Morgunblaðið - 15.04.1961, Blaðsíða 10

10
MORGVNBLAÐltt
Laugardagur 15. apríl 1961

fW»l
Ég sá sr. Matthías einu
sinni heima hjá Hanaldi Nieis
syni föðurbróður mínum, en
talaði ekkert við hann. En ég
er ættaður úr Breiðafirði eins
og hann, það vantar ekki.
Soffía langamma mín var dótt
ir sr. Vernharðar og Ragnheið
ar Einarsdóttur, systur Eyjólfs
í Svefneyjum. Þau eru bæ3i
grafin í Reykholtsstað og eiu
jámvarðar yfir leiðum þeirra,];:
eins og vera ber. Það eru marg
ir prestar í mínum ættum, það;
er ekki hægt að komast hjá
því. Árni Pálsson sagði einu
sinni við mig: Púh-púh-ó, þess
ir prestar! En þeir eiga tradi-
sjón. Við skulum ekki gle> ma
því að prestar Rómverja voru®
diplomatar þeirra tíma. Eða
hvernig litist þér á að diplo
matar væru í hempu? Það er:
sagt að fötin skapi manninn,] *
og mundi ekki hempan getaí
bætt úr eins og nú horfir?
Heldurðu ekki að það væri gott'
upp á kalda stríðið að diplo-
t faJun*ovéun* Sa<jt
V.
Helgi Hallgrímssoa
En heyrðu, það er hérna ein
setning sem ég ætla að segja.
Nú kemur hún, já ein setning,
sem þarf að vera hér með.
Bíddu bara við, hún er að
koma. Ég hef skrifað hér hjá
mér: utanlandsferðir, hreint
loft, molar. Þú getur t. d.
spurt mig hvort ég hafi farið
til útlanda. Jú, ég hef hleypt
út fyrir troðningana. Ég hef
öðru hverju farið til útlanda
að dnaga að mér hreint loft.
— En fjallaloftið okkar er
nú nógu hreint, er það ekki?
— Ja fjallaloftið, það getur
vel verið og það má kannski
segja það sé nóg af lofti hér,
og eftir því sem ég kemst næst
dó hann úr skorti.
— Nú var þetta svona
slæmt hjá ykkur?
— Við Eysteinn erum
dálítið skyldir, hann kemst
ekki undan því. Ég er af Mýra
mönnum kominn, en ég á líka
ættir að rekja norður í Múla-
sýslu. Ég er bæði skyldur Ey-
steini Jónssyni og Ríkharði
Beck, geri aðrir betur. En nú
ætla ég að fá leyfi til að fara
með Ijóð eftir Wildenvey:
Og det er liten Selma
hun er ærlig værd en sang,
det er hende som jeg elsker,
det er Selma denne gang.
Ég kann nefnilega dálítið af
skandinaviskum ljóðum, þótt
OGLOFT
matar væru í hempu? Dr.
Kristinn væri góður í hempu,
hvað segirðu um það? Og
samt sagði Árni prófessor: og
allir þessir prestar! með sinni
dæmalausu indignasjón.
En ég er ekki að státa af
mínum ættum. Það verður eng
inn góður nema af sjálfum sér.
Fordild er mér þyrnir í aug
um, en hitt er rétt að Hall
grímsnafnið í minni ætt hef-
ur komizt inn í biskupsembætt
ið. En það er langt síðan ég
lagði af allan hégómaskap, og
er löngu hættur að reyna að
leysa hnúta, sem verða ekki
leystir. Þú sérð af þessu að ég
er að verða nokkuð gamall.
Við þurfum að temja okkur
hógværð og yfirvegun, ekki
sízt listamennirnir. Ég skil
ekkert í því hvað við getum
verið hégómlegir, þessi skálda
og bændaþjóð. Veiztu hvað
mér finnst einkenna stil
Snorra? Það er hógværð í frá
sögn. En það vantar í okkur
uppeldið og praktísku heims-
spekina og dálítinn slatta af
ýmsu öðru. En heyrðu, hef-
urðu heyrt þetta, sem Guð-
mundur Jakobsson kenndi
mér:
Margir kvarta um minnis-
brest, en enginn um gáfna-
skort.
