Morgunblaðið - 18.11.1962, Blaðsíða 15

p Sunnudagur 18. nóv. 1962
MORGVISBLAÐIÐ
15
„Eg hefði beifit valdi
og aðrir kommúnistar“
Framihald af bls. 10.
beztvir. Kommúnisminn og of-
beldi hans var orðinn mér
ástríða. Samt ætlaði ég alls
ekki að leiðast út í pólitík. Ég
var fyrst kosinn á sumarþing-
ið 1942. í haustkosningunum
var ég kosinn á þing fyrir
kommúnistaflokkinn, sem þá
kom út úr kosningunum með
10 þingmenn ög vann rnikinn
kosningasigur. Þá komu á þing
margir ungir menn, sem voru
ekki hrifnir af viðhorfum
Brynjólfs og Einars og gömlu
mannanna. Við höfðum meiri
samskipti við menn úr öðrum
flokkum en foringjar okkar.
Það var Brynjólfi þung raun.
Einu sinni lýsti hann yfir á
þingflokksfundi, að við hefð-
um of mikil samskipti við
aðra þingmenn og krafðist
þess, að við töluðum ékki við
þingmenn annarra flokka
meir en ðhjákvæmilegt væri.
Hann var hræddur um að við
yrðum fyrir áhrifum frá þess-
um þingmönnum og samskipt-
in við þá múndu draga úr bar-
áttuþreki okkar. En við
yngri mennirnir virtum að
vettugi þessa ósk foringjans
Og þá varð hann mjög áhyggju
fullur. Kenningin sagði, að
þingmenn annarra flökka
væru ófreskjur og stéttaand-
stæðingar, og við það skyldi
sitja.“
„Hvenær tókstu fyrst þátt
í pólitík?“
„Ég var alltaf mjög póli-
tískur. En árið eftir að ég
lauk lögfræðiprófi eða vorið
1938, varð ég bæjarstjóri á
Siglufirði Og þá var teningun-
um kastað. Ég rak mjög
harða pólitík fyrir norðan,
en þó ég hafi verið haturs-
maður Sjálfstæðismanna fyrst
framan af, kynntist ég þeim
vel og fann, að það var bá-
bilja ein að menn væru í
flokkum til að gera öðru fólki
illt. Þegar ég tók sæti í bæjar-
stjórn stóð Óli Hertervig upp
og bauð mig velkominn með
hlýjum orðum. Það snerti við-
kvæman streng í mínu unga
brjósti, ekki get ég neitað
því. Forystumenn Sjálfstæðis-
flokksins reyndust mér jafnan
góðir drengir og smám saman
skildist mér, að þeir vildu
sínu byggðarlagi vel ekki síð-
ur en við kommar.“
„En hvernig atvikaðist það
að þú fórst á þing?“
„Ég var staddur í Reykja-
vík og þá hringdi Þóroddur
mágur til mín og spurði, hvort
ég vildi vera í framboði í
Eyjafirði. Ég sagði, „hvað tek
ur það langan tíma?“ „Hálf-
an mánuð,“ sagði hann. Þá
sagði ég. „Jú, það er í lagi'V
Þegar úrslitin voru kunn, var
ég ánægður með tölumar, fór
heim, háttaði og sofnaði og
datt ekki þingmennska í hug.
En um miðja nótt hringdi Ottó
Jörgensen símstjóri á Siglu-
firði til mín og sagði mér, að
ég væri kominn á þing sem
landskjörinn þingmaður. Ég
var auðvitað ánægður með
það, svo heilagur er ég ekki.
Samt hafði ég ekkert gert til
að troða mér á þing og ekki
gerði ég heldur neitt til þess
að verða ráðherra, en óx það
starf ekki í augum, því þá
hafði ég fengið góða reynslu
og var óhræddur.“
„Þegar ég var á síldinni á
Siglufirði, varstu ákaflega vin
sæll.“
„Nei er það, þú hefur hitt
blóðrauða komma.“
„Segðu mér, hver var frum-
orsök þess að þú fórst úr
kommúnistaf lokknum? “
„Ég barðist fyrir jákvæðri
pólitík og vildi að flokkurinn
hætti undirgefni vð Sovétrík-
in og notaði ekki þeirra mæli-
kvarða á alla hluti. Eftir styrj-
öldina var ávallt viðkvæðið í
flokknum: Það sem kemur frá
Stalín og Rússum er hið eina
rétta, en þessi afstaða hafði
auðvitað í för með sér að
hvorki Einar né Brynjólfur
gátu verið öruggir um það,
'þegar þeir fóru í bólið sitt á
kvöldin, hvaða pólitíska
stefnu þeir ættu að praktísera
næsta dag. Auðvitað var slík
undirgefni heimskuleg, sér-
staklega eftir að Sósíalista-
flokkurinn komst í þá aðstöðu
að taka ábyrgð í málum eins
herjarnir hafa fallið í þessa
gryfju?"
„Já. En nú bryddir samt á
miklu meiri vafa hjá þeim
ýmsum. Fólk fellur ekki fyr-
ir kommúnismanum eins og á
kreppuárunum. Hún opnaði
honum leiðina, svo fundum
við djöfulinn og þá var ekki
annað eftir en koma saman
nógu sterkum vígorðum."
