Morgunblaðið - 11.07.1962, Blaðsíða 6

MORGVNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 11. júlí 1962
Bjarni M. Gíslason:
Lýðháskóli
í Skálholti
LISTIN að lesa og skrifa er
grundvöllur allrar menningar.
ísland er eitt af þeim fáu
löndum, ef ekki hið eina, þar
sem saga og menning hefjast á
þeim grundvelli. Og þegar litið
er um öxl til að athuga hvernig
stendur á þessari sérstöðu ís-
lendinga sem menningarþjóðar,
þá blasir Skálholt við. Fyrsti
íslenzki biskupinn, ísleifur
Gizurarson (1056—1082), hafði
skóla í Skálholti, og þar hefst
þegar frægð þess sem mennta-
seturs. Hér skal ekki um það
rætt hvort þessi skóli var snið-
inn eftir öðrum miðaldaskólum,
en hitt má fullyrða, að latínu-
staglið varð fyrstu skólamönn-
um vorum ekki fjötur um fót.
Þeir notuðu móðurmál sitt,
hreinsuðu það af tökuorðum
og skópu hinn gullfagra sögu-
stíL
Þegar minnzt er á lýðháskóla,
verður manni fyrst hugsað til
móðurmálsins og hverja þýð-
ingu alþýðumál hefur fyrir
þekkingu og menntun, vegna
þess að lýðháskólarnir á Norð-
urlöndum eiga að vera brjóst-
vörn fyrir verndun móðurmáls-
ins og málhreinsun. Og ástæð-
an til þess er mjög einföld: Það
er þýðingarlaust fyrir þann
sem ætlar að ná eyrum fjöld-
ans, að tala latínu eða fram-
andi tungu, hann verður að
fræða á móðurmáli sínu eins
hreinu og fögru og unnt er.
Þess vegna er það eitt hið þýð-
•ingarmesta hlutverk lýðháskól-
anna að fegra og hreinsa móð-
urmálið.
Hér hefur fsland sérstöðu.
Frá upphafi sögu sinnar hafa
íslendingar varðveitt móðurmál
sitt og kunnað að beita því til
almennrar fræðslu og andlegrar
vakningar. Þar höfðu kvöld-
vökurnar sitt gildi. Þá ræddu
menn ekki aðeins fram og aft-
ur efni þess, sem lesið var,
heldur einnig málið, hljómfeg-
urð og áhrif orðanna. Heima-
fræðslan og kvöldvökurnar ís-
lenzku mega gjarna teljast
fyrsti lýðháskóli á Norður-
löndum, laus við þjóðernisgor-
geir, alveg eins og lýðháskól-
arnir eru nú. Sögurnar voru að
vísu lesnar á hinum íslenzku
heimilum, en sjaldnast til þess
að varpa ljóma á föðurlandið.
Eddurómantíkin hleypti engum
æsingi í íslendinga eins og í
þjóðskrumara á öðrum Norð-
urlöndum. Áhuginn á goða-
fræðinni og fornsögunum var
hér almenns eðlis, en ekki af
þjóðrembingi sprottinn. Á hin-
um Norðurlöndunum hefur ver-
ið ritað mikið um fornbók-
menntir íslendinga í væmnum
stíl, sem er nokkurskonar sam-
bland af hjátrú og helgislepju.
En þrátt fyrir öll þessi skrif
þekkir almenningur hvorki
Eddu-ljóðin né fornan skáld-
skap. Á íslandi hafa menn
ekki verið með slíkar vanga-
veltur um fornbókmenntirnar,
en í þess stað hafa ljóð fornu
skáldanna lifað á vörum þjóð-
arinnar, og skáldin hafa allt
fram að þessu sótt þangað
fyrirmyndir og bragleikni.
