Morgunblaðið - 19.10.1962, Blaðsíða 13

Föstudagur 19. október 1962.
MORGVNBLAÐIÐ
13

Hin síbreytilegn ásjónii
Kommnnismans
effir Edward Crankshaw
í 17 ÁiR hefur heimurinn búið
í skuigga kalda stríðsins. Bæði
Austur og Vestur eru íarin að
venjast svo þeim hugsunum og
því máli, sem þetta kalda stríð
Ikveikti aí sér, að það er orðið
erfitt að greina eðli þessa skugga.
Er kalda stríðið hefðiþundin
togstreita milli stórveldanna eða
Ihiugsjónaiþarátta milli kommún-
isma og kapítalismia eða flokks
einræðis og lýðræðis?
Augljóst er, að hvorttveggja
hefur kveikt kalda stríðið. En
sem togstreita milli stórveldanna
(hefur stríðið staðniað í deilu
milli Bandaríkjanna og Sovét-
ríkjanna, sem hvorugt getur leitt
til lykta með hervaldi. Þegar
eru menn farnir að gera sér
Ijóst að bæði ríkin eru komin í
leikþrot á hemaðarsviðinu. Það
sem erfiðara er að koma augia á,
en ekki er þó síður mikilvægt,
er, að hugsjónabaráttan er einn-
ig að smá'breyta eðli sínu í átt
ina að riingulreið og málamiðlun.
Við vitum, að „Vesturveldin"
em hvortoi hrein-kapitalistísk né
allstaðar allskostar lýðraeðisleg.'
f grein þessari færir Edward
Crankshaw rök sín fyrir því, að
„Austurveldin" séu ekki lengur
hrein-kommúnistísk né heldur
hallist þau að flokkseinræði, held
ur séu þau að þróa með sér
nýtt kerfi, sem Vesturveldin
hafa enn ekki vegið og metið að
neinu gáigni.
1 vikunni sem leið sagði Patr-
lck O’Donovan frá lífinu í Pól-
landi með samúðarorðum og á-
takanlegum lýsingum. Það hlýt
•ur að hafa komið möngum les
endum hans illlþyrmilega á ó-
vart, er þeir gerðu sér ljóst, að
Iþað fólk, sem hann var að skrifa
um, bjó handan Járntjaldsins.
Þó er Pólland vissulega hluti
Sovétlandanna, spjótsoddur í
fylkingu Varsjársaimningsins.
Gomulka er ósvikinn kommúnisti
og sama er að segja um marga
kollega hans. Þó standa honum
að baki margir dugandi Pólverj
ar, sem sverjast ekki undir komm
únisma, og þessi guðlausi komm
únisti ríkir yfir þjóð, sem jáitar
yfirleitt kaþólska trú.
Þótt þeir nöldri og berji sér,
Iþá skynja allflestir skynugir
Pólverjar nauðsyn náinna tengsla
milli Póllands og Sovétríkjanna
Iþótt land þeirra hafi þjáðst svo
mjög einmitt af völdum þeirra.
Það sem er enn athyglisverðara
er það, að þeim myndi finnast
hlægilegt að snúa aítur til kapí
talisma eða laissez-fairestefnu.
Er þetta sigurtákn kommún-
ismans? Það held ég ekki. Því
eð vissulega búa Pólverjar ekki
við kommiúnisfna eins og flestir
oklkar skilja hann, heldur nýja
etefnu, sem við eigum ekk-
ert eiginlegt nafn yfir, og
hvörki við, Pólverj'ar né
Rússar geta spáð neinu um
framtíð þeirrar stefnu.
Seninilegt virðist, að við á
Vesturlöndum séum einnig, á
okkar eigin aðskiljanlegu máta,
að hallast í áttina að samskonar
6tefnu. Ef svo er, þá eru bæði
Austurveldin og Vesturveldin
eð baka sér óþarfa erfiðleika er
þau vinna að því flókna og örð
uga verkefni að skapa róttlátt
jafnréttiaþjóðfélag með því að
útfbásúna gvo mjög hina eilífu
aindstöðu kommúnisma og —
hvers?
Jó hvers? Því að hvergi á Vest
urlönduim í dag finnst raun-
verulegt kapítalisma-þjóðfélag í
hinum klassíska skilningi, sem
Mar; útlistaði. Né heldur eru
Vesturveldin lengur fulltrúar
heimsveldisstefnu kapítalismans
eins og Lenin lýsti henni. Við
erum ekki kapdtalismaþjóðfélag
frekar en Sovétríkin eru komm
únismaþj óðfélag.