„En af hverju heldurðu að
þú hafir gerzt kommúnisti?"
„í kreppunni var ég kom-
inn á þann aldur, að ég þurfti
að fá vinnu. En það var ekki
hlaupið að því, eins og ástand-
ið var. Faðir minn gerðist Al-
þýðuflokksmaður strax og
hann kom aftur heim til ís-
lands. Hann hafði orðið fyrir
áhrifum af Sigurði Júlíusi Jó-
hannessyni skáldi, sem var
yfir lífi þeirra. En þeir vesal-
ings menn, sem urðu nazistar,
voru nákvæmlega jafn gin-
keyptir fyrir ofbeldinu og við.
Þeir sögðu: þarna er ranglæti,
og svo ætluðu þeir að leið-
rétta það með því að setja
sitt réttlæti í staðinn. En
þeirra réttlæti var einnig ©f-.
beldi.
Þegar fólk með svona sál-
arlíf, kemst til valda og sér
að þjóðfélagið er flóknara og
vandamálin meiri en það
hugði, grípur það oft til þess
að vernda ranglætið með lög-
regluvaldi. Það sér enga aðra
leið en þá, að þjóðfélagið falli
inn í teoríuna og vinnur að
því með öllum ráðum.“
„Heldurðu að þú hefðir
beitt ofbeldi á þessum árum,
ef þú hefðir getað?“
Systkinin hcima á Húsavík skömmu áður en þa u fóru með foreldrum sinum til Kanada, talið
frá vinstri: Sigurður (hjá Rafmagnsveitu Reyk javíkur), Ásgeir (málarameistari, lézt í fyrra),
Pétur (læknir á Fæðingardeild Landspítalans), Jakob (verzlunarmaður), Hallgrímur (barna-
kennari), Petrína (teiknari) og Aki.
og hann þurfti að gera í Ný-
sköpunars t j órninni. “
„Breyttist þá afstaðan til
Sovétríkjanna eitthvað eftir
styrjöldina?“
„Já, það gerði hún. Fyrir
styrjöldina voru Sovétríkin
fjarlægt land og lítill sem eng-
inn þátttakandi í alþjóðapóli-
tík. Það helzta sem okkur
barst þaðan voru tiltölulega
saklausar yfirlýsingar um frið.
Fyrsti vandinn sem Sovét-
stjórnin kom íslenzkum komm
únistum í voru samningarnir
við Hitler og Finna-stríðið.“
„En þú varst mjög harður
kommúnisti á þessum árum,
Áki?“
„Já, það var ég, geysiharð-
ur kommi.“
„Er þetta ekki slæmur sjúk-
dómur?“
„Nei, hann er ákaflega þægi-
legur; maður þarf ekki að
glíma við nein vandamál. Allt
leysist af sjálfu sér; ekkert er
til nema svart eða hvítt. Þetta
ástand er mjög ánægjulegt.
Það á vel við unglinga sem
eiga erfitt með að taka á-
kvörðun. Eitt meðal við öllum
sjúkdómum: Marxismi. En
þeir menn sem hafa þessa ein-
földu afstöðu alla tíð fara á
mis við margt í lífinu og vérða
aldrei annað en börn; taka
ekki út sinn vöxt eins og sagt
er. Þeir gera öll vandamál
miklu einfaldari en þau eru.“
„Og finnst þér gömlu sam-
jafnaðarmaður og mikill hug-
sjónamaður og hreif hugi
margra íslendinga í Kanada.
Ég lét mér ekki nægja að
fylgja Alþýðuflokknum, lík-
lega vegna þess að hann var
þá oftast í stjórn með Fram-
sókn án þess að leysa það
mikla vandamál, sem að steðj-
aði á þeim árum, atvinnuleys-
ið. Það var bókstaflega eins
og okkur_ unglingunum væri
ofaukið. Ég fékk enga vinnu
fyrr en 1935, og þá fyrir kunn-
ingsskap við Jakob Guðjohn-
sen. Þá var ég í Háskólanum,
hafði verið skráður í hann
1931.
En það sem hafði úrslita-
áhrif og réð því að ég varð
kommúnisti var kuningsskap-
urinn við frænda minn Sverri
Kristjánsson, sem þá var ung-
ur og glæsilegur maður og eld-
heitur kommi. Hann var mik-
ill agitator í þá daga. En mér
finnst hann hafa staðnað
vegna þess að hann hefur ekki
vaxið upp úr þeirri villu,
að ekkert sé til nema
svart og hvítt. Þetta er
ungæðisleg afstaða og
stórhættuleg, þegar fram í
sækir. Á þessum árum urðu
sumir nazistar. Þeir urðu það
af sömu ástæðum og við urð-
um kommúnistar. Þjóðviljinn
er stundum að býsnast yfir
því og ásækja fólk fyrir að
hafa verið nazistar, það á að
vera einhver ferlegur dómur
„Vafalaust. Ef ég hefði kom
izt til valda meðan ég var í
þessu sálarástandi, hefði ég
beitt ofbeldi eins og aðrir
kommúnistar.“
„En ykkur datt aldrei í hug
að beita ofbeldi í Nýsköpun-
arstjórninni?"