Enginn hefur líklega skrifað
meira en Grundtvig um hinn
norræna anda, er liggi sem
fólginn kraftur í sögn og sög-
um. Að vísu er sumt af því
sem hann segir nokkuð tor-
skilið, en hugsun hans verður
veigamikil og þung á metun-
um, þegar hann ber saman ís-
lenzku heimilisfræðsluna, og
Fyrri hluti
þann lærdóm sem ráðandi var
annars staðar í heiminum og
Grundtvig kallaði Rómar-and-
ann. Róm, hinn mikli mann-
drápari og þjóðakúgari, hafði
gert lífsviðhorf manna haturs-
full, grimmdarleg og miskunn-
arlaus. Hið vaxandi stórveldi
hafði svelgt hvert þjóðarbrotið
eftir annað og útrýmt tungum
þeirra. Grundtvig hélt því
fram, að þessi Rómar-andi
hefði vaðið uppi afturgenginn
öldum saman eftir að hið
mikla Rómaveldi var liðið
undir lok, og hann hélt því
fram að þjóð sín hefði ekki
Bjarni M. Gísiason.
farið varhluta af þessu. Gegn
þessari óvætt vildi Grundtvig
leiða fram hinn norræna anda.
Af öllu hjarta hataði Grundt-
vig þennan Rómar-anda, sem
með latínunni hafði barið nið-
ur bókmál þjóðanna langt út
fyrir takmörk sín, og gert
skáldskapinn andlausan. Saxi
hafði ritað sögu Dana á latínu
og þýtt gamlar þjóðlegar ljóð-
perlur á latneskt hexametrum.
í vestri var það England eitt,
sem veitti ófreskjunni viðnám,
og í norðri ísland og Noregur
að nokkru leyti.
Aðdáun Grundtvigs á heima-
fræðslu íslendinga var rétt-
mæt, og sú heimafræðsla varð
að mörgu leyti fyrirmynd lýð-
háskóla hans. En þar sem hann
talar um Rómar-andann sem
forheimskun, verður þó að við-
urkenna að ísland var ekki
alveg laust við þá smitun, því
að á 18. öld lýsti rektor latínu-
skólans í Skálholti yfir því, að
hann teldi það fánýtt og jafn-
vel skaðlegt að halda í íslenzk-
una; vildi hann taka upp
dönsku þar sem þjóðin væri
undir Dani gefin og hefði mest
skipti við þá. Engum ætti að
blöskra þetta, þegar þess er
minnzt, að um það leyti er
Grundtvig fæddist, var í Dan-
mörku sá prófessor er Snee-
dorf hét, og hann barmaði sér
út af því að háþýzka skyldi
ekki vera ríkismál í Danmörku.
| Álit hins bóklærða Skálholts-
rektors fékk engan hljómgrunn
á íslandi, því að þar hafði
heimafræðslan fyrir löngu
þjappað þjóðinni saman í eina
andlega heild, sem var svo
sterk, að slík tillaga um þjóð-
arsjálfsmorð var aðeins hlægi-
leg í augum almennings. Þegar
lýðháskólar hófust hafði ís-
land því ekki jafn mikla þörf
fyrir þá og hin Norðurlöndin,
þar sem Rómar-andinn — svo
maður noti orð Grundtvigs —
var öflugri. Þýzkan sótti hart
fram að sunnan, og þess vegna
varð lýðháskólinn lífsnauðsyn
fyrir Danmörku. Og þar var
sjálfsvörnin hafin með tilliti til
líðandi stundar, en takmarkið
einnig sett hærra um norræna
samstöðu og almenna fræðslu.
Margir íslendingar sóttu
dönsku lýðháskólana á seinni
hluta 19. aldar og þrír þeirra
eru að minnsta kosti vel kunn-
ir fyrir lýðmenntun sína á fs-
landi. Það eru þeir Guðmund-
ur Hjaltason, Sigtryggur Guð-
laugsson og Sigurður Þórólfs-
son. Þeir stofnuðu lýðskóla á
íslandi um aldamótin, en 1929
komu í stað þeirra hinir svo-
nefndu héraðsskólar. Það var
fyrrverandi nemandi í Askov,
Jónas Jónson, sem þá var
menntamálaráðherra, sem beitti
sér fyrir stofnun þeirra. Eftir
það urðu þeir í rauninni ungl-
inga- og gagnfræðaskólar. Þeir
eru 7 alls og nú hefur ríkið
tekið þá upp á sína arma sem
prófskóla.
