Morgunblaðið - 08.04.1961, Blaðsíða 13

Laugardagur 8. april 1961
MORGIJTSBL 4 ÐIÐ
13
RÉTTA
EFTIR SIGURÐ A. MAGNÚSSON
ÞÆÐ VAR sólbjartur marzmorg
unn í Istanbul (Miklagarði), lííið
gekk sinn vanagang, menn gerðu
að gamni sínu og hlógu dátt, jafn
vel niðri á hafnarbakkanum þar
sem fjöldi fólks hafði safnazt
saman til að taka ferjuna yfir
til eyjarinnar Yassiada í Marm
arahafi, eyjarinnar þar sem rúm
Iega 400 sakborningar eru
geymdir bak við gaddavírsgirð
ingarnar og dregnir fyrir dóm
dag hvern. Sakborningarnir eru
fyrrverandi ríkisstjórn Tyrklands
þingmenn Lýðræðisflokksins og
ýmsir samstarfsmenn hans á síð
ustu árum. Réttarhöldin hafa
staðið í heila fimm mánuði og
eiga langt í land ennþá. þó dóm
stóllinn sitji á rökstólv.m frá kl.
9 til 6 daglega.
Mannfjöldinn sem fór með ferj
unní til Yassiada þennan morgun
var í kringum 800, en gestafjöld
inn er daglega einhvers staðar
smilli 600 og 1000. Aðsóknin er svo
mikil að það tekur allt upp í tvo
mánuði að fá sæti í réttarsaln-
um að undangengnu miklu um-
stangi. Samt flytja allar þrj£r út
varpsstöðvar Tyrklands daglega
hálfs annars tíma skýrslu af
gangi réttarhaldanna sem allur
landslýður hlustar á. Hvað er
það sem dregur fólkið til Yass-
iada? Eflaust fyrst og fremst for
vitni. Menn vilja sjá hina gömlu
valdhafa í sínum nýju hlutverk
um, og svo vilja þeir auðvitað
kynna sér starfsaðferðir hinna
nýju valdhafa.
Það er tæplega fært vafageml
ingum að komast með ferjunni
til Yassiada. Á hafnarbakkanum
er þrefaldur varnargarður her-
manna og eftirlitsmanna sem
skoða öll skilríki í krók og kring,
og þukla menn þar á ofan hátt
og lágt í leit að vopnum eða öðr
um hættulegum gripum. Mynda-
vélar erú bannaðar, og ekki má
taka með sér neinn mat, því hann
kynni að innihalda eitur sem
gæti komizt í hendur fanganna.
En þar sem heimsóknin til Yassi-
ada tekur heilan dag er mönnum
séð fyrir viðurværi á eynni gegn
vægu gjaldi.
Siglingin tók rúman klukku-
tíma með viðkomu á annarri ey
þar sem dómararnir stigu um
iborð. Þeir eru fimmtán talsins,
en aðeins níu þeirra áitja á dóm
bekknum hverju sinni. Þegar við
lentum við bryggjuna í Yassi-
ada blöstu við okkur rammgerar
þyggingar og margslungnar
gaddavírsgirðingar, en meðfram
etígnum upp að dómshúsinu var
raðað nokkrum tugum hermanna
úr landher, flugher og flota. Þeir
höfðu allir hríðskotabyssur til
reiðu.
Dómssalurinn er gríðarstór.
Meðfram tveim veggjum eru
hækkandi áhorfendabekkir (fólk
Ikemur fyrst og fremst til að
horfa, «i í miðjum sal er stórt
afgirt svæði með rúmlega 100
Któlum fyrir sakborningana.
Hægra megin þeirra sitja verj
endur, en fyrir enda salsins sitja
níu dómarar og saksóknari ríkis
ins ásamt aðstoðarmönnum, all
ir klæddir viðhafnarmiklum
skikkjum. Fyrir framan dómar
ena sitja skrifarar hæstaréttar.
Á veggnum fyrir ofan þá er stór
hausmynd af Kemal Atatiirk og
einkunnarorð réttarins: „Adalet
miilkun temelidir" (Réttlætið er
grundvöllur ríkisins).