„Nei, það datt okkur ekki
í hug. Og þá var ég farinn að
læknast. Þegar ég komst í á-
byrgðarstöðu sem bæjarstjóri
á Siglufirði, gjörbreyttist við-
horf mitt og ég fór að gera
mér ljóst hvað lífið er flókið,
og hvað þessi eini mælikvarði
kommúnista á svart og hvítt
er rangur. En ef ég hefði ver-
ið neyddur til ofbeldisverka,
hefði það vafalaust hreyft
samvizkuna í fyrsta skipti, svo
hefði samvizkan sofnað
fljótlega aftur og ofbeldið ver-
ið notað í valdabraskinu eins
og svarti galdur á miðöldum.
Það skaltu samt vita að menn
verða ekki ofbeldisseggir
vegna þess þeir séu vondir,
heldur af því þeir komast inn
í vítahring þar sem þess er
krafizt að þeir verði illmenni
og þróist smám saman í þá átt
að láta tilganginn helga með-
alið. íslenzkir kommúnistar
mega vera þakklátir fyrir að
hafa ekki komizt til valda,
því þá hefðu margir þeirra
orðið verri menn en þeir nú
eru. Kenningin kallar á ill-
mennsku. Allt er afgreitt með
þessum orðum: Flokkurinn,
kenningin þarfnast þessa og
hins. Og í krafti þess er of-
beldi beitt.“
„Datt þér nú aldrei í hug að
beita ofbeldi í Nýsköpunar-
stjórninni?"
„Nei, það datt mér ekki í
hug. Það var talað um að ég
fengi dómsmálin í hendur, en
ég vildi það ekki af ótta við
að komast einn góðan veður-
dag í þá aðstöðu að þurfa að
beita valdi og þá yrði freist-
ingin of sterk. Og það má
Brynjólfur eiga, að ég held
hann hafi hugsað eitthvað
svipað. Svo varð Finnur Jóns-
son dómsmálaráðherra eins og
þú veizt, þó haxm væri ekki
lögfræðingur.**
„Hvað varstu gamall þegar
þú varðst ráðherra?“
„Þrjátíu og þriggja ára.“
„Og þá hefurðu fengið út-
rás?“
„Það er hollt fyrir stjóm-
málamenn að verða ráðherrar
snemma. Það er óhollt að
ganga lengi með ráðherrann í
maganum, það getur komið
niðiu: á umhverfinu.“
„Svp ég víki aftur að úr-
sögn þinni úr Sósíalistaflokkn
um; hvers vegna dróstu þig
ekki í hlé og lézt svo pólitík
liggja milli hluta?“
„Þegar ég var kominn I
andstöðu við flokkinn fannst
mér ábyrgðarleysi að taka
ekki opinbera afstöðu gegn
kommúnistum. Ég hafði róið
lengi á þeirra borð og fannst
skylda mín að gera heyrin-
kunnugt, að ég hefði sagt
skilið við þá og af hverju.
Ekki varð ég fyrir neinum
persónulegum óþægindum af
þessari ákvörðun, en Þjóð-
viljinn réðst auðvitað harka-
lega á mig og jafnvel stóð til
að birta mynd af mér ásamt
Hitler og skýra frá því að ég
væri nazisti. Þjóðviljinn er
enn undir fargi persónulegs
terrors, því hann veit að flest-
ir bogna eitthvað við persónu
legar árásir og margir þora
ekki að rísa gegn kommúnist-
um af ótta við að verða fyrir
slíkum árásum. Ofbeldd Þjóð-
viljamanna birtist sem betur
fer aðeins í skrifum þeirra, en
það mundi koma fram
í athöfnum, ef þeir
hefðu tök á. Eða líttu
á Félagsdóm og hvernig þeir
skrifa um, hann. Þeir birta
myndir af dómurunum og
elta þá og reyna að gera þá
að djöflum í augum almenn-
ingsálitsins, þetta eru ná-
kvæmlega sömu aðferðirnar
og nazistar notuðu á sínum
tíma. Annars er ég óánægður
með, hvernig blöðin hafa
skrifað um úrskurð Félags-
dóms. Það er eins og þau séu
að skrifa um samþykkt í
stúdentafélaginu. En þetta er
dómur. Og honum verður
ekki áfrýjað. Annaðhvort eru
dómstólar á íslandi eða ekki“.
„Þú talaðir um Þjóðvilj-
ann. Þú hefur auðvitað
kynnzt stjórnendum hans“.
„Já auðvitað. Magnús Kjart-
ansson gekk í kommúnista-
flokkinn skömmu eftir stríð.
Ég vonaðist til, að hann yrði
talsmaður frjálslegra við-
horfa og hjálpaði okkur í bar-
áttunni við öfgamennina,
enda kom hann frá alþýðu-
flokksheimili, þar sem ríkir
víðsýni og líberöl sjónarmið.
Framh. á bls. 23.