Guðmundur var faðir Þór-
arins og Eggerts Gilfers og
þeirra systkina. Hann var ákaf
lega merkilegur maður og
hafði sterka eðligreind og
fjarska mikið hugmyndaflug.
Hann sagði einu sinni við mig:
Þú ert nú alltaf svo biblíufast
ur, Helgi. Þetta var gott hjá
honum, finnst þér það ekki?
Við kynntumst vel, þegar
hann var hafnarvörður og síð
an var hann tekinn inn á skrif
stofuna hjá okkur. Á efri
árujn viðaði hann að sér vís-
indabókum um fiðlusmíð og
reyndi að ráða þá gátu, hvers
vegna Stradivaríus-fiðla væri
betri en aðrar fiðlur. Með stór
þjóð hefði hann orðið merkur
maður. Það er ekkert að
marka þetta hér, eða hvað
heldurðu að hefði orðið úr
Beethoven ef hann hefði
fæðzt, við skulum segja í
Húnavatnssýslu 1770. Guð
minn góður. Og við með okkar
menningu, okkar fallega him
in og stjörnurnar og tunglið
eins gult og lauf á hausti. Og
allan misskilninginn. Nei, það
er kúltur sem gildir, ekkert
helvítis röfl.
— Þú ert mikill bóhemi,
Heigi minn.
— Já, ég hef flækzt víða
og þvælzt gegnurn lífið af
gömlum vana og haft gaman
af að fá mér glas og stundum
meira en sumurn fannst skyn-
samlegt. Ég er að eðlisfari eins
konar sambland af bóhema og
bókara, það er líklega stærsta
rósin í mínu hnappagati. Ég
hef farið sparlega með þá
báða, bóhemann og bókarann.
En í gegn um lífið hef ég
þvælzt þrátt fyrir þrekleysið.
Þetta leiðir hugann að Guð-
mundi Ottesen á Miðfelli, sem
ég drakk með brennivín einu
sinni heima á hans bóndabæ.
Hann sagði mér sína merki-
legu ævisögu. Hann hafði átt
barnaláni að fagna, ég held
að hann hafi eignazt ein 14
börn, missti samt tvo syni upp
komna, annan þegar hann var
að flytja hest ofan úr Mos-
fellssveit út í Þerney. Hann
drukknaði á leiðinni. Hinn
drukknaði í Þingvallavatni.
Hann var á leið til föður síns
að Miðfelli að hjálpa honum.
Þetta var í fyrstu haustfrost
um í snjó og hann ætlaði að
stytta sér leið yfir Vatnsvík
ina. Vatnið lá hemað, og þar
varð hann til. Frásögn sinni
lauk Guðmundur með þessum
orðum, þá var hann búinn að
fá sér vel í staupinu, honum
þótti gott vín enda ágætismað
ur: Nú þarf ég ekki að biðja
neitt af mínum börnum, Mið-
fellið sér fyrir því, sagði hann.
Þetta er þrek og minnir á
það, sem Churchill segir um
Skandinavana í einni af sín-
itm vinsælu bókum: Þeir
íe’ídu ekki tár yt'ir föllnum
vinum, og ekki hörmuðu þeir
heldur eigin örlö^. En ég hef
alltaf verið meyr. Ég held það
séu áhrif frá mömmu. Hún
varð 100 ára og mundi allt til
síðustu stundar. Kvöldið áð-
ur en hún dó, kvaddi hún okk
ur og bauð okkur góða nótt
eins og ekkert væri sjálfsagð-
ara, hvorki á himni né jörð.
Hún fór oft með þetta fyrir
mig, úr Númarímum;
Hamingjan býr í hjarta
manns,
höpp eru ytri gæði.
Lúðvíg Guðmundssón skóla
stjóri, mágur mmn, taiaði oft
við ir.ömmu og pá hafði hún
það íyrir sið hefur hann sagt
mér að rifja upp æsku sína
eins og gömlu fólki er tamt, og
bætti þá gjarna við: En flest
var þetta dapurk
það vantar svo sem ekki. En
ég er að tala um andlega loft-
ið. Ó. guð minn góður, hér
vantar t. d. bamahljómsveit:
Mér hlýnar við
þjóðarþelsins yl
það þekkir allt mannlegt
og finnur til
og þar er ég góður og
glaður.