Vegna þessarar þróunar er
það ekki nein furða þótt oft
hafi verið minnzt á stofnun
lýðháskóla á íslandi, eigi að-
eins meðal íslendinga sjálfra,
heldur einnig meðal norrænna
lýðháskólamanna. Það vakti
þess vegna mikla athygli er
núverandi biskup íslands, herra
Sigurbjörn Einarsson, ritaði
grein í „Nyt fra Island” (2. tbl.
1960) og stakk upp á því að
lýðháskóli yrði stofnaður á
hinu fornfræga menntasetri
Skálholti. Hann hafði að vísu
ýmislegt fleira í huga, svo sem
framhaldsskóla fyrir guðfræð-
inga, með svipuðu sniði og er
í Sigtúnum í Svíþjóð. En lýð-
háskólinn var nú nefndur jafn-
# Léleg tjöld
Sigurður Þórarinsson, jarð-
fræðingur skrifar:
Það er erfitt að aesa sig upp
í slæmt skap í blessaðri sum-
arblíðunni, en þó langiar mig
nú til að hreyta úr mér nokkr-
um ónotum.
Það er alkunna, að íslenzkur
iðnaður hefur nú á síðari árum
vaxið bæði að magni og gæð-
um, og er það ánægjulegt, því
ekki verður velmegun auikin í
landi hér, frekar en annars
staðar, án vaxandi iðnaðar. En
mörgu er þó ábótavant um
sumt af dkkar iðnaðarfram-
leiðslu, og ætla ég hér að víkja
að útbúnaði til ferðalaga. Það
er hörmung að sjá og reyna
sumt af þeirri íslenzku fram-
leiðslu, sem til ferðalaga er ætl-
uð. Ég reyndi hér um daginn ís-
lenzk tjöld. Þau voru anzi
puntuleg langt til að sjá í sól-
skini og blæja logni. Var ann-
að topptjald, svo fáránlegrar
gerðar, að fullvíst má telja, að
sá hiafi aldrei í tjaldi legið,
sem það sneið. Hitt var sæmi-
legt að lögun, en báðum var
það sameiginlegt, að þau þoldu
hvorki golu né regn, stögin
handónýt, tjaldstengur sömu-
leiðis, og þau láku hverjum
dropa sem á þaiu féll. Var ekki
um annað fyrir oikkur að gera
en fleygja þessum tjalddrusl-
um, er veður versnaði, og leita
athvarfs í helli, en ekki miunu
allir svo heppnir að hafa upp-
hitaða hella í nánd, ef tjald
rifnar ofan af þeim.
• Neyðarástand
getur skapazt
Það er líka sannarleg hörm-
ung að sjá flesta þá bakpoka,
sem framleiddir eru hérlendis.
Dúkurinn, sem þeir eru saum-
aðir úr, mun að vísu sæmilega
sterkur, en grindin er af löngu
Úreltri gerð, uppmjó og and-
styggileg, svo að pokarnir
þrengja alltof mikið að öxlun-
um. Pokarnir eru líka yfirleitt
of litlir. Væri ekki hægt að
fara eftir einhverri almenni-
legri erlendri fyrirmynd um
bakpokagrind ög gerð bakpoka?
Einlhvem veginn hafa hús-
gagnasmiðirnir okkar komizt
upp á lagið með að stæla er-
lendar fyrirmyndir.
Vinnufatagerð hérlendis má
heita mjög sæmileg og vinnu-
vel meðal fyrstu framkvæmda
á staðnum, og það töldu nor-
rænir lýðháskólamenn gleðileg-
an vott þess, að nú mundi þess
skammt að bíða að lýðháskóli
kæmist á fót á íslandi.
En síðan hugmyndin um lýð-
háskóla í Skálholti kom fram,
virðast hafa komið ýmsir aftur-
kippir, en allt í óvissu um
framtíð staðarins, og þess
vegna hafa margir efazt um að
alvara hafi fylgt hugmyndinni.
