Morgunblaðið - 30.08.1960, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 30. agúst 1960
MORCVNhL 4Ð1Ð
13
Kjartan Sveinssort:
Dr. Hannes Þorsfeinsson
ÞjóðskjaJavörður — Aldarminning
f DAG er öld liðin síðan einn
mætasti sonur íslenzku þjóðar-
innar sá fyrst heimsins ljós, og
í dag er heimild til þess að opna
aliþykkan skjalaböggul, sem
varðveittur hefur verið í stein-
klefa Þjóðskjalasafnsins um ald-
arfjórðungs skeið, en sá böggull
hefur að geyma minningar og
æfisögu dr. Hannesar. Nokkrir
mánuðir munu þó líða þar til
efnið kemur fyrir almennings-
sjónir
Dr. Hannes ritaði styttra ævi-
ágrip árið 1926, og var það prent
að í tímaritinu Blöndu árið 1940
og fýllir 34 síður.Gerir hann þar
allnána grein fyrir ættum sínum,
sem hér er ekki vettvangur til
að endurtaka, en flestar ættir
átti hann að rekja úr Árnesþingi,
og Árnesing taldi hann sig jafn-
an.
Hann var fæddur að Brú í
Biskupstungum, sonur Þorsteins
Narfasonar smiðs og konu hans
Sigríðar Þorsteinsdóttur hrepp-
stjóra á Drumboddsstöðum. Móð-
ir Narfa var Elísabet frá Efsta-
dal (föðursystir Magnúsar And-
réssonar i Syðra-Langholti)
Narfadóttur, Einarssonar, í bein-
an karllegg frá Narfa sýslu-
manni Ormssyni, er bjó í Reykja
vík og átti hana, en höfuðsmað-
urinn danski, Lauritz Kruse, kúg
aði af honum jörðina, ásamt öll-
um hennar hjáleigum, í skiptum
fyrir þrjár hlunnindalausar
sveitajarðir. — Hvar sá hinn
sami höfuðsmaður lenti, eftir
sína hérvistardaga, þarf ég ekki
að nefna. Það sagði mér séra
Ámi Þórarinsson. — Aldrei varð
þó úr að Hannes gerði kröfu
til Reykjavíkur, enda orðið með
mörgum að skipta.
Hannes átti vægast sagt erf-
iða æsku. Foreldrar hans eign-
uðust alls 11 börn og voru ekki
aflögufær, og nokkru eftir ferm-
ingu fór Hannes til sjóróðra,
bæði suður á Álftanes og til Eyr-
arbakka. Hugur hans stefndi þó
jafnan inn á menntabrautina, en
þangað virtust öll sund lokuð.
En hinar óvenjulegu gáfur og
atgervi Hanriesar gátu ekki dul-
izt og vöktu þá athygli, að fyrir
kennslu og aðstoð góðra manna
settist hann í Latínuskólann
haustið 1881 og lauk stúdents-
prófi vorið 1886.Árbækur Latínu
skólans, er ná um árin 1874—
1914, er og varðveitzt hafa í Þjóð
skjalasafni til þessa tíma undir
loku og lás, gefa jafnan lýsingu
á þeim mönnum, sem prófi ljúka
og hverfa úr skólanum, Þar er
Hannesar lofsamlega getið og
fullyrt að aldrei hafi lærisveinn
fyrirfundizt í þeim skóla, er
stæði honum jafnfætis í ætt-
fræði, enda hafði hann þegar á
skólaárum sínum ritað allmikið
og rannsakað í þeim efnum.
Eftir stúdentspróf stóð hugur
Hannesar til Kaupmannahafnar
til háskólanáms, en þess var
engi kostur fjárhagsins vegna.
Innritaðist Hannes því í presta-
skólann um haustið og lauk þar
embættisprófi vorið 1888. Öll
sín próf tók Hannes með lof-
legum vitnisburði.
