið 1917 staðar starfandi Verzlunarbank-
setja á fót eigin skóla, Samvinnu ar me® l*ku sniði og hér er
skólann og árið 1954 opna sinn Sert rað fyrir.
sparisjóð, Samvihnusparisjóð- 4) Hagur lánastofnunar, sem
inn. Sem sagt öflug verzlunar- rekin er í hlutafélagsformi, er
samtök, með fjölþættan rekstur, tryggilegri, þar sem auðveldara
sem aðrir munu þó kunna betri er að safna hlutafé til banka, en
skil á en ég. ábyrgðarfé í sparisjóð.
Meirihluti viðskiptaelfunnar . ' . . / „
hefur þó fram til þessa runmð njota nokkurra hlunnmda fram
eftir farvegi einkaatvinnurekst- yf*r þa sem spansjoður nytur
ursins, þótt með mismunandi sa™ °&um- ,
rekstrárformi hafi verið. Vörð- . 6> Þa« sfklPtir nokkru fyr-
urnar á þeim vegi eru vitaskuld lr la.nastotnua ™?na Jlðsklpta
* , , , , , -i nne nX við utlond að hafa rett til að
mymargar fra þvi anð 1905 aö _ .
Verzlunarskoli Islands var __ , „ . ... -
, — ,v , . ^ , Margt fleira mætti og nefna
stofnaður og þeir Garðar Gisla- *... , , & .
j T . ~ mali þessu til brautargengis, en
son og Olafur Johnsen voru að ástæð*laust að Iengja orðræðUr
koma fotum undir fyrstu ís-
lenzku stórsölurnar. 1917 mynda T ^ , ...
. , , * r , .,j Við umræður um malið 1 fjar-
kaupsyslumenn með ser heildar- _ _ , _ , .
samtök, Verzlunarráð íslands og haf nefnd voru það hms vegar
síðar fiölda sérsamtaka Eitt nokkur onnur atnði ,sem að var
... . .. , , , , vikið og til athugunar komu.
eftirmmnilegasta dagsverk þess- , _ . , _ -..
, , .. _ , , Su skoðun kom fram, að galli
arar þrounarsogu verður þo _ , , , , .
, , _ °væri, að 1 hvert smn, sem stofna
væntanlega að domi siðan tima
. , Tr , . þyrfti banka eða koma a fot pen-
talm myndun Verzlunarspan- . . . .... ,. _
. - . .___mgastofnun her a landi, yrði að
sjoðsms, sem er fynrrennari og, f. , , ..., ’,r. ,
* Slsetja um hana serstok log, þar
sa grunnur, sem ætlað er að _____________,________,___,
byggja Verzlunarbanka Is-
lands á.
Aðdragandann að myndun
sparisjóðsins má rekja til ársins
1953, er nefnd var skipuð af
Sambandi smásöluverzlana og
Verzlunarráði íslands til þess að
undirbúa stofnun sparisjóðs.
Nefndin boðaði til stofnfundar
4. febrúar 1956 og voru stofn-
endur 310 einstaklingar og fyrir-
tæki. Sparisjóðurinn tók til
starfa hinn 28. sept. 1956. Þegar
frá upphafi gætti almenns
áhuga meðal verzlunar- og kaup
sýslustéttarinnar fyrir viðgangi
þessarar stofnunar, ekki ein-
göngu vegna vaxandi lónsfjár-
þarfar, eða af því að verzlunm
fengi ekki allgóða fyrirgreiðsiu
í öðrum lánastofnunum, sem
bóru nafn annarra atvinnuvega,
heldur vegna þess að hjá verzl-
unarstéttinni virtist vaknaður
einhver metnaður til að stuðla
að uppbyggingu á peninga- og
lánastofnun í líkingu við það,
sem aðrir höfuðatvinnuvegir
þjóðarinnar höfðu komið sér
upp.
Verzlunarsparisjóðnum óx
skjótlega fiskur um hrygg.
Þannig að heildarinnistæður í
sparisjóðnum, sem í lok fyrsta
starfsársins, ársins 1956, voru
aðeins röskar 23 milljónir kr.
voru í árslok 1959 orðnar 153,5
millj. kr. og þar af sparifjár-
innstæður 113,6 milljónir og
hlaupareikningsinnstæður 39,9
milljónir. 1 lok síðasta starfsárs
voru sparisjóðsreikningar sjóðs-
ins orðnir 5400 að tölu og hlaupa-
reikningar um 1100. Svo fjöl-
mennir viðskiptamenn sjóðsms
voru auðvitað hvergi nærri ein-
skorðaðir við stétt verzlunar- og
kaupsýslumanna, og gilti það
raunar bæði um innlög í spari-
sjóðinn og útlán úr honum, sam-
kvæmt upplýsingum forráða-
manna sjóðsins.
Margháttað hagræði
Á stofnfundi Verzlunarspari-
sjóðsins 1956 var því lýst yíir,
að myndun þessa sparisjóðs
væri hugsað sem fyrsti vísir að
Verzlunarbanka, og hefur sú
. viljayfirlýsing síðar verið árétt-
I uð á hverjum aðalfundi sjóðsins
’ af öðrum.
sem engin almenn bankalöggjöf
væri til í landinu. Sérstaklega
skorti á að til væri almenn lög-
gjöf um einkabanka. Svo sem
kunnugt er hefur Alþingi þrá-
faldlega haft þessar hugmyndir
til meðferðar í einu eða öðru
formi. Varðandi einkabankana
hafa tvívegis verið samþykkt
lög frá Alþingi, sem átt hafa að
greiða fyrir stofnun þeirra. Það
voru lög nr. 47 frá 20. júní 1923
um „hlunnindi til myndunar
einkabanka" og frá 1928 um
hlunnindi fyrir lánsfélag, sem
átti að greiða. fyrir því, að til
landsins fengist erlent lánsfé
með hagstæðum kjörum. Hvor-
ugt þessara laga voru hins vegar
almenn lög um einkabanka og
höfðu raunar heldur enga prakt-
íska þýðingu þegar til kastanna
kom.
Þörf allsherjar banka-
löggjafar
Helztu meiriháttar tilraunir
til alls herjar bankalöggjafar
voru þessar:
1) 14. maí 1925 var samþykkt
þingsályktunartillaga um, að
kjósa fimm manna milliþinga-
nefnd til þess eins og segir með
leyfi hæstvirts forseta: „að íhuga
og gera tillögur um, hvernig
seðlaútgáfu ríkisins skuli fyrir
komið, og einnig að öðru leyti
að undirbúa endurskoðun á
bankalöggjöf landsins. Nefnd
þessi klofnaði aðallega vegna
ágreinings um seðlaútgáfuna og
stöðu Landsbankans. Gáfu báðir
hlutar út ítarleg nefndarálit sér-
prentuð. Varðandi almenna
bankalöggjöf kom það helzt
fram, að a. m. k. meirihlutinn
taldi æskilegt að stofnaðir yrðu
fleiri en einn einkabanki.
2) Næsta stórátakið í athugun
þessara mála var gert 1937. Þá
komu bankamálin mjög til um-
ræðu á vetrarþinginu og lauk
með samþ. um „að kjósa fimm
manna nefnd í sameinuðu al-
þingi, með hlutfallskosningu, til
þess að endurskoða alla löggjöf
landsins um banka, sparisjóði
og aðrar lánastofnanir. Jafn-
framt er fjármálaráðherra heim-
ilt að fela nefndinni sérstaka
athugun á því, hvernig verð-
skráning íslenzku krónunnar
I Framh. á bls. 14