Að hugsa sér örlög Sigurðar
Breiðfjörðs. Fyrir nokkrum
árum var gefin út árbók Gunn
ars Gunnarssonar. Þar rak ég
mig á þessa setningu: Það hef
Spjallað við
Helga Hall-
grímsson
ur verið árátta á íslendingum
að fyrirfara sínum beztu
mönnum. Ég skildi illa orð-
ið árátta, þegar ég las þetta,
því ég er ekki magister
eins og þú veizt, en þó vissi
ég hvað skáldið var að fara,
hafði hugboð um það, ein-
hvern grun. Reynslan kom
mér til hjálpar, og ég minnt-
ist þess, sem Davíð segir:
íslendingar einskis meta
alla, sem þeir geta.
Ég hef hugsað mikið um
þetta efni og niðurstaðan ekki
orðið góð. Hver heldurðu hún
sé?
— Ja, það veit ég ekki.
— Þegar ég var 50 ára gáfu
vinir mínir mér öll verk Jón-
asar Hallgrímssonar, 5 bindi
í rauðu skinnbandi. Þar las
ég bréf frá Jónasi til Finns
Magnús^onar prófessors, þar
sem hann segist vera boðinn
í mörg góð hús, en ekki geta
farið vegna fataleysis. í gam-
alli heimild er sagt, að em-
bættismaður nokkur hafi
skrifað embættisbróður sín-
um um einhvern N. N., sem
var á ferðalagi á íslandi —
„og með honum var ræfillinn
Jónas Hallgrímsson". Þegar
ég 1954 þurfti sem forseffi
B. S. R. B. að flytja ræðu í
veizlu hjá Eysteini — við
höfðum verið að ræða launa-
mál, því íslendingar tala
sjaldan um annað ef þeir koma
saman fleiri en tíu — já, þá
þurfti ég að halda j:æðu og
tók dæmi af Sigurði Guð-
mundssyni málara, einhverj-
um ágætasta manni sem um
getur. Hann hafði sérstaka
hæfileika til að fara í hundana
ég sé ekki í Norræna félaginu.
— Heyrðu Helgi, þú hefur
minnzt á kynlega kvisti, ætli
þú sért nú ekki einn þeirra?
— Jú, það má vel segja
mér það, og mér er alveg
sama. Ég kann mikið af kvæð-
um, ef það er það, sem þú
átt við. Annars er það ekkert
undarlegt þótt við séum dálítið
undarlegir eins og einangrun-
in og fátæktin hefur verið á
þessu landi. Það væri skrýtið
ef við værum ekkert skrýtnir,
mimdi ég fremur segja. Þetta
skaltu athuga, sem enn ert
ungur, og minnstu þess, sem
Einar Benediktsson segir:
En jarðarsonurinn
veraldarvís
hann vex af þeim heilögu
fræðum.
Hugsaðu þér hvað landið
hefur breytzt þrátt fyrir allt.
Þegar ég flutti inn mínar
fyrstu plötur með Hugo Wolf,
hafði hann verið dauður í
20 ár og þá þótti engin söng-
skrá rétt saman sett nema
hann væri með Schumann,
Schubert og Brahms. Hér var
hann _ óþekktur. Og samt
segja menn fullum fetum
að við séum guðs útvalin
þjóð. En þú talaðir áðan um
stjörnumar og himininn. Ég
sagði einu sinni þegar mér
leið vel, það hefur liklega ver-
ið yfir glasi: Fyrir mér er
ekkert eins raunverulegt og
músikk. En hér vantar alla
músikk. Það hefur verið mik-
ið átak að hætta að ganga á
fjórum fótum á sínum tíma.
Og mörgum hefur gengið nógu
illa á sínum tveimur. En það
er kominn tími til að við hætt
um að ganga á okkar fjórum
músikkfótum, kominn tími til.
VI.
— Þó að þú hafir verið bó-
hemi í aðra röndina, þá hef-
urðu alltaf verið góður borg-
ari, aldrei gert neitt af þér?
