Morgunblaðið - 27.01.1961, Blaðsíða 17
FÖstudagur 27. janúar 1961
MORGUNBLAÐIÐ
17
Guðmundur Arason, bóndi
á lllugastöðum — Kveðja
BffiNDA- og héraðshöfðinginn
Guðmundur Arason á IllugastöS-
um á Vatnsnesi andaðist í svefni
aðfaranótt sunnudags- 15. jan. sl.
Daginn áður hafði hann verið
jafnvel óvenjulega frískur og
iglaður enda heill heilsu að því
er bezt var vitað. En var liðið lík
eð morgni. Er það góður dauð-
dagi hraustum drengjum fremur
en bíða ömurlegrar elli, en ærið
sár og sviplegur þeim, er eftir
standa. Okkur bárust fréttir af
þessum sviplega atburði þegar
sama dag og mig setti hljóðan um
stund.
Með Guðmundi er í val fallinn
einn af mínuim beztu vinum og
einn hinn traustasti og um marga
hluti einn merkasti maður, sem ég
hefi kynnzt. Okkur varð hugsað
til Jónínu og Auðbjargar og
Hrolfs; til Illugastaða, ættaróðals
ins, sem þau hjónin höfðu gert að
höfuðbóli og til sveitunga hans,
Yatnsnesinga, fornkunningja
minna og vina, en hann hafði
verið forystumaður þeirra og
höfðingi. Eg minnist þess er ég
kom að Illugastöðum í fyrsta
sinn. Það var í júni árið 1944.
Eg var þá læknir í Búðardal og
hafði fengið sumarfrí. Við ætluð-
um í dálítið ferðalag norður og
austur á land. Fórum fyrsta dag-
inn að Hvammstanga. Gistum þar
um nótt hjá góðvinum, Hrefnu
Asgeirsdóttur og Daníel Markús-
syni, Næsti dagur var sunnudag-
ur og skyldi þá haldið kyrru fyr-
ir. Um morguninn sagði Daníel:
Ættum við ekki að skreppa út að
Illugastöðum og heimsækja Guð-
mund bónda Arason. Þangað er
gott að koma. - Þetta var sam-
þykkt og við lögðum af stað
skömmu eftir hádegi. Vegurinn
út á Vatnsnes var þá sá sami og
nú er. Þegar kom út fyrir Sauða-
dalsá var farið meðfram fjöru.
borði neðan undir klettabrún, út
á móts við Bergsstaði. Síðan var
ekið eftir melgötum og um mýra
drög um stund. Allt í einu segir
Daníel: Nú er skammt á leiðar-
enda. Þarna sjáið þið heim að
Illugastöðum. Og þar gaf á að
líta. Skammt fram undan og
nokkuð til vinstri blöstu við sjón
um reisulegar byggingar í stóru
grænu túni. Stórt íbúðarhús úr
steinsteypu og aðrar byggingar
eftir því. En lengra fram blikaði
é hafflöt Húnaflóa, því að veður
var blítt, og í fjarska, lengst til
norðvesturs, gnæfðu Strandafjöll
jn við sjóndeildarhring í marg-
breytileik sínum og fegurð. Síðan
renndum við í hlað og námum
Staðar fyrir framan háar tröppur
hússins. Og á tröppunum stóðu
húsbændurnir, hjónin Guðmund-
ur Arason og Jónína Gunnlaugs-
dóttir. Hún stóð á pallinum fyrir
framan dyrnar. Kona í meðallagi
há, fremur grannvaxin, dökk-
klædd, hæglát í fasi og mild á
svip. En í þriðju tröppu ofanfrá
stóð húsbóndinn, Guðmundur
Arason, hin mesta höfuðkempa
8ð vallarsýn, svo hár vexti að
höfuð hans bar jafnhátt höfði hús
freyju, þótt hann stæði tveim
tröppum neðar, og að sama skapi
gjörvilegur um annan vöxt. Ekki
mátti hann smáfríðan kalla en
karlmannlegan í bezta lagi og svo
sviphreinan og hlýjan í bragði,
eð af bar. Um móttökurnar er
það að segja að þær voru í senn
höfðinglegar um alla rausn og
veitingar og svo alúðlegar og inni
legar eins og við værum fremur
langþráðir vinir eða ættingjar
en ókunnir ferðalangar. Dvöldum
við á Illugastöðum lengi dags að
þessu sinni í góðum fagnaði.
Gekk Guðmundur bóndi með
®kkur um tún og varplönd, lauk
upp fyrir okkur töfrum óðals
ííns og fræddi okkur um hvað
eina er okkur fýsti að vita, ljúfur
eg léttur í máli. Þessir voru
fyrstu fundir okkar og Illuga-
etaðahjóna, e«, sem betur fór,
ekki þeir síðustu.
