Morgunblaðið - 15.08.1961, Blaðsíða 8

8
MORGVNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 15. ágúst 1961
Snæbjdrn Jónsson:
Utgáfur Forn-
ritafélagsins
HVORKI er það umtalsvert né
heldur þakkarvert að margt get-
um viS íslendingar laert til jafns
við aðrar þjóðir. Það væri rauna-
legt ef svo væri ekki. Vera má
að við séum nú á hnignunarskeiði
— alveg fortakslaust erum við
það í sumum efnum — en sé svo,
verðum við að vona að þjóðin
eigi eftir að taka sig á aftur. Áður
tyr var hér mikið um hagleik,
svo að með fáum þjóðum ætla
ég að hann hafi verið meiri eða
almennari. Þannig unnu býsna
margar konur verk sín af svö
inikilli prýði að við horfmm með
imdrun og aðdáun á þær menjar
sem geymst hafa. Þá hafa og
geymst smíðisgripir úr málmum,
tsé Og jafnvel steini svo ágætir
að ekki vekja þeir minni undr-
un. En á gamla tímanum komst
samt íslenzk list hvergi á hærra
stig en í skriftinni. Jafnvel hvers
dags-rithönd manna getur orðið
að list. Eða mun ekki flestum
þeim er virða fyrir sér eitthvað
það er Jón Aðils skrifaði finnast
að þar hafi þeir fyrir augum sér
það er margfalt fegurri list sé í
en þeir geta fundið í kroti því
og klessum sem nú reiknast til
málaralistar og miklif ríkisfé er
varið til að framleiða og geyma?
Að þessu athuguðu má það
kynlegt heita að ein er sú iðn sem
þessi þjóð getur líklega aldrei
lært, og það er bókagerð að nú-
tímahætti. Orsökin mun einfald-
lega sú, að hana viljum við ekki
læra. Að vísu vorum við (eftir
þeirri reglu að sér eignar smala-
maður féð) komnir sæmilega á
leið um síðustu aldamót Og raun-
ar nokkru fyr. Þá vöru margar
íslenzkar bækur prentaðar og
bundnar í Danmörku og til Dan-
merkur fóru íslenzkir prentarar
Og bókbindarar. Að vísu hafa
Danir aldrei staðið framarlega í
bókagerð og gera það ekki enn
í dag; má það þó mérkilegt heita
um eina af fremstu menningar-
þjóðunum og mjög listelska. En
eigi að síður var þó mikið af
þeim að læra, einnig í þessari
grein. Hér heima varð nokkur
tízkubreyting til fegurðar fyrir á-
hrif Odds Björnssonar, er hann
stofnaði prentsmiðju á Akureyri
1901 eftir lang dvöl erlendis, og
mjög gætti nýrra áhrifa til bóta
er Gutenberg var stofnuð 1904,
enda var Þorvarður Þorvarðar-
son bæði smekkvís maður og
kröfuharður um góða vinnu
í þeirri prentsmiðju. Voru um
þetta leyti flestar þær bækur, er
út komu, hinar þokkalegustu.
Mun me£a segja að svo væri allt
af um hverja bók, er í Guten-
berg var prentuð, einnig eftir að
ríkið eignaðist hana. En þá leið
brátt að því að þeirra bóka tók að
gæta lítt á markaðinum, því að
Htlu varð sint öðru en prentun
fyrir stjórnarvöldin. Var það illa
að prentsmiðj an skyldi ekki vera
stækkuð til þess að geta mætt
aukinni eftirspurn. Engin hætta
vár á að Steingrímur Guðmunds-
son mundi slaka á kröfunni um
vandaða vinnu, og sjálfur var
hann smekkvís maður.
Einmitt þegar margt virtist
horfa til bóta hjá okkur, einkum
um prentunina, var mikill aftur-
kippur í nánd. Sérstaklega gaf
einn forleggjari illt fordæmi, en
of fúsir voru aðrir að apa hann.