Þegar áhorfendur voru komnir
í sæti sín, sem voru númeruð eft
ir kúnstarinnar reglum, var um
hríð hljóð í salnum og allir biðu
með eftirvæntingu hins æsandi
sjónarspils. Svo 'heyrðist takt-
fast fótatak hermanna á stein-
steyptri stéttinni fyrir utan, og
andartaki síðar komu fangarnir
í ljós milli þéttra raða af her-
mönnum. Þeir gengu í einfaldri
fylkingu og fyrir þeim fór Bayar
fyrrverandi forseti, þá kom Mend
eres fyrrverandi forsætisráðherra
og síðan um hundrað manns í við
bót, meðal þeirra tvær konur.
Fangarnir röðuðu sér í sætin
hljóðlaust og skipulega, enda
hafa þeir haft fimm mánaða dag
lega æfingu.
Dómur var settur og dómfor
seti tók til máls. Kvað hann rann
sókn þess ákæruatriðis, sem fjall
að hafði verið um undanfarna
daga, vera lokið, en endanleg
niðurstaða væri aðeins fengin í
máli eins sakbornings, annarrar
konunnar. Hún var fundin sýkn
saka, og varð svo mikið um að
henni lá við yfirliði. Aðrir sak-
borningar máttu vænta úrskurð
ar innan viku. Síðan las dóms
forseti nöfn þeirra manna sem
hverfa mættu úr salnum, og
reyndust það vera allir nema sex:
Bayar og Menderes, Aygun fyrr
verandi borgarstjóri í Istanbul og
foringi flokksdeildar Lýðræðis-
flokksins í borginni, Yetkiner
fyrrveran diéhraðsstjóri Istan-
bulhéraðs, Sahin lögreglustjóri í
einu hverfi Istanbul og Argur
hershöfðingi sem var herstjóri
í Istanbul og síðar í Ankara.
Hann var einn af örfáum hers-
höfðingjum sem hlýddu stjórn
Menderes.
Það varð hlé á réttarhöldunum
meðan sakborningarnir tindust
út, en skömmu síðar heyrðist enn
fótatak hermanna og inn kom
nýr hópur, rúmlega 100 manns
talsins. í fylkingarbroddi var
öll rkíisstjórn Menderes, síðan
ýmsir þingmenn og starfsmenn
Lýðræðisflokksins og loks stór
hópur fyrrverandi lögregluþjóna.
Næsta mál á dagskrá var atburð
irnir í Istanbul 28. apríl til 27.
maí í fyrra, þegar fjölmargir há-
skólastúdentar voru ýmist lim-
lestir eða drepnir í uppþotum.
Fyrrverandi ríkisstjórn sat á
fremsta bekk við hliðina á Bayar
og Menderes.
Þar gat að líta ýmsa þekkta
menn, m.a. Zorlu fyrrverandi ut
anríkisráðherra, sem er hataður
heilu hatri fyrir hroka sinn og
spillingu.
Ráðherrarnir höfðu flestir hor
azt verulega, en mér var tjáð af
manni sem heimsótti Yassiada í
október að útlit þeirra væri
betra nú en þá. Zorlu virtist
einna verst á sig kominn.
Síðan hófst vitnaleiðslan, og
voru leiddir fram stúdentar og
prófessorar frá háskólanum í Ist
anbul, sem lýstu í löngu og til
finningaríku máli viðburðunum
sem urðu undanfari byltingar-
innar. Meðan á vitnaleiðslunni
stóð var Menderes einu sinni
kallaður upp, og talaði hann að
því er virtist með fullkominni
ró. Nokkrir lögregluþjónar fengu
líka að koma með athugasemdir
þess efnis að þeir hefðu ekki gert
annað en skyldu sína. Hvað gat
fámennt lögreglulið gert and-
spænis trylltum múg annað en
skjóta? spurðu þeir. Verje'ndur
fanganna tóku ekki til máls nema
í eitt skipti. Þá var varpað fram
spurningu sem virtist vera út í
hött, enda bað dómforseti verj-
endur að halda sér við efnið.
Vitnaleiðslan var langdregin og
lítið spennandi, því vitnin voru
sífellt að lýsa sömu atburðum
með sáralitlum tilbrigðum, og
dómsforseti var stöðugt að á-
minna þau um stuttorðar frásagn
ir með engum árangri. Hið eina
sem rauf leiðindin var að á hálf
tíma fresti gengu herflokkar í
salinn og höfðu vaktaskipti við
girðingu sakborninganna með
Adnan Mendercs
miklum fótagangi. Var það þó
heldur þreytandi tilbreyting og
virtist fara í taugarnar á föngun
um.
