Morgunblaðið - 04.02.1962, Side 10

10
MORGVNBLAÐtÐ
Sunnudagur 4. febr. 1962
Kristján AlberIsson:
Hannes Hafstein eöa Gröndal?
í BÓK minni um Hannes Haf-
stein er hann talinn höfundur
að grein um jarðarför Jóns Sig-
urðssonar, sem birtist í Akur-
eyrarblaðinu Norðlingi 15. júní
1880. 1 Tímanum síðastliðinn
sunnudag er á það bent, að
grein þessi sé tekin upp í Rit-
safn Benedikts Gröndals, talin
vera eftir hann. Þegar Gröndal
isótti um styrk til ritstarfa til
alþingis 1885 fylgdi umsókninni
skrá yfir ritgerðir hans, og þar
er þessi grein nefnd. Eg hafði
ekki munað eftir þessari grein
í Ritsafni Gröndals. Tíminn seg-
ir að Ásmundur Jónsson frá
Skútsstöðum hafi bent blaðinu
á að greinin væri eignuð Grön-
dal, og hafi honum „fundist
kynlegt, ef 19 ára unglingur rit-
aði svo og segði t.d.: „Vér sem
þekktum Jón Sigurðsson“. Mér
er ekki ljóst hvers vegna hér er
tekin „til dæmis“ setning sem
hvergi stendur í jarðarfarar-
greinni, né heldur er þar nein
önnur yfirlýsing um að höfund-
ur hennar hafi þekkt Jón Sig-
urðsson.
Eins og segir í bók minni er
enn til bréfið þar sem Skapti
Jósepsson ritstjóri Norðlings bið
ur Hannes Hafstein, þá átján
Og hálfs árs gamlan skólapilt,
en mjög bráðþroska, að senda
sér grein um jarðarförina. Bréf-
ið hljóðar svo:
„Akureyri 21. apríl 1880
Kæri vin!
Ekki man eg, hvort eg hefi
þakkað þér fyrir bréfið í vetur,
en hafi eg eigi gjört það, þá
hefi eg víst ætlað að gjöra það.
í>ú sérð nú Áskorun okkar
Norðlendinga í okkar eigin
blaði Norðl. og vildum við biðja
skólann að styðja hana. Hver
mun sælast til að bola erfingj-
ana (sic) frá jarðarförinni, en
in casu eru íslendingar erfingj-
arnir. Landshöfðingi á ekki með
að fara á móti tillögum vorum,
fyrst að hann birti eigi annan
tíma nógi snemma. Góði vin,
kondu þessari hugsun að hjá
Matthíasi [Jochumssyni, sem þá
var ritstjóri Þjóðólfsj og „ísu“
[Isafold], en strax.
En fari jarðarförin fram áður
en póstur fer þá góði! sendu
mér „Referat“ af henni með
honum; ekki síðar, nema seinna
fari fram greptranin.
Kær kveðja frá konu og börn-
um. Gleðilegt sumar.
Þinn vin
Skapti Jósepsson".
Hvers vegna skyldi Hannes
Hafstein ekki hafa orðið við ósk
vinar síns ritstjórans? Hvers
vegna skyldi unga skáldið, sem
um þessar mundir er að yrkja
Skarphéðinn í brennunni, telja
sér ofvaxið að koma saman
blaðagrein? Þó er það rétt, að
ekki sé höfundarsönnun í því
þótt ritstjórinn hafi skrifað
Hannesi Hafstein og beðið hann
að lýsa útförinni. Og þó myndi
hver æfisöguritari telja það höf-
undarsönnun meðan ekki annað
sannaðist — og ef ekki væri
neitt í greininni, sem Hannes
Hafstein gæti ekki hafa skrifað.