í síðari heimsstyrjöldinni keyrði
alveg um þverbak og enn var
hann leiðtoginn. Það var hreint
með ósköpum hve Ijótar ísle.,zk-
ar bækur urðu þá og hve illur
var allur frágangur á þeim hjá
sumum forleggjurunum, enda
síður en svo að nokkrar aðfinnsl-
ur væri að óttast hjá þeim er
um bækur skrifuðu. Einn hinn af
kastamesti þeirra jarðvöðla lýsti
því beinlínis yfir að hann teldi
það ekki sitt hlutverk að víta
það sem miður væri. Hlutverkið
mun hafa verið hitt, að skrifa
skrum — nema þegar svo bar und
ir að sá ætti í hlut, sem skylt
var að „skamma“, jafnt fyrir gott
sem illt. Var líka svo komið að
hinir. greindari menn tóku alls
ekkert mark á ritdómum — og
munu enda naumast gera svo
enn.
Það ætla ég að ríkisprentsmiðj-
an væri alla tíð ósnortin af þessu
faraldi, og mjög var það
misjafnt hve illa það lék hinar
aðrar, sumar líklega lítið orðið
sér til vansa, og hlaut það þó
að vera erfitt að spyrna móti
broddinum. Sama er að segja um
forleggjarana að sumir reyndu
sem unnt var að halda hreinum
skildi sínum. Einum hygg ég að
hafi tekist það með öllu, en því
miður er hann ekki meðal hinna
stærri. Nú þokar, sem betur fer, í
rétta átt, en mikið eigum við enn
eftir að vinna upp til þess að kom
ast aftur þangað sem við vorum
fyrir fimmtíu árum. Ef ritdóm-
arar vildu nú með smekkvísi og
sanngirni standa einarðlega á
verði, ætti senn ekki að þurfa að
óttast að íslenzkar bækur verði
beinlínis til skammar fyrir óvand
aða og ósmekklega útgerð.
En til þess að þetta megi verða,
þurfa bæði prentarar og forleggj-
arar að læra hvernig útgerð bóka
skuli vera. Og ekki einungis þeir,
heldur og ritdómararnir. Hingað
til er mér nær að ætla að allar
þessar þrjá stéttir iðki fremur
lítið lestur þeirra bóka, er slíkt
Fyrri
hluti
kenna. Á íslenzku eru engar bæk-
ur til um þetta efni en sægur
bóka og tímarita er til á erl. mál-
um um Það. Að svo komu ætla ég
að ósköp fáir séu kunnugir þeirri
handbókinni, sem sjálfsögðust er
talin Og fæst á flestum menning-
artungum heims, en það er hand
bók Unwin’s. Aftur á móti skilst
mér að nú á síðustu árum sé
nokkur hópur manna tekinn að
lesa „Penrose Annual“ að stað-
aldri. En þó að það sé gott og
lofsvert, kemur það ekki að nema
hálfum notum fyr en heildar-
grundvöllur hefir verið lagður
með því að lesa rækilega ein-
hverja almenna handbók. Það er
ekki beinlínis einfalt mál að læra
að gera bók fallega og hentug-
lega úr garði. í víðri veröld er
hvergi þann fcrleggjara að finna
er standi framar í þekkingu og
reynslu í þessari grein en Cam-
bridge University Press og Ox-
ford University Press, og í þeirra
forlagsbókum eigum við að sjálf-
sögðu að leita fyrirmyndanna.
