Morgunblaðið - 27.11.1962, Blaðsíða 6

6
MORGUHTIL 4fílB
Þriðjudagur 27. nóvember 1962
Sigurjón Björnsson
Andinn og
efniö
EINKENNILEGA miklar um-
rseður hafa orðið út af útvarps-
þættinum „Spurt og spjallað“,
4. nóv. sl., þar sem rætt var um
hinar svokölluðu andalækning-
ar. Eftir því að dæma má ætla,
að mörgum séu þessi mál mjög
viðkvæm. Kannski er ekki vert
að bæta enn einu framlagi ofan
á allt það, sem þegar hefur birzt.
En þar sem mér leikur grunur
á, að ýmsir ætli mér aðrar skoð-
anir en þær sem ég hef í raun
og veru, get ég ekki stillt mig
um að koma sjónarmiðum mín-
um á framfæri á nokkuð breiðari
grundvelli en hægt var í þætt-
inum. Og ég geri það sérstaklega
vegna þess, að hér er um að
ræða mál, sem varðar miklu.
Sambandið milli trúar og vis-
inda hefur löngum verið nokk-
Uð umdeilt mál. Sú skoðun, að
trú og vísindi geti staðið hlíð
við hlið í árekstralausri sambúð
á enn þann dag í dag nokkuð
erfitt uppdráttar. Margir ungl-
ingar, — víst fjöldamargir, —
sem aldir eru upp í góðri guðs-
trú, varpa trúnni fyrir róða, þeg-
ár þeir fara að vitkast og rök-
hyggja vísindanna nær tökum á
þeim. Trúarkennd og rökhyggja
lenda þar í andstöðu hvor við
aðra. Ekki get ég fallizt á, að
hér sé um tvær ósættanlegar
andstæður að ræða, og fýsir mig
því að gera grein fyrir hvernig
ég lít á þau mál.
Það er kunnara en frá þurfi
að segja, hvernig vísindaleg
hugsun er byggð. Með athugun-
um á raunverulegum fyrirbær-
um er reynt að finna grundvall-
arlögmál, sem eru það traust og
algild, að hægt er að nota þau
sem forsendur í rökfærslu, oft
mjög flókinni og viðamikilli. —
Fyrirmynd slíkrar rökfærslu er
stærðfræðin. í vísindum er til-
viljun ekki viðurkennd, heldur
er fylgt orsakalögmálum af
ýmsu tagi. Vísindaleg hugsun er
því, og hlýtur að vera nauð-
hyggja (determinismus). Allt
veltur á því að forsendurnar séu
nægilega vel sannaðar. Ef svo er
ekki kallast þær tilgátur.
Enda þótt vísindi skipi stórt
sæti í nútíma menningarlífi, fer
því fjarri að þau nái yfir allt
svið mannlegrar hugsunar. Með
skýrgreiningu sinni er þeim skor
inn allþröngur stakkur. Þannig
hljóta t. d. þrjú viðfangsefni
mannlegs hugar að falla utan
vísindanna, en það eru trú, sið-
fræði og fagurfræði. Öll þessi
svið byggja á ósannanlegum for-
sendum. Ef við segjum t. d. „í>að
hlýtur að vera til annað líf, ann-
ars væri allt þetta til einskis",
þá er það ekki vísindaleg rök-
færsla, þar sem við gefum okk-
ur forsenduna: að tilgangur sé
með mannlífinu. Vísindi geta
aldrei sannað neitt um tilgang,
það fellur utan þeirra. Eins geta
þau ekki skorið úr um það, hvort
Esjan er fallegra fjall en Súl-
urnar, né heldur sagt okkur
hvers vegna við megum ekki
stela. Trúarleg, siðfræðileg og
fagurfræðileg hugsun byggir á
öðrum lögmálum en vísindin.