— Áttu við að ég hafi losn-
að við tugthúsið, eða ertu að
drótta því að mér að ég eigi
lausaleiksbörn? Nei, það hef
ég sloppið við. En hvernig hef
ur þetta gengið hjá þér? Einu
sinni var sr. Bjarni Þórarins-
son, bróðir sr. Árna, niðri á
Hafnarskrifstofu, og þá heyrði
ég að hann segir allt í einu við
Guðmund Jakobsson, mág
sinn: Það verða alltaf merk-
ustu mennirnir, sem eru lausa
leiksbörn. Þetta þótti mér
gott hjá honum, prestinum,
en hann hefur líklega skilið
sína köllun og sína tradisjón.
— Ert þú kannski lausaleiks
barn Helgi?
— Ekki er það talið, hef-
urðu heyrt það? Já, þetta var
gott hjá þér, mér leiðist þegar
fólk talar saman eins og tveir
verkfræðingar. Mér þykir
gaman að mönnum, sem eru
ekki prósaískir í hugsun. Þetta
þótti gott í minni fornöld:
Gi mig en blomst mens
jeg lever
sá öjet kan frydes
derved.
Þetta þótti rómantískt. öll
okkar rómantík er innflutt.
Rómantík hefur aldrei verið
til á íslandi, segir Kiljan. Það
er líklega rétt. íslendingar
iar>a eins með rómantíkina
og áfengið: spilla henni, gera
hana alþýðlega, útbía hana.
Þeir þekkja engan kúltur, það
hef ég sagt þér. Þegar Gísli
Skúlason kemur heim úr
Kaupmannahöfn beint inn i
bannið, segir hann: Hvað er
þetta, hvurnig fer fyrir þess-
um ungu mönnum, sem fara
héðan frá þessari útilegu-
mannaþjóð, og koma þangað
sem vín er eins sjálfsagður
hlutur og kaffi? Æ, kaffi, þá
þurfti ég endilega að minnast
á það. Það flækist fyrir I
maga og fyllir hann. Það er
að verða þjóðarlöstur, og svo
ber það ábyrgð á því að flest-
ir íslendingar hafa glatað
mannorðinu sínu. En kaffið
sýnir líka einn hlut, það sýn-
ir kúlturleysi íslendinga. Til
skamms tíma hefur kaffibætir
verið kallaður export. ís-
lendingar eru sælastir í sínum
misskilningi. Það verður ekki
lifandi í þessu landi fyrr en
þið eruð komnir til valda þess
ir ungu menn, sem vitið hvað
export þýðir. Við gömlu menn
irnir erum búnir að vera allt
of lengi við völd. Við erum
alltaf í troðningunum, en okk
ur vantar fólk, sem kann að
umgangast steinsteypta þjóð-
vegi:
Rjúpa ræður að lyngi
raun er létt um sinn
skýzt í skafrenningi ...
Ó-jú, þetta er svo sem ágætt
hjá Jónasi, en það er bara
ekki lengur skafrenningur á
íslandi, og skál fyrir því!
— Mér hefur stundum dott-
ið í hug að menn yrðu leiðin-
legir af að umgangast oí
mikla músikk.
— Beethoven sagði: Músikk
er æðri opinberun en öll vís-
indi og heimspeki. Og ég
segi: Getur opinberun verið
leiðinleg? Ég kynntist Svein-
birni Sveinbjörnssyni tón-
skáldi. Hann var ljúflings-
maður. Hann var hér heima
kringum 1925 og ég hafð.i
heiðurinn af því að færa upp
með honum stór kirkjuverk
við guðsþjónustur Haralds
Níelssonar, en hjá honum var
ég organisti. Hann sagði méi.
að Shakespeare kæmist svo að
orði í einu af sínum leikritum:
Þeiim manni er trúandi til
verstu glæpa sem varnað er
þess að tileinka sér músikk.
En viltu ekki syngja eitthvað
fyrir mig?
— Ég, að sýngja, nei þakka
þér kærlega fyrir! Ég er að
hugsa um að halda virðingu
minni að minnsta kosti þar
til samtalinu er lokið.
— Jæja, þú hefur það eins
og þú vilt, góði. En ég er reiðu
búinn að spila undir fyrir þig.
Ég náði í Schumanns hefti svo
þú sæir að það væri til nótna-
bók á heimilinu. Jæja, ein-
mitt það:
Hve iðrar margt líf eitt
augnakast,
sem aldrei verður
tekið til baka.
Ég var oft frekur þegar ég
var ungur en hef áttað mig á