I árstoyrjun næsta ár, 1945,
hafði ég fengið veitingu fyrir
Hvammstangalæknishéraði og
leið þá eigi á löngu áður en fund-
um okkar Guðmundar bæri aft-
ur saman. Hann var í „sjúkraskýl
isnefnd“ en hún skyldi hafa um-
sjón og eftirlit með læknisbústað
og sjúkraskýli á Hvammstanga.
Og það var gott að hann var í
þeirri nefnd, því að jafnan lagði
hann gott til mála, þar sem ann-
arsstaðar, og sá glöggt hvar helst
var ábótavannt. Oft átti ég leið
að Illugastöðum næstu árin og
ég ætla að Guðmundur hafi sjald
an eða aldrei átt leið til Hvamms-
tanga svo að hann liti ekki inn
til okkar. Er ekki að orðlengja
það, að með okkur og heimilum
okkar tókust hin beztu kynni með
vináttu, sem ekki fyrntist þótt
leiðir skildu og lengra yrði miili
funda er ég fluttist frá Hvamms-
tanga 1955.
Mér fór sem verður flestum,
ef erfiðleikar nokkrir steðja að,
„hrörnar þöll, sús stendr þorpi á,
hlýrat henni börkr né barr“ en
„til góðs vinar liggja gagnvegir".
’ Þá var gott að leita til Guðmund-
ar á Illugastöðum og þeirra hjóna
beggja, því að þar skorti hvorki
skilning né samúð og enn síður
| getu og vilja til aðstoðar. En
ekki skulu þau samskipti nánar
rædd, til þess eru þau um margt
of mikil einkamál. Hitt skal sagt
og ekki undan dregið, að stórum
léttari verður minn hlutur í þeim
viðskiptum og hætt við að á
hallist ef ekki væri staðið und-
ir hinum megin.
Guðmundur Arason var fædd-
ur 1. ágúst 1893 og því aðeins tæp
lega 67% árs að aldri, er hann
lézt. Hann var borinn og barn-
fæddur á Illugastöðum og átti
i þar heima alla æfi. Hann var
sonur hjónanna Ara Arnasonar
og Auðbjargar Jónsdóttur, sem
einnig bjuggu á Illugastöðum.
Foreldrar Auðbjargar voru Jón
Arnason bóndi þar og Ogn Guð-
mundsdóttir Ketilssonar. Ogn,
i amma Guðmundar Arasonar, var
I gagnmerk kona og skörungur.
I Hún missti heyrn á þriðja ári
og var þá enn eigi orðjn al-tal-
andi, og eigi lærði hún framburð
I annarra orða en þeirra, er hún
I kunni þá. En mál manna tókst
henni síðar að skilja af vara-
burði. Hún lærði og bæði að lesa
og skrifa af eigin ramleik. Faðir
hennar, Guðmundur Ketilsson,
bóndi á Illugastöðum (bróðir
Natans), dáinn 24. júlí 1859, var
gáfumaður og skáld gott, dreng-
skaparmaður um flesta hluti og
svo mikill umbótamaður um bú-
skap, að af bar, einkum þó á þeim
tíma, enda fékk hann verðlaun
frá landbúnaðarfélagi Dana, —
mikinn og fagran silfurbikar. —
Guðmundur Arason lauk búfræði
námi í Hólaskóla tvítugur fið
aldri vorið 1913. Hann tók vxð
búi á föðurleifð sinni vorið 1917
24 ára að aldri og kvæntist 21.
apríl 1919 eftirliíandi konu sinni
og náfrænku Ögn Jónínu (fædd
31. ágúst 1894) Gunnlaugsdóttur
bónda á Geitafelli Skúlasonar.
Þeim varð tveggja barna auðið,
sonar og dóttur. Dóttirin, Auð-
björg, er gift Jóhannesi Guð-
mundssyni frá þverá í Vestur-
hópi og búa þau þar; eiga ung
börn. Sonurinn, Hrólfur, er
heima ókvæntur og barnlaus.
Guðmundur gerðist brátt mik-
ill búsýslumaður eins og verið
höfðu hinir fyrri frændur hans á
Illugastöðum. Fetaði þar trúlega
í fótspor langafa síns, Guðmund-
ar Ketilssonar, enda urðu Iilluga-
staðir að glæsilegu höfuðbóli í
höndum þeirra hjóna. Hann lét
sér mjög annt um hlunnindi jarð
ar sinnar, einkum æðarvarpið,
sem er bæði mikið og gott. Var
unun að sjá með hve mikilli alúð
og nærfærni þessi stóri maður
gekk um varplöndin, enda virt-
ist fuglinn beinlínis þekkja þar
húsbónda sinn sem hann fór og
bera til hans fullt traust. Hann
jók túnið og sléttaði og hýsti jörð
^ína með mikilli prýði. Ibúðar-
hús, stórt og vandað af stein-
steypu, reisti hann árið 1927 og
var það afrek á þeim tíma, eins
og vegum og vinnutækni var þá
háttað. Hann gerðist snemma á-
hugasamur um félagsmál, enda
vel til foringja fallinn og til hans
leitað af sveitungum og sam-
ferðamönnum, sem von var.