Og enginn getur sagt neitt um
það hver lögmálin eru betri. Við
vitum það eitt, að bæði full-
nægja þau djúpstæðri þörf hjá
manninum. Annars vegar eðlis-
lægri þörf til þess að fá sam-
hengi og fyllingu í persónulegt
líf mannsins. Sú þörf er í nánum
tengslum við tilfinningalíf hans
og ber blæ af því. Hins vegar af
þörf til að skilja óg skýra nátt-
úrufyrirbæri og hagnýta þá þekk
ingu sem bezt. Þessar tvær teg-
undir hugsunar er mjög nauð-
synlegt að kunna að greina
sundur, og það er einnig nauð-
synlegt að viðurkenna, að allir
menn hýsa þær báðar í brjósti
sér. Enginn getur komizt hjá
því að trúa og leggja fagurfræði-
legt og siðfræðilegt mat. Jafnvel
hinn svokallaði guðsafneitari
trúir: trúir afneitun sinni.
En ruglingur á þessum tveim
þáttum mannsandans er hættu-
legur. Ef það verður er hætt við
að trúin verði dragbítur á vís-
indin, — eins og stundum hefur
orðið, — eða vísindin reyni að
ganga að trúnni dauðri.
Margir leiðinlegir atburðir
hafa gerzt á liðnum öldum hér
á Vesturlöndum, sem stafa frá
því, að vísindi og trú hafa gerzt
full fjölþreifin um landareign
hvors annars. Við vitum
um þá nauðungarfjötra, sem
kaþólska kirkjan lagði á vísinda
• Hættuleg beygja
„Kæri Velvakandi!
Ég vildi koma smátilmæl-
um til Vegagerðar ríkisins eða
til þeirra, sem öryggis eiga að
gæta á þjóðvegum landsins.
Skammt norðan Vesturlands-
vegamóta í Borgarfirði er lítil
brú og merki þar að lútandi.
Þegar maður kemur akandi
upp Borgarfjörð mun þetta
vera fyrsta brúin fyrir ofan
Vesturlandsvegamótin. Manni
bregður illa í brún þegar kom-
ið er upp á brúna því þá kem-
m1 strax hægri beygja, sem
raunverulega sést ekki fyrr en
bíllinn er að renna af brúnni.
Þarna hef ég komizt í hann
krappan, að halda mér við
veginn, og svo mun hafa verið
Sigurjón Björnsson
legar framfarir á sínum tíma.
Við vitum einnig um árásir
frönsku encyklopedistanna á trú
arlífið á seinni hluta 18. aldar.
Og mætti þannig lengi telja. Enn
þann dag í dag eru sömu hlutir
að gerast. Mér finnst að við ís-
lendingar ættum að vara okkur
vandlega á að falL. ekki í sömu
gryfju. Við verðum að hafa hug-
fast, að trú og vísindi eru tvær
meginstoðir hvers menningar-
þjóðfélags. Og eitt höfuðskilyrði
fyrir menningarlífi er, að ekki
lendi í árekstrum á milli.
f meira en 100 ár hefur vest-
rænt menningarlíf einkennzt af
sívaxandi vísindalegum framför-
um. Fræðilegar kenningar, hag-
nýting vísinda og tæknileg ná-
kvæmni hefur verið það keppi-
kefli, sem allt hefur snúizt um.
Vissulega hefur margt gott leitt
af þeirri þróun: aukin velmeg-
un og auðveldara líf á margan
hátt. En mönnum er einnig að
verða ljóst, að hún á sér einnig
sínar skuggahliðar. Samfara
þessum vitsmunalega ofvexti, ef
svo má segja, hefur orðið rýrn-
un á hinni trúarlegu, siðferði-
legu, og líklegast einnig hinni
fagurfræðilegu hlið mannsins.
Margir hugsandi menn bera
um fleiri. Rétt væri að gefa til
kynna að þarna væri mjó brú
og beygja.
Ég vona að þessi tilmæli
komist til réttra manna, sem
ég þykist vita að muni athuga
málið og gera þessa lagfær-
ingu.
Þökk fyrir,
Jóhannes R. Snorrason,
flugstjóri“.