En þeir sem lesið hafa um þau
heilabrot og þær tilraunir sem
það kostaði að koma „Testament
of Beauty“ í þann búning sem
bókin var í þegar hún loks birtist
á markaðinum, þeir munu að ég
hygg grípa í huga sínum til orða
Hallgríms og segja með sjálfum
sér: „von er að mér sé mótkast
víst“. Það er von að okkar
reynslulitlu forleggjarar, með svo
fjarska ófullkomnari tæki en Ox-
ford University Press og á allan
hátt erfiðari aðstöðu, klóri sér
einhvern tíma bak við eyrað
áður en þeir eru orðnir ánægðir
með útlit og frágang bókarinnar
— þ. e. a. s. ef þeir eru samvizku-
samir og smekkvísir. Það kostaði
ekki litlar bollaleggingar og ekki
litla fyrirhöfn að gefa þeirri út-
gáfu Passíusálmanna, sem ber
mitt nafn, það útlit sem hún
hefir, og umíram allt er það Haf-
steini Guðmundssyni að þakka
hvernig til tókst. En aldrei að
eilífu verður unnt að neita því,
að hún er miklu fegursta útgáfan
sem enn hefir verið gerð af þeirri
Pólskir þjdödansar njóta
vaxandi vinsæida
Eftir Wilhelm Mach
TÍU ár eru liðin frá því pólski'
þjóðdansa- og þjóðsöngvaflokk
urinn „Mazowsze" kom fyrst;
fram opinberlega í heimalandi
sínu.
Það var prófessor Tadeusz Sy-
gietynski, kunnur tónlistarmað-
ur og tónskáld, sem lagði grund
völlinn að starfsemi „Mazowsze“j
árið 1948, er hann tók sér fyrir
hendur ásamt konu sinni að leita
uppi ungt hæfileikafólk í bæj-|
um og þorpum Mazowsze-hér- j
aðsins. Samtímis safnaði hann'
gömlum lögum og dönsum. Fjög j
ur þúsund piltar og stúlkur j
gengu undir próf, og úr þeim
hóp voru valdir 50 manns, er
mynduðu kjarna flokiksinjs. Ríkið t
veitti fjárhagslega aðstoð. „Maz-
owsze“ settist að í Karolin
skammt frá Varsjá, og smám
saman tóku nýir nemendur að
streyma að söng- og dansskólan
um úr öðrum héruðum. Karolin
varð brátt aðsetursstaður um
hundrað ungmenna á aldrinum
12—20 ára, sem helguðu sig tón
listinni af lífi og sál.
Prófessor Sygietynski fékkst
aðallega við að þjálfa raddir
nemenda sinna. Flestir söngv-
arnir, sem floktkurinn syngur,
eru hans verk. Sumpart eigin
tónsmíðar, byggðar á þjóðlaga-
stefjum, eða þjóðlög, sem hann
raddsetti. Þekktir koreografar
eins og E. Paplinski og M.
Kolpikowna sáu um dansana, og
gamlir listamenn á sviði- þjóð-
dansa úr heimkynnum obereks-
ins, mazurkunnar, polkans og
kujawiaksins voru einnig kall-
aðir til ráða við samningu dans-
anna. Frú Sygietynska hafði veg
og vanda af hinum fögru og
skrautlegu búningum, sem eru
sniðnir eftir þjóðbúningum
hinna ýmsu héraða, en gerðir
með öruggum smékk hins skap-
andi listamanns. Hún hefur nú
um skeið haft á hendi stjórn
flokksins eftir lát manns síns.
„Mazowsze" hreif þegar í stað
pólska áhorfendur með list sinni,
og sýningum flo'kksins var fagn
að sem merkum listrænum við-
burði. Hér var verið að hefja
gamla listgrein, sem lengi hafði
verið vanrækt, til vegs og virð-
ingar á heillandi og listrænan
hátt’ án þess að glata hinu sanna
og einfalda eðli hennar.