Á þesum tímum, þegar Hann-
es hafði lokið námi, var ekki
blómlegt um að litast hér á
landi. Áratugurinn 1880—90
hafði verið hinn versti á öldinni
og gert ráð yfir 9000 manns land
flótta. Fæstir íbúar hinnar
glæsilegu Reykjavíkur vorra
tíma munu gera sér ljóst, hvers
konar lífskjör hinar 3500 sálir,
sem þá bjuggu hér, áttu allflest-
ar við að búa. — Þrjú næstu
árin vann Hannes mest að fræði
störfum og kennslu og lagði hart
að sér, en árið 1891 réðst hann
í að kaupa elzta blað landsins,
Þjóðólf fyrir allhátt verð, og
gerðist ritstjóri þess, og tókst
á næstu tveim árum að greiða
andvirðið. Þjóðólf gaf Hannes út
samfleytt í 18 ár og taldi jafnan
síðar það tímabil hið þróttmesta
í ævi sinni. Þjóólfur var á þessu
tímabili annað aðalskautið í is-
lenzkri þjóðmálabaráttu, en hitt
var Isafold, með Björn ritstjóra
í broddi fylkingar, en milli þess
ara höfuðmálgagna stóðu oftast
þrumur og magnaðar eldingar.
Þannig var Hannes kominn inn
í stjórnmálaeldinn Hann sat alls
á 7 þingum sem fulltrúi Árnes-
inga, og á tveim hinum síðustu
var hann forseti neðri deildar.
Stjórnmálabarátta Hannesar er
saga út af fyrir sig, sem hér
skal -ekki rakin. En eitt skal þó
nefnt, að ræða sú er Hannes
flutti á aHþingi hinn 26. júií
1902 um stjórnarskrármálið, sýn-
ir gleggst að í þeim efnum hugs-
aði hann flestum bæði hærra og
lengra. Hann fylgdi jafnan fast
að málum Benedikt gamla
Sveinssyni, meðan hans naut við,
sem tekið hafði við hinni stjóm-
málalegu erfðaskrá Jóns Sigurðs-
sonar, Samfylgd Benedikts sýslu
manns launaði Hannes með því
að rita ævisögu hans, árið eftir
að Benedikt dó, og var hún prent
uð í Andvara aldamótaárið.
Einn traustasti styrktarmaður
og velunnari Hannesar á náms-
árum hans og síðar var hinn
ágæti lærdómsmaður Jón Pét-
ursson, dómstjóri við Landsyfir
réttinn, sem eins og Hannes var
búinn náðargáfu á sviði ættfræði
og hafði á árunum 1869—73 gef-
ið út hið eina ættfræðirit, sem
birzt hefur hér á landi. í liti.
um bæ, eins og Reykjavík, hlutu
þessir menn, þrátt fyrir aldurs-
ar. Hún las nágrannatungurnar
reiprennandi, var víðlesin,
smekkvís á bókmenntir og sjálf
skáldmælt svo af bar.
„Ef tók hún blað og batt sín
orð,
var blœrinn hreinn og fagur“.
kvað Einar Benediktsson í eftir-
mælum um hana. Því miður eru
flest kvæði hennar á dreif í lítt
þekktum eða gleymdum tímarit-
um, svo og í mörgum árgöng-
um Þjóðólfs. Sum þessara kvæða
mega heita perlur, eins og t. d.
ljóðið Sícógafoss. — Flrú Jar-
þrúður andaðist vorið 1924.
Eftir að dr. Hannes missti
konu sína, var hann í skjóli frú
Jarþrúðar bróðurdóttur hennar,
er var að nokkru leyti fóstur-
dóttir þeirra hjóna, og hennar
ágæta manns Sigfúsar M. John-
sen stjórnarráðsfulltrúa og síðar
bæjarfógeta í Vestmannaeyjum.
Þegar þau hjón reistu sitt eigið
hús, við Sóleyjargötu hér í bæ,
hefði dr. Hannes verið þar meir
en velkominn heimilismaður. En
Hannes var vanafastur, svo sem
hans var vandi, og kaus að dvelja
kyrr í sínu eigin húsi. Leigði
I hann þá mætum hjónum, Sig-
mari Elíassyni kaupmanni, og
konu hans Maríu Norðfjörð,
hálfa íbúð sína og var þar í fæði
hjá þeim. Frú María hlynnti að
dr. Hannesi hin síðustu ar hans
og annaðist hann í banalegunni
með þeirri alúð og nærfærni,
sem seint verður fullþökkuð.