Við verðum að láta stjórnmála
heimspekinga og hagfræðinga
skýra hvað við í rauninni erum;
spámenn um að skýra, hvert
stefnir, En áður en við erum
undir það búnir að úthugsa þessi
vandamál sem sífellt heilla menn
(iþar sem bæði Austiur og Vest-
ur eru á laun að reyna að byggja
upp nýtt þjóðtfélag, sem enginn
hefur séð fyrri, þjóðfélag, sem
til skamims tíma hefur verið tál-
draumur, verðum við að hreinsa
hugsun ok'kar af alls kyns 'hind
urvitnum. í fyrsta lagi verðum
við að gera okkur Ijóst, hvað
Rússland er ekki.
Sovétrí'ki Krúsjeffs eru ekki
Sovétrílki Stalíns, né heldur Len
ins. Þetrta tel ég almennt viður
kennt. En Sovétrí'kin lúta enn
stjóm komimúniista'flolkiksins og
verðá að hlýða áliti hans eins
og á dögum Stalíns og Leníns.
Ef Sovétríkin hafa breytzt, hefuir
kommúnistaflokkurinn það líka.
Ef hann getur breytzt ögn, þá
getur hann líka breytzt til muna.
En flestir, þar á meðal margir
Rússar, tala og láta sem svo, að
Kommúnistaflokkurinn hafi alls
ekiki breytzt. Það er á þeirri sann
færingu, sem stjórnmál okkar
byggjast nð mestu nú.
Hin' neikvæða afstaða oklkar
gagnvart kommúnismanum er
þrískipt: stjórnmálaleg, siðferð
isleg og heimspekileg. Það er
stjórnmálalega hlið málsins,
mögnuð af hinni siðferðilegu,
sem hefur undanfarið gert deil
una að baráttu upp á líf og
dauða. Og stjórnmálalega hlið
málsins varð til þegar Lenin,
með hinni velheppnuðu byltingu
sinni, túlkaði deiluna milli sam
særismamna um víða veröld
gegn viðurkenndum lögum og
r£tti sem deilu sem kviknaði hjá
báðum aðilum sakir staðnaðra
hugmynda, togstreitu milli liins
nýfædda Sovétríkis og rótgró-
inma rí'kisstjórna um gjörvallan
heim. Lenin hyllist að draum-
inum, sem Trotsky útlisi_ði jafn
vel enn skarpar, drauminum um
heim kommúnisma, sem til vero
ur •'ftir síenduirtekinar og ofsa-
legar bvltingar.
Þar sem mestar líkur eru á
byltingarvilja undir lok engra
og lýandi styrjalda, og þar sem
sagan kenndi honum að i*yrjald
ir, sem háðar voru vegna mark
aða væru óhjákvæmilega af-
leiðing kapítalista trúði hann
enn betur á ðhjákvæmileika, já
nauðsyn styrjaldar. Þessi kenn-
ing varð óaðskiljanlegur þáttur
í stefnuyfirlýsinigu kommúnism-
ans þar til snernma árs 1956, þeg
ar Krúséff á tuttugasta Flokks
þimginu máði hann út með pomp
og pragt. Með því fjarlægði
'hann stærstu stjórnmálalegu
mótbáruna gegn kammúnisman-
um sem and-rússneskum og opn
aði nýjar leiðir og svið, sem enn
hafa ekki verið fyllilega viður
kennd af Vesturveldunum, enin
síður könnuð.
Hin siðferðilega hlið málsins
var síður en svo lítilvæg. Þar var
um að ræða aðferðir bær, sem
koinmúnistastjórnin í Sovétrikj
unuim beitti til að auka áhrif sín
og völd og festa kommúnismann
i æssi, fyrst gagnvart þjóðum
Sovétríkjanna, síðan í Austur-
og Mið-Evrópu, þar ssm löndin
urðu að lúta kommúnistastjórn
inni, sem stundum beitti valdi
eða þá hótaði því.
Það þarf ekki að rifja upp
þessar aðfarir. Þær voru viður
styggilegar. Sumt þessa hefur
Krúséff þegar harmað, og ann-
að mun hann sennilega fljótit
harma. Kenningar Leníns, her-
veldi Stalíns og aðgerðir rússn
esku lögreglunnar hafa skapað
það, sem við lítum enn á sem
ógn kommúnismans.