• Þetta slær klukkan í dag
Og enn er fjallað um um-
ferðarmál:
„Það getur verið að einhverj-
um finnist að borið sé í bakka-
fullan lækinn, að enn skuli
rædd umferðarmál, en þau eru
alvarlegri en margan grunar.
í Morgunblaðinu h. 28. okt.
kvíðboga fyrir framtíð manns-
ins, ef þessu heldur áfram.
Hvað trúarlíf mannsins varð-
ar er þetta mjög áberandi. Það
hefur lengi verið lögð lítil rækt
við hina eiginlegu trúarglóð
mannsins. Og kirkjan sjálf á
mikla sök á því ræktarleysi. —
Hvers er krafizt af þeim, sem
ætla að glæða og halda við trú-
arlífi manna? Stúdentsprófs og
háskólaprófs í guðfræði. Prestar
eiga að vera vísindalega mennt-
aðir í fræðigreininni um trúna,
en er þess krafizt af þeim, að
þeir séu fullir af hinum heilaga
eldi? Þurfa þeir að vera „God-
intoxicated" eins og komizt var
að orði um einn merkan mann.
Vísindamennskan, vitsmunadýrk
unin, hefur fyrir löngu rennt sér
inn fyrir múra kristinnar kirkju
og lætur þar nú óðslega.
Spiritisminn er af sömu rót
sprottinn. Hann er afsprengi efa-
hyggjunnar, sem krefst sann-
ana. Hann hélt inreið sína hing-
að til lands og var lyft upp af
gáfuðum menntamönnum, sem
vildu trúa, og þörfnuðust trúar,
en gátu það ekki nema þvi að-
eins að þeir skildu og fengju
sannanir. Og svo langt eru menn
kömnir nú frá hinni sönnu og
einlægu trú, að þeir geta ekki
lengur beðið: „Drottinnt hjálpa
þú vantrú minni". heldur hljóm-
ar ákallið: „Miðill, gefðu mér
sönnun“. Spiritisminn lýsir van-
trú, efasemdum og hann reynir
að bæta úr þeim með gervivís-
indum, því að hann reynir að
sanna það sem ekki á að sanna
og það sem ekki þarf að sanna,
ef menn trúa. Og hér á landi er
spiritisminn nú upp á síðkastið
orðinn að ógeðslegum „business",
sem allir heiðarlegir menn hljóta
að hafa andstyggð á.
Ég kallaði notkun spiritism-
ans á vísindum gervivísindi og
tel það réttlætanlegt. Mál trúar-
innar og mál vísindanna er
tvennt ólíkt enda þótt stundum
séu notuð sömu orð. Á máli trú-
arinnar merkir sönnun upplif-
aða, huglæga reynslu, mjög
persónubundna og tilfinninga-
þrungna. Slík sönnun er stað-
reynd hins innri veruleika. —
Sönnun vísindanna byggir á hlut
lægri, meþódologiskri könnun og
hlýtir tilteknum skilyrðum.
Þessu tvennu hrærir spiritism
inn saman á hinn fáránlegasta
sl. birtist hjá Velvakanda álit
eins varðstjóra lögreglimnar í
sambandi við þessi mál.
Þar finnst mér koma fram
alvarleg og sönn ábending til
allra. Þessi maður heitir Sverr-
ir Guðmundsson. Hann leggur
áherzlu á það, sem mér finnst
höfuðskylda hvers manns, en
það er kurteisi og tillitssemi
gagnvart náunganum.
Og þá kem ég einmitt að
frumatriði málsins, en það er
uppeldi æskunnar.
Það þótti góður siður í gamla
daga, þegar gestur kom, að
barn eða unglingur heilsaði
honum með handabandi, og
viki síðan til hliðar.
Nú er þetta á annan hátt.
Mæðurnar í dag, að vísu ekki
hátt og býr til úr því gervivís*
indi sín.