Framandi réttarfar
Þessi réttarhöld hljóta að koma
þeim einkennilega fyrir sjónir
sem aldir eru upp við vestræna
réttarhefð. Enginn sem til þekk
ir efast sennilega um, að Bayar,
Menderes og gæðingar þeirra
voru ótíndir bófar meðan þeir
sátu að völdum. Þeir tóku sína
eigin gröf og verðskulda mál-
sókn. En það er sjálfur málatil-
búnaðurinn sem er okkur svo
framandi.
Valdhafarnir fyrrverandi eru
sakaðir um brot á stjórnar-
skránni, og samkvæmt tyrknesk-
um lögum varðar það dauða-
refsingu. Slík lög eru út af fyrir
sig kynleg í landi þar sem stjórn
arskrár eru jafnfallvaltar og
gengi krónunnar. En látum það
vera, Tyrkir hafa nú einu sinni
svona skrýtin lög. En inn í sak-
argiftir, sem eru hreinlega stjórn
arfarslegar, er svo fléttað hrein-
um sakmálum, eins og t. d. á-
kærunni á hendur Menderes fyr-
ir aðild að fóstureyðingu. í blöð
um, útvarpi og ..lls kyns áróðurs
pésum er því einkum haldið að
almenningi að Bayar og Mend-
eres hafi stundað óhófslifnað og
kvennafar, eins og það væri
mergurinn málsins í málsókn-
inni á hendur þeim. Á ferjunni
voru t. d. allir vegir þaktir
Ijósmyndum af Bayar, Mender-
es, Zorlu og öðrum kumpánum
þeirra í hópi magadansmeyja og
gleðikvenna. Þessi siðgæðisum-
vöndun er vægast sagt kynleg í
landi sem er þekkt að mjög
sveigjanlegu siðferði á öllum
sviðum.
Salkborningunum er borið á
brýn að hafa ýtt undir trúarlegt
afturhald í landinu og fært sér í
nyt áhrif „prestanna" (hod'
sjanna) yfir fáfróðum almúg'
anum. Hafl þeir með þessu fram-
ferði gert að engu umbætur
Atatiirks fyrir 40 árum. Þetta er
sennilega rétt, en varla getur
slíkt varðað við lög. Ennfremur
eru þeir sakaðir um að hafa rof
ið einingu þjóðarinnar og skipað
henni í tvær fjandsamlegar fylk
ingar. Þetta er sennilega líka
rétt, en í lýðræðisríkjum hefur
slíkt hingað til ekki verið talin
höfuðsynd.
Pólitísk réttarhöld
Um það er víst engum blöð-
um að fletta að réttarhöldin á
Yassiada eru fyrst og fremst af
pólitískum rótum runnin, og sem
slík bera þau sterkan keim af
réttarfari kommúnistaríkjanna.
Þetta kemur berlegast fram í
áróðri blaða og útvarps, sem
fjalla um mál hinna sakfelldu
eins og þeir hafi þegar verið
dæmdir og fundnir sekir. Þó
slíkt sé ekki óþekkt í vestræn-
um ríkjum, þá er það andstætt
lýðræðislegu réttarfari. Þeir sak-
borninganna, sem kunna að
verða sýknaðir, hafa þegar týnt
mannorði sínu fyrir atbeina
þess áróðurs sem rekinn er dag-
lega í blöðum og útvarpi.
Orsakirnar til þessarar lát-
lausu áróðursherferðar eru öðr-
um þræði kátlegar. Hinum nýju
valdhöfum er ljóst, að Menderes
á enn sterk ítök meðal hinnar
fjölmennu bændastéttar, og þeir
hafa einsett sér að eyða þess-
um áhrifum. Margir Tyrkir sögðu
mér daprir í bragði að þetta
værí ekkert áhlaupaverk. Það
eru nefnilega tugir þúsunda
bænda í Tyrklandi sem trúa því
statt og stöðugt að Menderes sé
hálfgildings dýrlingur, og geng-
ur þessi trú svo langt að um
hverja helgi, þegar hlé er á rétt
arhöldunum á Yassiada, er hann
sagður taka sig upp frá eynni
með yfirnáttúrlegum hætti og
ríða í loftinu yfir sveitir Tyrk-
lands á hvítum hesti. Segja sum-
ir að hin naumlega björgun
Menderes í flugslysinu í Englandi
fyrir nokkrum árum eigi sinn
stóra þátt í þessari kynlegu trú
tyrkneskra bænda.