Þegar eg fór að athuga jarð-
arfarar-greinina í Norðlingi,
virtist mér strax augljóst, að
önnur málsgrein hennar, því
sem næst upphaf hennar, væri
beint svar við tilmælum Skapta
í bréfinu til Hannesar, þar sem
hann biður um að reynt sé að
fá landshöfðingja til að fresta
útförinni, svo að fólk utan af
landi geti verið viðstatt: „Lands
höfðinginn áleit ófært að fresta
jarðarförinni og bíða, þangað
til fólk gæti komið úr hinum
fjarlægari héröðum landsins,
enda er og hæpið að bíða eftir
því, þar sem menn eru annað-
hvort að tínast svona smám
saman, og koma kanske alls
ekki, eins og nú varð raunin á
með ísfirðinga, sem. höfðu látið
þá fregn berast, að þeir ætluðu
að koma á stóru hafskipi um
leið og von væri á póstskipinu
[með lík Jóns Sigurðssonar og
konu hans], en ekkert hafskip
kom að vestan, og enginn ís-
firðingur.“ (Af einhverri hand-
vömm er svigi utan um þessa
málsgrein í Ritsafni Gröndals.
Þessi svigi er ekki í NorSlingi
— en handrit af greininni hins-
vegar ekki til). Norðlingur seg-
ir greinina aðsenda, kveðst
ýmsu í henni ósammála, meðal
Hannes Hafsteins
annars því, að ekki hefði verið
gerlegt að fresta útförinni.
En á einum stað í jarðarfar-
ar-greininni virðist mér beinlínis
tekið fram, að hún sé eftir ung-
an mann. Þar segir að biskup-
inn hafi í ræðu sinni í kirkj-
unni „minnst á, hversu laginn
Jón Sigurðsson hefði verið að
laða til sín hina ungu — sami
söngurinn og vér höfum heyrt
um það, að Jón Sigurðsson „for-
færði“ oss [auðkennt hér] —
en vér þurfum vist ekki að
prédika hér um það, hvað ung-
um mönnum lízt bezt á (eða
leizt bezt á, því nú eru hinir
ungu menn orðnir svo fullorðn-
islegir og ráðsettir) í þessu efni,
það vitúm við allir.“ Greinar-
höfundi finnst jafnaldrar sínir
margir hverjir ráðsettir fyrir
aldur fram, ekki eins „ungir í
anda“ og æskumenn muni hafa
verið á blómaskeiði Jóns Sig-
urðssonar.
Greinin kemur víða við, og
segir margt af Jóni Sigurðssyni
— en ekkert sem Hannes Haf-
stein hafi ekki geta vitað. Hann
er öll sín skólaár á heimili
mágs síns dr. Jónasar Jónas-
sens, einu fremsta menntaheim-
ili bæjarins, og heyrir þar
margt um Jón Sigurðsson —
meðal annars af vörum manna
sem honum voru nákunnugir,
Tryggva Gunnarssonar, Björns
M. Olsens o.fl. Auðvitað er Jón
Sigurðsson á þessum árum eitt
helzta umtalsefni í Reykjavík,
og einmitt sérstaklega í sam-
bandi við dauða hans og útför.
Ekki er að efa að hinn ungi
Hannes Hafstein hafi hlustað
með mestu athygli á tal þeirra
sem allt vissu gerst um æfi og
baráttu forsetans. Hann hefur
margsinnis heyrt allt sem talað
var um fjárhagsörðugleika Jóns
Sigurðssonar, að hann hafi von-
ast eftir að landar sínir byðu
sér á Þjóðhátíðina 1874 — og
allt það annað, sem gert er að
umtalsefni í jarðarfarar-grein-
inni.
En hvað þá með höfundarein-
kenni á gieininni? Það má vel
telja sumt í henni ekki ó-grön-
dalskt. Það er altitt að ungir gáf-
aðir höfundar skrifa um og inn-
an tvítugs líkt og einn eða fleiri
eldri höfundar, sem þeir dást að.