Hann var hreppsstjóri Kirkju-
hvammshrepps og sýslunefndar-
maður til dauðadags, átti sæti í
hreppsnefnd og var formaður
sóknarnefndar. Öll þessi og ýmis
opinber störf rækti hann af alúð
og samvizkusemi og þeirri Ijúf-
mennsku, sem afburðamönnum
einum er gefin, enda naut hann
almenns trausts,' virðingar og vin-
sælda allra sveitunga sinna og
samverkamanna.
Hann tók talsverðan þátt í al-
mennum þjóðmálum og fylgdi
jafnan stefnu Sjálfstæðisflokks-
ins, enda mun hún hafa verið í
mestu samræmi við eðli hans
sjálfs. En aldrei lét hann það
hafa áhrif á framkomu sína gagn-
vart öðrum mönnum, þótt and-
stæðingar væru í stjórnmálum.
Til þess var hann of mikið göfug-
menni. T. d. voru þeir Skúli Guð-
mundsson alþingismaður og hann
góðir kunningjar og mátu hvor
annan mikils, enda er Skúli vit-
ur maður og drengur góður.
Guðmundur var með allra
stærstu mönnum og afrendur að
afli. Eru ýmsar sagnir til um afl
hans og hreysti, þótt ekki verði
þær hér raktar. Hann var vitur
maður og greindur, fljótur að
átta sig og hverjum manni ráð-
hollari. Ræðumaður ágætur,
enda fór samán skýr hugsun og
orðfærni í bezta lagi. Hann var
höfðingi heim að sækja og hrók-
ur alls fagnaðar á mannfundum,
en þó hógvær jafnan. Hjálpfús
var hann flestum mönnum frem-
ur og vildi hvers manns vand-
ræði leysa.
Ometanlegt er að hafa átt þess
kost að blanda geði við slíkan
mann og er þess gott að minnast.
Ögn Jónína, eiginkona hans
fylgdi honum trúlega að hverju
máli, enda var hjónaband þeirra
traust og ástúðlegt. Er nú sár
harmur kveðinn að henni og öll-
um hans ástvinum, sveitungum
og samferðamönnum. En þótt 111-
ugastaðir og Vatnsnes allt drúpi
nú í harmi, er á hitt að líta, að
eftir stendur óbrotgjarn minnis-
varði góðra verka og göfugra,
sumra sýnilegra, annarra
geymdra í hugum og hjörtum
þeirra mörgu, sem drengskapar
hans nutu. Eg lýk þessum fátæk-
legu minningarorðum með inni-
legri samúðarkveðju til ástvina
hans a.lira og kærri þökk fyrir
allt og allt. Farðu heill, vinur.
Reykjavík, 23. jan. 1961
Brynjúfur Dagsson
t
Fæddur 1. ágúst 1893
Dáinn 15. janúar 1961
VATNSNESID er fögur og ein-
kennileg sveit, eitt sér um svip
allra sveita í Húnavatnsþingi eða
öllu heldur Norðurlandi. Þar rísa
reginfjöll frá drangaströnd, girt
tignarlegum klettabeltum með
grænum brekkum og geirum á
milli, glitsaumuð silfurtærum
smáám og lækjum. Skammt er
þar víða milli fjalls og fjöru, en
þó blómleg býli. Á miðju nesinu
að vestan er flatneskja nokkur
niður við sjóinn og allmargir lág-
ir varphólmar út af henni, að-
skildir mjóum sundum. Þar var í
byrjun 19. aldar lítið býli, Illuga-
staðir, og þar gerðist þá harmleik
ur svikinna ásta, afbrýði og
hefnda, er bóndinn, Natan Ketils-
son, var myrtur í rúmi sínu ásamt
næturgesti og bærinn síðan
brenndur. Ungmenni tvö, glæsi-
leg að gáfum og líkamsatgjörvi,
sem verknaðinn frömdu, létu
bæði fyrir höfuð sitt undir öxi
réttvísinnar.