Þar sem þau hjón, dr. Hannes
og kona hans, voru barnlaus,
varð að jafnaði hljótt og fámennt
kringum Hannes þegar kona
hans var dáin og árin færðust
yfir hann. En hann sökkti sér
niður í sín fræðistörf, ferðaðist
Ævir lærðra manna.
mun, að dragast hvor að öðrum
eins og járn og segull, enda varð
Hannes brátt heimilisvinur í húsi
Jóns, sem stóð neðst við Lauga-
veg og stendur enn, þar sem nú
er verzlunin Visir. — Árið 1889
gekk Hannes að eiga Jarþrúði
dóttur þeirra hjóna.
Ég var samtíða frú Jarþrúði
um margra ára skeið, að vísu
eftir að aldurinn var farinn að
færast yfir hana. Okkur var
jafnan vel til vina, enda þótt við
værum börn tveggja alda. Hún
hafði í æsku hlotið fulkomnari
menntun en flestar konur hér-
lendis. enda fór þar saman góð-
ur efnahagur foreldranna og
ágætar námsgáfur hennar sjálfr-
aftur í liðnar aldir og sótti höfð
ingja heim. Einnig naut hann
þess, að hann átti valda vini, og
þegar þá bar að garði tók hann
á móti þeim með þeirri rausn,
sem honum var lagin. Hann fór
jafnan að sínum eigin lögum,
kunni ekki við að láta aðra segja
sér fyrir verkum. Hann var forn
býll og átti jafnan ýmislegt kjara
gott á kistubotninum.
Þegar Háskóli íslands var
stofnaður árið 1911, var Hannes
settur þar docent í íslandssögu,
en af stjórnmálaástæðum fekk
hann ekki veitíngu fyrir stöð-
unni. Síðar var honum boðin
sama staða, en þá vildi hann ekki
þiggja Sama árið réðst hann í
lYIálverk af dr. Hannesi, gjört
Wedepohl, prófessor, er hér var
þjónustu Þjóðskjalasafnsins og
tók við forstöðu þeirrar stofn-
unar árið 1924 og hélt henni til
dauðadags 1935.
Við dr. Hannes vorum sam-
starfsmenn um nær 12 ára skeið,
tveir einir við safnið. Illa var
að því búið. svo sem oft hefir
viljað við brenna. Fyrstu árin
var Jón Magnússon ráðherra.
Fyrir safnið gerði hann ekki
neitt, hvorttveggja var að af
litlu var að miðla, og ekki bætti
það um, að jafnan var í meira
lagi fátt með þeim svilunurt\.
Allt sumarið 1928 var ég einn
við safnið. Það sumar dvaldi dr.
Hannes í Kaupmannahöfn við
skjalaheimtur á vegum rikis-
stjórnarinnar. Dönum þótti hann
bæði ýtinn og viðsjáll, enda
reyndist hann fengsæll að sama
skapi. Um haustið kom hann
heim með um 1000 bindi og
böggla og 24 kassa með fornbréf-
um. Danir fengu aftur í skipt-
um um 87 doðranta. sem áttu
allir fremur heima í Danmörku.
Meðal þessara skjala, sem dr.
Hannes endurheimti, voru ýms
stórmerk og þörf rit, svo sem
hálft manntalið 1801, sem á sín-
um tíma hafði orðið innlyksa
í Danmörku, og manntölin 1762
og 1703, en hið síðastnefnda er
eitthvert hið elzta þjóðarmann-
tal, sem til er í veröldinni, og
nú komið á prent.
Hér er hvorki staður né stund
til þess að gera grein fyrir öll—
um þeim ritum, sem dr. Hannes
samdi og gaf út. Þáttur hans
í hinu mesta ættfræðiriti, sem
gefið hefir verið út á islenzkj,
Sýslumannaævum, er alkunnur.