Hvaða greinahöfundum gátu
ung skáld á þessum tímum
dáðst að, og hverja stælt, sjálf-
rátt og ósjálfrátt — nema Grön-
dal og Matthías? Jarðarfarar-
greinin er full af hnútum, meðal
annars til landshöfðingja. Árið
cftir yrkir Hannes Hafstein
kvæði með „pillu“ til hans, sem
móðir hans sér um að komist ekki
á prent. Hannes Hafstein var alls
ekki á yngri árum ævinlega sá
orðvari og óáreitni maður, sem
hann síðar varð. Hann gat ein-
mitt verið talsvert illdeilinn,
mjög fjarri því að vera tepru-
legur eða hlífinn, eins og kom
fram í fyrirlestri hans um ís-
lenzkan skáldskap 1888, sem var
svo ódæll og ögrandi, allt að því
gröndalskur — að Gröndal rauk
upp, lét ekki bjóða sér slíkt;
svaraði með enn lengri fyrir
lestri — og enn gröndalskari.
Þó er ekkert vísara en að leiða
mætti að því msrgvísleg rök, með
lærdómi og skarpleik, að draga
megi í efa að Hannes Hafstein
sé höfundur jarðarfarar-greinar-
innar — alveg eins og skrifaðar
hafa verið ótal bækur til þess að
„sanna“, að Shakespeare hafi
ekki skrifað leikritin, sem hon-
um eru eignuð. Og þó heldur
Shakespeare velli, hvað sem á
■dynur.
2
En þá er hitt — er hugsanlegt,
að það sé til komið af vangá,
eða í einhverskonar leiðslu eða
gleymsku, að Gröndal taldi jarð-
arfarar-greinina fram í ritskrá
sinni? Vitanlega er það hugsan-
legt — og einfaldlega vegna þess,
hvað vitað er af svipuöu tagi
um önnur skáld, strangheiðarleg.
Þess munu vera ekki fá dæmi,
að höfundai hafi með undarlegu
móti, öðrum lítt skiljanlegu,
ruglast í því. hvað væri eftir þá
sjálfa og hvað eftir aðra.
Eitt sinn þegar Leo Tolstój var
að gera úr garði nýtt smásögu-
bindi tæmdi hann skrifborð sitt
af öllu besslegu sem hann átti
í fórum sínum. Bókin kom út í
franskri þýðingu. Þá fær Tolstoj
bréf frá frönskum höfundi, sem
segir að ein sagan sé eftir sig, og
sendir því til sönnunar smásögu-
safn eftir sjálfan sig. Og nú rifj-
ast upp f”rir Tolstoj, að hann
hafði einu smni á ferðalagi drep-
ið kvöldstund á hóteli með að
þýða þessa sögu — en gleymt að
skrifa nafn höfundar, og að sag-
an væri þýdd. Þegar hann svo
hafði lesið hana í handriti sínu,
Og síðan prófarkir, hafði ekki
hvarflað að honum eitt augna-
blik, að hún væri eftir annan en
hann sjáifan.
Eins getur komið fyrir að skáld
iesi eða heyri eitthvað eftir sjálf
an sig og muni ekki til þess að
vera höfundur að því. Guðmund-
ur Kamban sagði mér eftirfar-
andi sögu. Hann hafði framsagna-
kvöld í Reykjavík sumarið 1915,
flutti fram sögur og ljóð. Eitt af
því sem hann fór með var kvæði
Uhlands Ákvæðaskáldið, í þýð-
ingu Matthíasar Jochumssonar.
Skömmu síðar kom þjóðskáldið
til Reykjavikur, og þeir Kamban
hittast í síðdegisboði hjá Guð-
mundi Finnbogasyni, sem segir
við Kamban- „Láttu nú Matthi-
as heyra hvernig þú ferð með
Ákvæðaskáldið.“ Kamban flytur
kvæðið. Matthias hlustar hug-
fanginn, segir svo: „Steingrímur
þýddi aðdáanlega, þegar honum
tókst bezt upp.“ — „En þýðing-
in er eftir þig!“ segir Guðmund-
ur Finnbogason. Matthías varð
glaður sem barn: „Hvað segirðu
— er hún eftir mig!“ Hann var
þá enn hinn ernasti, og hverjum
manni minnugri, eins Og allir
vita sem hann þekktu á þessum
árum.