Eins og ég sagði áður varð ein
hlið málsins til að magna aðra.
En við rekum okkur þó á þá
staðreynd, að ef byltingarkenn-
ing Lenins er ekiki lengur við
líði, og það er hún sannarlega
ekki, og ef hernaðarstefna Stal
íns og aðgerðir rússnesku lög-
reglunnar eru smám saman að
mildast, sem virðist vera, er þó
ýmislegt sem okkur er meinilla
við, ef til vill ýmislegt, sem
hættulegt er, en þó alls ekki það
sem við höfum brynjað okkur
gegn og lifað í eilífri andúð og
óvináttu gegn — ógn kommún-
ismans.
í þriðja lagi kemur svo hin
heimspekijega afstaða gegn
kommúnismanum. Hún ein get
ur ekki komið af stað styrjöld;
það hefur hún aldrei getað .Af-
staðan gegn stefnunni er einfald
lega neikvæð, þar sem hún mót-
ast að sannleikseinokun postula
hennar. Þetta kann að virðast
tiltölulega lítilvægt, þegar spurn
ingin um stríð eða frið er ann-
arsvegar; en þar sem þetta er
í beinum tengslum við bá hegð
an, sem Skapar styrjaldarógnina
er vert að sleppa því ekki. Því
að einmig hvað þetta snertir eru
kommúnistar að breytast.
Allt er þetta til batnaðar.
Margt er enn bagalegt hvernig
sem á það er litið — all't frá
hömium á skoðana- oe málfrelsi
txl hins þrotlausa arðráns í Mið-
og Austur-Evrópu j þágu Sovét
ríkjanna (tilraunir Sovétmamna
í þá átt að bæta efnabaginn í
kommúnis'talönd'unum með Oom
eoon stranda illilega á þeirri sov-
ésku venju að selja allt of háu
verði útflutningsverð fyrir
innfluttar vörur frá sömu lönd
um); allt frá hinum útsmognu
lygum til þrotlauss undirróðurs
erlendis: allt frá hinum ofbráðu
ofbeldisaðgerðum þeirra, eink-
um í Austur-Evrópu, til hinnar
þrálátu niðurbælingar sannleik
ans. En þetta í sjálfu sér er ekki
bein ógm gagnvart ókommúm-
istísku ríkj'umum.
Á valdatímum Stalíns hefði mátt
segja, að meinbugir sovét-komm
únistísku stefnunnar væru í eðli
sínu aðrir en meinbugir borgar
stefna, en nú mætti segja, að
á þessum stefnum væri aðeims
stigmunur, stundum hryggilega
mikill. Löks rná nú greina margs
konar breytingu til batnaðar í
Sovétríkjunum, eða a.m.k. viss
afrek, sem verð eru athygli og
umlhugsunar ef ekki kappgirni.
Stærsta afrekið hefur verið
nýting fjöidans, almúgans, með
gífurlega víðtækri menntun og
því sem nálegast jafnrétti tæki-
fseranna, a.m.k. milli jafnhæfra
manna. Samfara þessu hefur ver
ið gerð látlaus og einbeitt til-
raun, sem reyndar hefur ekki
heppnazt nema að nokkru leyti,
til að kveikja með mönnum anda
sameiginlegs átaks, og reynt hef
ur verið að hlífa sem mest bjarg
arlindum þjóðarinnar með bví
að láta eina miðstjórn fylgjast
með framleiðslumeðulum 1 þágu
allra.
Óþarfi er að telja upp allan
kostnað við þetta eða þá grimrnd
sem beitt hefur verið til að koma
því á.Ef við erum með fullu viti
höldum við ekki í sífellu áfram,
að rei'kna út kostnaðinn við
frönsku byltinguna. Hvort sem
okkur líkar betur eða verr, er
nýtt þjóðfélag að fæðast og þær
þrautir, sem fylgt hafa þeirri
fæðingu, jafnvel þótt þær kunni
að vera óþarfar að mestu, eru
og svo um munar, fyrir því. Við
eigum nú í taeri við Oað, sem
er þjóðfélagið í dag, afrek bess
og afglöp.