Ég hef fengið fjölda bréfa frá
norrænum lýðháskólamönnum
og fyrirspúrnir um á hverju
standi, hvers vegna allt sé enn
í óvissu, og hvort íslenzk æsku-
lýðsfélög styðji ekki hugmynd-
ina um lýðháskóla í Skálholti.
Ég hef engu getað svarað,
því að ég hafði ekki neinar
upplýsingar um þetta mál, held
ur aðeins getað sagt frá af-
stöðu minni til stofnunar lýð-
háskóla á íslandi. Og þar sem
þessi bréf mín eru nú í hönd-
um margra norrænna lýðhá-
skólastjóra, tel ég mér skylt að
skýra íslenzku þjóðinni einnig
frá afstöðu minni. Og ég skal
þá þegar taka af skarið: Það á
að stofna lýðháskóla á íslandi,
og vegna sögulegrar frægðar á
hið gamla menntasetur í Skál-
holti að endurreisast sem lýð-
háskólaborg.
Hvers vegna? Astæðurnar
eru margar, en ég verð að láta
mér nægja að benda á þær
sem ég tel mikilsverðastar.
Um mörg ár hafa allskonar
nýstefnur í listum, heimspeki
og stjórnmálum borizt til fs-
lands og reynt að brjóta niður
alla gamla þjóðmenningu. Jafn-
framt hefur þá innilokunar-
stefna gert vart við sig, og húi*
telur allt hið nýja óhafandi,
Baráttan milli þessara tveggja
öfga er ávallt háð, en skyn-
semin, sem reynir að brúa bilið
milli þeirra, kemst jafnan að
þeirri niðurstöðu, að fom þjóð-
menning geti ekki haldið velll
nema í samvinnu við nútíðina,
og að nútíðin geti þvl acein*
eflt framvinduna að hún st. ðj-
ist við lifandi fortíð.
Það er kominn timl til þ s*
í öllu því öngþveiti sem nú er,
að stinga við fótum og athu^a
Framhald á bls. 15.
föt tiltölulega ódýr. íslenzkar
vinnubuxur eru ágætar til
sumarferðalaga, en sá er þó
galli á, að sé í þeim rennilás,
er hann af allra lélegustu gerð,
og á þetta raunar við um ís-
lenzkar buxiur yfirleitt. Hvera
vegna er þetta atriði försóunað!
Er háttvirtum buxnaframleið-
endum það ekki ljóst, að bili
rennilás getur — svo blaðamál
sé notað — skapazt neyðar-
ástand, sem auðveldara er í að
lenda en úr að komast.
• Ferðaútbúnaður
með stimpli
I Svíþjóð og fleirl Wndium er
starfandi nefnd skipuð reynd-
um ferðamönnum og mönnum
úr slysavarnafélögum, og hefur
sú nefnd eftirlit meS þeim
ferðaútbúnaði, sem seldur er i
landinu. Getur hún beinlínig
bannað sölu á alls konar skrani,
erlendu og innlend/u, sem reynt
er að pranga út í ferðafólk þar
sem annars staðar. Ferðaútbun-
aður, sem neíndin samþykkir,
fær sérstakan stimpil eðtt
merki og getur kaupandi treyst
slíkium útbúnaði. Þetta á viS
um tjöld, bakpoka, svefnpoka,
vindsængur, anorakka, (hitunar-
tæki o. s. frv. Ég held að margt
væri vitlausara en að skip®
sldka nefnd bérlendis, því vá-
lyndari eru veður Ihér en I flest
um öðrum löndum Og því getur
verið blátt áfram lifsnauðsyn-
legt, að ferðaútbúnaður sé I
lagi. Það er dálítið kyndugt að
í þessu harðbýla landi skulum
við standa rniklu framar í fram
leiðslu átsúkkulaðis en útbún-
aðar til ferðalaga. En úr má
bseta, ef vilji er fyrir hendi,
Sigurður Þórarinssoa.