Trúin hefur og sitt eigið orð
yfir hinn innsta kjarna manns-
ins og kallar hann sál. Það hug-
tak er algjörlega trúarlegt og
er óviðkomandi fræðigrein þeirri
sem nefnist sálarfræði (það orð
er rangnefni yfir psykologi, sem
miklu fremur ætti að heita hug-
vísindi). Spiritisminn hefur held
ur ekki virt þessa trúarlegu skýr
greiningu sálarinnar, heldur tín-
ir inn í hana ýmis konar fagorð
úr sálarfræði, slitin úr samhengi,
og sýður úr því einn voðalegan
hrærigraut, sem engin leið er að
kyngja.
Þessi „fræðimenska" er van-
helgun á trúnni og móðgun við
vísindglega hugsun. Og hún er í
fyllsta máta óheiðarleg.
— • —
Allir velhugsandi menn munu
vera sammála um, að nú á atóm
öld, þegar heimurinn ramfoar
hvað eftir annað á heljarþröm,
er full nauðsyn á að snúa sér að
manninum sjálfum, rækta hann
og rækja sem bezt. Og ef við
litumst um í okkar litla þjóðfé-
lagi, sem nærtækast er, sjáum
við að misfellurnar eru margar:
— í uppeldismálum, — í lækn-
ingu andlegra meina. Ef við vilj-
um vera frjáls þjóð, og ef við
viljum leggja fram einhvem
skerf til mannúðlegri menningar,
verðum við að stefna að því að
ala upp og viðhalda frjálsum
persónuleika, þeim sem ekki er
bundinn í innri viðjar. Ef það
á að takast þarf bæði þekkingu
og trú, sanna trú. Uppeldi og
lækning, sem byggð er á þekk-
ingu, er ekki sama Og sálgæzla
í trúarlegri merkinu. Hvorugt get
ur komið í annars stað, en hvort
tveggja er jafn nauðsynlegt.
En, — og á það vil ég leggja
lokaáherzluna, — kristin trú er
ekki sama og hjátrú, hvort held
ur hún birtist í hinni gömlu
drauga- og galdratrú eða í hinu
nýtízkulega gervi sínu spiritism-
anum. Og hjátrúin er hinn
mikli fjötur lun fót kristinnar
trúar og vísindamennsku. Henni
verður að berjast gegn af öllu
afli.
undantekningarlaust, láta börn
sín, óvitana, ganga allsráðandi
um heimilið. Ég veit að þetta
eru þung orð, en þau eru því
miður sönn.
Það er svo furðulegt að álíta
það mannvonzku að banna
barni þetta eða hitt. Það er
eins nauðsynlegt og barnið
fái að borða.
En barni sem aldrei hefur
verið kennt að hlýða, öðlast
aldrei þann manndóm, sem það
annars hefði hlotið.
Nú kemur mér til hugar að
einhver tali við sjálfan sig og
segi: Hvað kemur þetta um-
ferðarmálum við?
Þá svara ég með orðum lög-
regluvarðstjórans: Verið kurteis
og tillitssöm, þá forðið þið ó-
gæfimni og háskanum frá.
En það sem hér hefur verið
rætt leysist ekki á skömmum
tíma. Þessvegna sýnist mér nú
lífsspursmál, að fjölga til mik-
illa muna í lögreglunni, en það
tekst auðvitað ekki nema með
stórbættum kjörum.
Og þegar hún hefði svo
nægu liði á að skipa, ásamt far-
artækjum auðvitað, ætti að
taka hvern bifreiðastjóra sam-
stundis, sem hefði rofið um-
ferðarreglur, víkja honum úr
bifreiðinni, og taka hana í
vörzlu, þar til dómur félli.
Þá er ekki síður nauðsyn að
ná tökum á. gangandi fólki. —.
Það hlýtur að gerast á svipaðan
hátt. Sekt á stað og stund ef
tillitsleysi eða brot í umferð
hefur verið framið.
Þetta kunna að þykja harka-
legar aðfarir, en reynslan hef-
ur sýnt, því miðúr, að þær eru
nauðsynlegar.
Karl Halldórsson",