Þegar ég innti tyrkneska kunn
ingja mína eftir áliti þeirra á
væntanlegum afdrifum sakborn-
Celal Bayar
inganna, töldu flestir að hluti
þeirra yrði aflífaður. Sumir
töldu öruggt að Bayar, Men-
deres, Zorlu ásamt ýmsum sam
ráðherrum þeirra og öðrum
minni spámönnum yrðu hengdir.
Aðrir töldu víst að hin illræmda
rannsóknarnefnd yrði hengd eins
og hún leggur sig ásamt Men-
deres og nokkrum ráðherrum
öðrum. Menn bjuggust yfirleitt
við þetta fimm til fimmtán dauða
dómum. Þegar ég spurði hvers
vegna, var viðkvæðið oftast hið
sama: Það verður að gera þetta
vegna þjóðarinnar, það verður
að gefa fordæmi, sýna mönnum
'hvað það er hættulegt að virða
stjórnarskrána að vettugi.
Sic transit . . .
Það var einkennilegt að sitja
i réttarsalnum á Yassiada og
horfa yfir þennan sundurleita og
dapurlega hóp sem fyrir rúmum
tíu mánuðum var einráður í
landinu og hafði líf þjóðarinnar
í hendi sér. Það var alvarleg á-
minning um hinn klassíska fall-
valtleik veraldlegs gengis: Sic
transit gloria mundi. En það var
jafnframt kaldrifjuð ábending á
hinn heimsfræga skrípaleik rétt-
lætisins: sá sem hefur valdið
veldur réttinum. Þessir sakfelldu
menn hafa enga von, hver sem
sök þeirra kann að vera, vegna
þess að þeir hafa týnt valdinu
sem á sínum tíma gerði þá að
vörðum réttlætisins. Mér kom í
þessu sambandi í hug ljósmynd
sem ég sá af tilviljun 1 herskóla
í Ankara. Hún hékk á vegg sem
helgaður var ýmsum frægum við
burðum í lífi Atatiirks og sýndi
hann í hópi nokkurra helztu
samherja sinna. En það var ný-
búið að líma hvítan pappírsmiða
yfir eitt andlitið. Mér var sagt
að maðurinn bak við pappírsmið-
ann væri Celal Bayar. Hann var
á sínum tíma náinn samstarfs-
maður Ataturks, en er nú sak-
aður um að hafa svikið hug-
sjónix hans. Það var kaldhæðni
örlaganna að Bayar var geymdur
í þessu sama herbergi í herskól-
anum í Ankara fyrst eftir að
hann *Var handtekinn.
Dagur frímerkisins
ÁKVEÐIÐ hefur verið að til-
einka frímerkjunum einn dag á
þessu ári og kallast hann „Dag-
ur Frímerkisins“.
Dagurinn, sem valinn hefur
verið, er 11. apríl n.k. Tilgang-
urinn með þessu er að minna
menn og þá sérstaklega æskuna,
á gagn og nytsemi frímerkjanna.
Siður þessi tíðkast með mörgum
þjóðum og hefur náð vinsældum
þannig að víða koma út sérstök
frímerki í tilefni þessa dags. Að
þessari kynningarstarfsemi hér-
lendis standa Félag Frímerkja-
safnara í . samvinnu við Frí-
merkjaklúbba Æskulýðsráðs
Reykjavíkur og með aðstoð is-
lenzku póststjórnarinnar.
Skólastjórar barnaskólanna í
Reykjavík hafa heitið málinu
stuðningi sínum með því að láta
fara fram þennan dag ritgerða-
samkeppni í efstu bekkjum skól
anna um verkefnið: Hvaða gagn
gera frímerkin?
Ennfremur hefur Fræðslumála
stjómin mælt með því við skóla
stjóra barnaskóla utan Reykja-
ví-kur að þeir hlutist til um að
ritgerðasamkeppnin fari fram í
barnaskólum um allt land. Dags
ins verður ennfremur minnst
með erindaflutningi í Rókisút-
varpinu. Póststjómin hefur lát-
ið gera sérstakan póststimpil og
verður hann í notkim á Pósthiis-
inu í Reykjavík þennan dag.
Framkvæmdanefndin, en 1
henni eru Guðmundur Árnason
frá Félagi Frímerkjasafnara og
Jón Pálsson frá Æskulýðsráði
Reykjavíkur, hefur látið gera
smekkleg umslög í tilefni dags-
ins og verður aðalútsölustaður
þeirra í anddyri bókaverzlimar
Almenna bókafélagsins í Austur
stræti næstu daga og daginn siálf
an. Kosta þau kr. 2.00