Eftir lát Natans, hins gáfaða og
blendna læknis og bónda, fluttist
að Illugastöðum Guðmundur
bróðir hans, smiður góður, bú-
maður mikill og jarðabótamaður,
sem hlaut verðlaunabikar úr
silfri frá Det danske Landbos
holdningsselskab, og er sá meira
en 100 ára gamli gripur geymdur
þar ásamt öðrum ættarmunum,
því að niðjar Guðmundar Ketils-
sonar hafa búið þarna síðan,
breytt jörðinni í höfuðból og ætt-
aróðal, sýnt því ræktarsemi sem
bezt má gera. Dótturdóttir Guð-
mundar Ketilssonar, Auðbjörg
Jónsdóttir, skörungur mikill og
nafnkennt góðkyendi, giftist bróð
ursyni manns þess, er vegið hafði
afabróðir hennar og tókust með
því tengdir og fullar sættir milli
þessara tveggja ætta. Sonur henn
ar af seinna hjónabandi, Guð-
mundur Arason, tók við búi eftir
foreldra sína, kvæntist náfrænku
sinni, Jónínu Gunnlaugsdóttur,
og eru tvö börn þeiíra, Auðbjörg,
húsfreyja á Syðri-Þverá í Vest-
urhópi, og Hrólfur heima á 111-
ugastöðum. Guðmundur bóndi á
Illugastöðum er borinn til graf-
ar í dag.
Enda þótt Guðmundur á Hluga
stöðum yrði hverjum þeim
manni, er hann sá, hugstæður
vegna glæsileika yfirbragðs og
vaxtar, þá er varla hægt að minn
ast hans án þess að geta um leið
óðals hans og atburða þeirra, er
þar gerðust. Svo var hugur hans
samvaxinn jörðinni og sögu henn
ar. Hann var einn af mörgum
bændum, sem bætt hafa og prýtt
jörð sína mikið, en líka einn af
þeim tiltölulega fáu, sem var
sannur fulltrúi islenzkrar sveita-
menningar á okkar dögum, fjar-
sneyddur því að láta glamur, glys
og áróður umrótstíma breyta
háttum sínum í hugsun eða verki. ‘
Guðmundur á Illugastöðum
var manna mestur vexti, 192
sentimetrar á hæð og þrekvaxinn
að sama skapi. Hann var svo af-
renndur að afli, að á skólaárum
sínum hélt hann á tveimur 100
kg matvörusekkjum, sitt undir
hvorum armi, upp á hanabjálka-
loft í skólahúsinu á Hólum, án
þess að taka neitt nærri sér, og
eru traustar heimildir að þeirri
sögu. Þessi húnvetnski risi var
manna hóglátastur og ljúfastur í
viðmóti, gestrisinn með afbrigð-
um og hjartahlýr, frábær heim-
ilisfaðir fjölskyldu sinni, öðrum
heimamönnum og skepnum sín-
um. Það var ógleymanleg unaðs-
stund að ganga með honum í
góðu veðri um grænan og renni-
sléttan völlinn niður í varpið við
túnfótinn, þar sem hann þekkti
sumar kollurnar og þær hann,
svo að hann gat strokið þeim um
bakið. Friðurinn og hjartahlýjan
á þessu fágæta heimili á mjóum
geira milli hafs og fjalla var enn
meiri töfrum tengdur en ella
hefði orðið vegna þeirrar sögu,
sem ættin og jörðin átti sér.
Húsfreyjan á Illugastöðum á
sinn hlut í þessum töfrum, hlý
og mild eins og bóndi hennar,
jafn kvenleg og hann var karl-
mannlegur. Samvalin voru þau
bæði að menningu og ræktar-
semi við óðal sitt.
Guðmundur á Illugastöðum
naut að vonum virðingar og vin-
sælda, var lengi hreppstjóri og
sýslunefndarmaður, enda sjálf-
kjörinn foringi í sveit sinni, þar
sem rótfesta er meiri en í flest-
um öðrum sveitum, þótt jarðveg-
ur virðist ekki djúpur niður á
grunnbergið. Hann var ágætur
Sjálfstæðismaður, hófsamur og
drenglyndur í afstöðu sinni til
landsmála eins og í öllu eðli sínu
og háttum.
Góður maður er genginn, önd-
vegi autt, fátæklegra um að lit-
ast meðal Húnvetninga en áður
var.
— P. V. G. Kolka.
fbúð óskast til kaups
5—7 herb. íbúð sem mest sér eða einbýlishús óskast
til kaups. — Útborgun getur orðið allt að 400—500
þús. — Seljandi getur fengið leigða íbúðina í allt að
eitt ár frá söludegi.
Allar nánari upplýsingar gefnar í síma 19191 eða
36101.
Dugíeg stúlka
óskast í eldhús.
Uppl. gefur ráðskonan í síma 14292
Elli- og hjúkrunarheimilið
GRUIMíi
>»
IJtgerðarmenn
Við höfum kaupendur að góðum vélbátum af flest-
um stærðum. Sérstaklega vantar okkur nú báta ca.
20—30 tonn og gott skip 100 tonn eða stærra.
Gamla skipasalan
Einar Sigurðsson, Haukur Davíðsson, lögfræðingar
Ingólfsstræti 4 — Sími 10309