Fyrri hehnir.gurinn af kvæði
Matthíasar um Jón Arason er
þýðing á kvæði norska skáldsins
Kristófers Jansons, sem hann
leggur biskupnum í munn fyrir
aftökuna, í sjónleik um hann.
Manni getur ekki dottið önnur
skýring líklegri í hug, en að
Matthías hafi stungið hálfnaðri
þýðingunni niður í skrifborð sitt
og svo gleymt henni — en haldið
nana frumorta, þegar hún kom
aftur fyrir augu hans, kannske
mánuðum, kannske árum síðar;
þá bætir hann við nokkrum er-
indum, sem hann finnur að vant-
ar.
Hvað getur okkur ekki alla
misminnt, ekki sízt ef atvikin
rugla okkur? Hugsum okkur að
Gröndal hafi geymt allar sínar
prentuðu blaðagreinar á ákveðn-
um stað, í skrifborðsskúffu eða
JBea Gröndal
bókaskápshillu — og jarðarfarar-
greinin lent þar af vangá. Hugs-
um okkur ennfremur að Gröndal
hafi samið ritskrá sína í flýti, eða
Orðið utan við sig, meðan hann
var að semja hana — eins og
altalað er að komi fyrir einmitt
hálærða nienn, með ýmsum
furðulegum afleiðingum — þyrfti
eiginlega meira til, til þess að
svona skekkja kæmist inn í rit-
skrána?
Engin ástæða er til að ætla, að
Gröndal hafi lesið þessar gömlu
blaðagreinar aftur, þegar hann
samdi ritskrána. Ef hann hefði
gert það, þá hefði hann strax
séð, að jarðarfarargreinin í
Norðlingi gat ekki verið e£t-
ir hann.
3.
Því í þeirri grein er talið sorg-
legt tímanna tákn, að alþingi
láti riú landshöfðingjann Hilmar
Finsen einráðan um flesta hluti
— en „aldrei mundi þetta hafa
verið gert. ef Jón Sigurðsson
hefði lifað og getað talað.“ í
þeirri grein er talið að stjórnin
hafi alltaf haft rangt fyrir sér,
Jón Sigurðsson alltaf rétt fyrir
sér — hann hafi verið sá „grjót-
garður“ sem ójafnaðaröldur
stjórnarinnar hafi skollið á og
ekki getað brotið í fjörutíu ár.
Þetta voru ekki skoðanir Bene-
dikts Gröndals. Þessar skoðanir
eru alltof fjarri hugsun hans um
stjórnmál, til þess að komið geti
tii mála að hann sé höfundur
greinarinnar um jarðarför Jóns
Sigurðssonar.
Um það bil sem barátta Jóns
nálgast endalok sín, gerir Grön-
dal grein fyrir skoðunum sínum
í alllangri ritgerð, Frelsi —
menntan — framför (Gefn 1871).
Þar segir: „Það er í rauninni
lítill frami að standa uppi á al-
þingi og þemba ístruna og belgja
gúlana á móti þessum fáu „mönn-
um stjórnarinnar". . . sem eru
álitnir óvinir fósturjarðar sinn-
ar og hæddir og níddir . . . Það
vill annars svo skrítilega til, að
þessir . menn eru langlærðastir
og gáfaðastir á öllu þinginu —
og það er samt ekki svo skríti-
legt, því einmitt þeir eru frjáls-
lyndari en hinir, sem ekki eru
sjálfum sér ráðandi, heldur gaula
á þjóðargrallarann eftir nótum
„þjóðhöfðingjanna". Það héfur
alltaf hingað til farið svo, að
gáfuðustu mennirnir hafa fylgt
þeim skoðunum, sem mest var
frelsið i. Það sýnir einmitt að
stjórnarinnar skoðanii eru rétt-
ar, hversu örðugt sem þær eiga
með að komast fram, því það
er lítill vandi að bera menn of-
urliði með gargi og kalli. en sem
er öldungis ekki „rödd þjóðar-
innar“, heldur spangól, sem bú-
ið er að venja í menn. Þar er
ekkert að tala um sjálfshugsun
né vilja, heldur gildir þar ein-
ungis setningin úr orðum hins
trúaða: ,,Vér hugsum ekki, vér
hlýðum“,“
Hverjum? Hvaðan koma þær
ójafnaðaröldur, sem brjóta nið-
ur sjálfshugsun og vilja þing-
manna? Gröndal skrifar: „Allt
þingið eða hinn þjóðkjörni hluti
þess er í eindregnum þrældómi.