Það eru þessi afrek s^m vaxa
vanþróuðu þjóðunum utan Sov-
étlandanna svo í augum. Úr
ringulreið og hungursneyð hefur
Bovétstefnan skapað reglu og
nokkra velmegun, svo að ekki
sé minnzt á hin undraverðu af-
rek á. sviði hávísinda. Gamal-
reyndir stjórnmálamenn utan
Sovétríkjanna vita, a.m.k. flest
ir hversu gífurlegu verði þessi
afrek hafa verið keypt, verði
þjáninga annars vegar og sið-
ferðispillingar hinsvegar. Þeir
vita einnig, að engir af landvinn
ingum kommúnista að Kína og
Júgóslavíu undanteknum (en
bæði hafa átt í erjum við Rúss-
land) eru árangur af lýðbyltingu
nema ef telja mætti kúbönsku
byltinguna: alla þessa landvinn
inga hefur sovéski herinn á
samvizkunni. Þeir vita einnig, að
þegar kommúnistar koma hlaðn
ir gjöfum er eitthvað gruggugt
í pokahorninu.
En þeir, sem taka við þessum
mönnum, munu síður verða
á verði gagnvart öllu þessu. Og
ef Sovétríkjunum tekst að taka
efnislegum stakkaskiptum og
láta leppríkjuim sínum í Evrópu
í té nægilegt frelsi til að lifa
eigin tilveru og blómgast, bá m i
búast við, að kommúnisminn
skapi sér öllu meiri samúð í
umlheiminum. En verður það þá
kommúnismi"
Vissulega reynir Krúséff að
mætti að skapa sér samúð, þó t
hann gangi með því í berhög g
við Kína og nýstalínista í Aust-
ur-Evrópu og heima við. Etftir
að hann svo að segja útilokaði
styrjöld og rýrði gildi stórtaekr
ar byltingar, hefur hann gert
þegnum sínum að bíða kanmski
óendanlega lengi blómaskeiðs
kommúnismans. í Afríku og As-
íu fer hann sér sannarlega að
engu óðslega. Og það sem meira
er: hamn virðist sízt binda sig
við strangtrúaða stefnu sósíalism
ans eins og afríkanskir sósialist
ar, og mæitir þetta harðri gagn-
rýni heima við.
Einn daginn, og af hreinni her
kænsku, ræðst hann á nýfrjálsu
ríkim fyrir loðinn þankagang um
sósíalisma og kapítalisma; næsta
dag hleypir hann ánangrinum
af þessum loðna þankagangi í op
inberar umræður heima við Þamn
ig, snemma í mánuðinum, se;n
leið, birtu Pravda og Izvestia
furðuýtarlegt viðtal, sem ritstjór
ar blaðanna áttu við Nasser for-
seta, þar sem Nasser talaði afar
frjálslega um hugmyndir sínar
um sósíalisma í Egyptalandi, en
frá sjónarmiði Sovétríkjanna
voru þesar skoðanir hans arg
asta villutrú.
Árið 1056 var svo í Rússlamöi
komið fram með kenninguna um
„mismunandi leiðir til sósíalisma
en ungverska byltingin spillti
fyrir þeirri kenningu. Nú hefur
þessi stefna verið tekin upp að
nýju. Eins og Patrick O’Donovan
sýndi fram á hefur Pólland sýnt
að það fer sínar eigin leiðir, ger
ir málamiðlun við Róm, umber
frjlálsan þankagang listamanna
og rithöfunda, snýr baki við hinu
hörmulega sine qua non komm-
únistaheimsins, samyrkjubúskap
Sum nágrannalönd Póllands
eru að gera framfara tilraunir á
öðrum sviðum, þótt engar séu
jafnfrjálsar og athvglisverðar.
Rúmenía hefur sýnt þess merki,
að hún væri Vesturveldunum
hliðholl, og reynir af mætti að
verjast áleitni Sovétríkjanna, er
ætlar að steypa hinum nýja og
blómlega, endurborna iðnaði
þeirra í botnlaust hyldýpi Com
econ, eins o£ það er nú úr garði
gert. Ungverjaland virðis.t vera
að ná sér eftir áfaUið 1956, Hinn
formlegi brottrekstur Rakosi og
Gero úr kommúnistaflokknum er
aðeins útvortis merki um sterka
frelsishreyfingu.
Búlgaría, sem ávallt xyrst fylg
ir fordæmi Krúséffs, á við
þann erfiðleika að stríða í sjálf-
ræðisviðleitni sinni, að hún á
sér engin vinsamleg náigranna-
lönd (ihýn á sífellit í erjum við
TrrorrvhalH ó Kl.c
Hersýning á Rauða torginu í Moskvu, höfuðborg
kommúnismans