I Alþingismanntali sínu telur
höfundurinn, Brynleifur Tobías-
son, yfir 25 rit Hannesar smærri
og stærri, aðeins eitt þessara rita
og hið umfangsmesta skal hér
gert að umtalsefni.
Ævir Iærðra manna.
Þetta öndvegisrit dr. Hannes-
ar er geymt í handriti höfundar
í Þjóðskjalasafni. Alliöng grein-
argerð fylgir um það. hvernig
rit þetta varð til. Dr. Hannes
vann að því í meir ea 24 ár.
Til þessa hlaut hann smávægi-
legan styrk frá alþingi, gngn
því að ríkið ætti handritið að
honum latnum. Ekki veit ég þess
dæmi, að nokkur maður hafi
unnið jafn rækilega fyrir styrk-
veitingu, enda var hér ekki unn-
ið til fjár, heldur af innri hvöt.
En hvað hefur þetta rit svo að
geyma? Þegar Einar heit. Arn-
af hinum þýzka málara, Th.
á ferð, 1925 og 1927.
órsson var menntamálaráðherra,
flutti hann erindi um þetta rit í
ríkisútvarpið og bað mig áður
að gera lauslegt yfirlit um magn
þessa ritverks. — Það geymir
ekki ævisögur, heldur efnivið að
ævisögum lærðra manna, allra
þeirra, sem lifað hafa með þjóð
vorri frá siðskiptum og fram yf.
ir aldmótin 1800 Tala þeirra er
2092, og mér telst svo til, að rit-
ið sé um 17.500 síður í. kvart-
broti. Mest er þó um vert, að
dr. Hannes vann allt verk á þann
hátt, að allar þær þúsundir heim
ilda, er hann lannsakaði, eru
þurrausnar í eitt skipti fyrir öll.
Hér eru samankomnar þær stað-
reyndir, sem varðveitzt hafa um
alla þá forvígismenn, sem þjóðin
hefir átt á þeim mestu örlaga-
öldum, er yfir hana hafa gengið,
alla þá menn, sem héldu í henni
lífinu, hugrekki hennar, ment-
un og kristindómi. — Menn gera
sér enn lítt ljóst hvílíkt ógrynni
heimilda dr. • Hannes þurfti að
rannsaka til að koma þessu riti
saman, heilar safnadeildir bæði
innn lands og utan. Hannes elti
ekki heimildir sínar heldur gekk
á móti þeim. Ritið geymdi hann
í stórum skáp með hólfum í staf-
rófsröð og setti jafnan hverja
nýja vitneskju inn á sinn stað.
Hann lagði svo fyrir, að rit
þetta skyldi geymt á þessum
lausu blöðum í blýhylkjum til
útláns í Iestrarsal Þjóðskjala-
safnsins. En þarna var ég alger-
lega ósammála þeim mæta mnni.
Rit í lausum blöðum eru jafnan
í hættu. Ég reri að því öllum
árum að rit þetta yrði bundið,
og Runólfur heit. Guðjónsson,
bókbindari safnanna, leysti þetta
verk af höndum með bví trausta
handbragði, sem honum var lag-
ið, án þess að nokkur stafkrók-
ur glataðist og skilaði hann rit-
inu í 66 bindum. Jón Halldórs-
son í Kóinu, sem upphaflega
hafði smíðað innréttingar Safna
hússins, gerði vandaðan eikar-
skáp um ritið, eftir máli, svo
skarðið segir jafnan til sín ef
eitt bindi vantar.
Við starfsmenn safnsins vorum
jafnan á glóðum um rit þetta
meðan hvert bindi þess var að-
eins til í einni útgáfu. En svo
komu blessaðir Mormónarnir og
lljósmynduðu upp undir 30 km
langa filmu af heimildum safn-
anna, og Ævum lærðra manna
var ekki gleymt. Þjóðskjalasafnið
á nú eitt eintak af filmunni, auk
þess héraðsskjalasöfnin á fsa-
firði, Sauðárkróki og AkureyrL
Framh. á bs. 14.