Þetta vita allir. . . Vér köllum
það þrældóm, og höfum fullan
rétt til að kalla það þrældóm,
þegar forsetinn [Jón Sigurðsson]
einn ræður meiningum alls hins
þjóðkjörna þinghlutans . . .enda
hafa þingmennirnir verið í svo
mikilli hugsunaránauð. að for-
setinn þarf ekki annað en gefa
bendingu með brúnunum ....,
hann þarf ekki annað en standa
upp, þegar hann vill halda
tveggja eða þriggja klukku-
stunda dómadags-ræðu og
tromma niður allt það, sem öðru
vísi er 'hugsað en hann einn vill,
og það ekki með ástæðum, held-
ur með eintómu valdi og kappi.
..Eins og Loðvík fjórtándi
sagði: „Ríkið. það er ég“, eins
getur forsetinn sagt: „Þingið,
það er ég“.
Um Hilmar Finsen, sem þá var
konungsfulltrúi. segir Gröndal,
að ræður hans á þingi beri „eins
og gull af eiri“, þó að þingið
vilji ekki gefa þeim neinn gaum.
„En samt er það víst, að eins og
slíkur konungsfulltrúi aldrei
fyrri hefur setið á aliþingi, eins
mun og aldrei annar eins setj-
ast í það sæti síðan. Vér höfum
orðið hissa á ræðum hans, því
jafnvel þó ætterni hans sé ís-
lenzkt, þá vita allir að þeir sem
fæðast af íslenzkum föður og
danskri móður hér í Danmörku,
þeir verða danskir, því þeir læra
móðurmálið, og vér þekkjum
ekkert dæmi, þar sem ættar-
dreyrinn hefur endurnýjazt —
ekki einungis svo hart og fljótt,
heldur einnig svo öfluglega og
vel, eins og hér er tilfellið, því
þetta er í fyrsta sinn síðan al-
þing var stofnað, að vér getum
með sanni sagt, að á konungs-
fulltrúasætinu hafi setið maður
með íslenzkum hug . . . Ræður
hans bera af öllu öðru í Þing-
tíðindum. En það gilti einu, það
kom allt saman fyrir ekki, þing-
ið sat við sinn keip og tók engri
sannfæringu ,sem ekki var von,
eftir því ófrelsi, sem það var í.“
Síðan kveðst Gröndal muni
sýna, „'hversu skökk og ástæðu-
laus“ sú skoðun sé, að stjórnin
hafi ,,sýnt okkur mikinn ójöfn-
uð“, og segir meðal annars að
Danir hafi kannast við það
„drengilega og vel, að vér hefð-
um sanngirniskröfu til þess að
landi voru yrði hjálpað til við-
viðreisnar eftir svc mörg áföll
og hrakföll, sem það hefur orð-
ið fyrir — sem, vér tökum það
ern upp aftur, Dönum raunar er
minnst að kenna; en þeir, sem
vilja hafa þjóð vora fyrir sopp,
þeir gera það með því að hafa
Dani fyrir syndaþrjóta og kenna
þeim um, allt okkar ólag, lík-
lega um jarðeldana og drepsótt-
irnar, sem mestur mannfellirinn
hefur orðið af hjá okkur; og það
eru einmitt þessar lygasögur,
sem vér viljum reyna að frelsa
íslendinga frá; oss tekur ekki
svo sárt til Dana að það líði yf-
ir oss þeirra vegna, en það, sem
er lygi, það er lygi, og það er
engin fullnæging nema í sann-
leikanum."
Gröndal er harðánægður með
þau réttindi sem stjórnin vill
unna íslandi: „Vér álítum, að
vort fullkornið frelsi liggi í þeim
orðum, að ísland bafi sín sér-