Síðan hefur „Mazowsze“ farið
víða um heim og kynnt pólska
þjóðsöngva og dansa og hvar-
vetna átt miklum vinsældum að
bók; bókinni sem út hefir komiS
margfaldlega oftast allra ís-
lenzkra bóka. En endurtekið skal
það, að þetta er að minnstu mér:
að þakka. ,
Ekki dugir að ég lengi þetta
mál öllu meir um útgerð ís-
lenzkra bóka almennt. Þar væri
ærið efni í sérstaka ritgerð og
hana langa. Ef við viljum af al-
vöru gera tilraun til þess að kom-
ast upp úr því vansæmdar-feni
sem við erum svo djúpt sokknir
í, virðist mér að eitt af því fyrsta
sem gera þurfi, sé að koma á ár-
legri bókasýningu hérna í Reykja
vík, þar sem bækur næstliðins
árs yrðu sýndar og um útgerð
þeirra dæmt. Þetta gera aðrar
þjóðir. En alveg skilyrðislaust
yrðum við að fá erlenda dómara
ef þetta ætti að verða annað en
markleysa. í fyrsta lagi efa ég
að hér væri hæfa menn að finna,
þar sem vitanlega hvorki forleggj
arar, bókbindarar né prentarar
gætu komið til mála, og ekki efa
ég síður einurðina til þess að
dæma djarflega og óvilhalt. Þvl
hvað sem kann að vera um ís-
lenzka þjóðarkosti, þá er það víst
að einurð er torfundin á meðal
þeirra. Ég hygg að einsætt væri
að fá dómara frá Englandi og
Sviss, því þessar þjóðir eru nú
taldar fremstar í bókagerð. Til
Norðurlanda er ekki að leita í
þessu efni, nema ef vera skyldi
til Svíþjóðar.
Áður en ég *hverf yfir á
þrengra svið og meir í samræmi
við fyrirsögn greinarinnar, leyf-
ist mér máske að minna á tvö
kver sem ég hygg að enginn
Framh. á bis. 16.
fagna. Floklkurinn hefur sýnt I
flestum löndum Austur-Evrópu,
þar af fjórum sinnum í Sovét-
rí'kjunum. Hann hefur verið
þrisvar í Frakklandi, tvisvar I
Kína og auk þess komið fram í
Austurrki, Monaeo, Belgíu, Eng-
landi, Mongólíu, Japan og fleiri
löndum. í árslok er ráðgert, að
hann fari til Bandaríkjanna.
Alls eru sýningar „Mazowsze"
nú orðnar 850 talsins og tala
sýningagesta um 5 milljónir.
Enn sem komið er hafa ís-
lenzkir áhorfendur ek'ki átt þess
kost að sjá hina fögru og iitríku
dansa „Mazowsze", en öðru
hverju hafa söngvar hans heyrzt
í íslenzka útvarpinu.
„Mazowsze" er í dag ekki ein-
ungis merkilegt listrænt fyrir-
brigði í menningu Pólsiku þjóð-
arinnar heldur einnig athyglis-
vert-málefni og að sumu leyti
tákn sögulegra tímamóta í
póls'kri list; tákn hins almenna
og alþýðlega eðlis pólskrar menn
ingar. ,,Mazowsze“ spratt upp
úr tilraunum, sem aldrei höfðu
verið gerðar áður, og vakti áhug-a
alls almennings, sem sá í þess-
arri starfsemi nýja leið til sköp
unar menningarverðmæta og
auk þess merkilegt uppeldis-
fræðilegt, sálfræðilegt og félags
legt viðfangsefni. ,,Mazowsze“ er
eklki aðeins söngur og dans. Inn-
an vébanda „Mazowsze" mótar
unga fólkið framtíð sína. Það
fær þar almenna menntun sína
og sérmenntun, og að námi
loknu víkur það fyrir öðrum
ungmennum og fer til frekara
náms eða tónlistarstarfa á öðr-
um vettvangi, sumir í háskóla
aðrir ti'l sinfóníuhljómsveita eða
óperunnar, og en* aðrir gerast
tónlistarkennarar eða leiðbein-
endur við söng- og dansflokka
áhugamanna, ser* fer ört fjölg-
andi í Póllandi. Margir af þess-
um smærri söng- og dansflofck-
um hafa þegar getið sér mjög
gott orð og far* nú ár hvert
með sýningar urn Evrópu. Nú
er í Stokkhólmi ,,Wielkopolska“-
flokkurinn frá Poznan, og í ágúst
mun flokkur frá Lowicz-hérað-
inu sýna í Danmörku. Fjölmörg
önnur Evrópu-lönd hafa nýlega
boðið pólsikum ' þjóðdansa- og
þjóðsöngvaflokkum að sýna hjá
sér nú í sumar, og má af því
nökkuð marka vinsældir pólskra
þjóðdansa og þjóðiaga erlendis.