Morgunblaðið - 21.12.1962, Blaðsíða 14

14
MORGVN B T AÐ ÍÐ
Fostudagur 21. des. 1962
Pétur Benediktsson:
Ferðarolla Magnúsar
Stephensens
FERÐAROLLA MAGNÚSAR
STEPHENSENS. Bókfellsút-
gáfan hf., 1962. Jón Guðna-
son cand. mag. sá um útgáf-
una.
Á í>RIÐJA í jólum er tveggja
alda afmæli Magnúsar Stephen-
sens, dómstjóra í Viðey. Magnús
hefur sennilega verið mesti lög-
fræðingur á íslandi á síðari öld-
um, eljumaður var hann með af-
brigðum, fróðleiksmaður mikill
og haldinn óseðjandi þrá til þess
að fræða aðra. „Magnús Stephen
sen varð ferjumaðurinn við
verstu torfæruna á leið íslend-
inga framan úr fornöld“, segir
prófessor Þorkell Jóhannesson.
Hinn 17. marz 1833 andaðist
Magnús, rösklega sjötugur,
„saddur' langra og merkilegra
lífdaga, saddur metorða, og þó
án efa með þeirri sannfæringu,
að dagar sínir hafi verið „mæða
og erfiði“ “, eins og segir I mjög
vinsamlegri minningargrein um
hann í Nýjum félagsritum, eftir
Jón Sigurðsson.
Þessi maður, sem á löngum
starfsferli taldi sér ekkert mann-
legt óviðkomandi, lá óbættur hjá
garði í 100 ár; íslenzkir sagna-
ritarar gerðu sér ekkert far um
að kryfja sögu hans til mergjar
og gerðu lítið til að kynna þjóð-
inni þennan einstaka mann. Á
100 ára ártíð hans var þó nokkuð
úr þessu bætt, því að þá ritaði
Þorkell Jóhannesson grein um
Magnús í Skirni. Er það skemmst
af að segja að grein þessi er af-
burðagóð, skrifuð af skilningi og
sanngirni í garð Magnúsar, en
jafnframt mjög fjörleg og
skemmtileg. Meðal margra á-
gætra rita Þorkels hef ég ætíð
haft sérstakar mætur á þessari
ritgerð, og tel ég það því mik-
inn feng að hún hefur nú verið
endurprentuð sem einskonar inn-
gangur að ferðarollunni. Eini
gallinn er sá að hún er alltof
stutt, aðeins röskar 30 bls.
En það var eins og Magnús
sæi það fyrir, að einhver tregða
kynni að verða á um ritun ævi-
sögu hans, því að hann hófst
sjálfur handa um að bæta úr því
á efri árum sínum. Varð úr þessu
sjálfsævisaga sú sem prentuð er
í 2. bindi Merkra íslendinga. Sá
ljóður er á þeirri sögu að henni
lýkur þegar Magnús er 25 ára
gamall — og er það mikil raun
að hann fékk ekki haldið henni
lengra áfram.
Um dómarastörf Magnúsar má
fræðast í riti dr. Björns Þórðar-
sonar: Landsyfirdómurinn 1800
—1919 (Sögufélag, 1947). Verður
hlutur hans ólíkt betri í þeirri
frásögn en skáldsins ástsæla,
Bjarna Thorarensens, sem með
honum sat í réttinum í mörg ár.
Bjami var 24 árum yngri, en
frjálslyndið var allt ellinnar
megin að þessu sinni.
Magnúsi var fjölda-margt vel
gefið, svo sem drepið hefur ver-
ið á, en ekki allt fremur en flest-
um mönnum öðrum. Einn versti
ljóður á ráði hans var alger
skortur á smekk fyrir fegurð ís-
lenzkrar tungu. Hann skrifaði
oft afburða lélegt og leiðinlegt
mál, og því verra sem hann vand
aði sig meira. Gat það þá orðið
hartnær ólæsilegt. Leirskáld var
hann og með þeim eindæmum
að líklega hefur engin ljóðabók
lélegri en hans verið prentuð á
íslandi í 100 ár frá dauða hans,
þótt rækilega hafi verið bætt úr
því síðan. Hitt er alger misskiln-
ingur að hann hafi ekki kunnað
íslenzku. Hann skrifaði laglega
og jafnvel stundum vel, ef hann
var ekki að vanda sig, heldur lét
það fjúka sem andinn innblés
honum.
Annað var það í fari Magnús-
ar, sem margir hafa lagt honum
til lasts. Honum voru ákaflega
ljósir yfirburðir sínir 1 gáfnafari
umfram aðra menn, og dró hann
af því þá ályktun að betra væri
að hann réði en aðrir. Þetta köll-
uðu menn ráðríki. Ekki sá hann
heldur neina ástæðu til þess að
leyna yfirburðum sínum né veg-
tyllum, og kölluðu menn það hé-
gómagirni. Hann hefði vafalaust
talið það vel til fundið, sem ný-
lega var gert, að andlitsmynd
hans væri prentuð á íslenzka
peningaseðla, fyrst engan eigum
við kónginn til þeirra nota. Hitt
held ég að honum hefði þótt
skrítið að sjá próflausan mann á
1000 króna seðlunum og annan
óskólagenginn á 100 krónunum,
Magnús Stephensen
en vera sjálfur settur á 25 krónu
seðla. Annað hefði hann þó talið
enn ófyrirgefanlegra: að vera
titlaður lögmaður á seðlunum, —
þetta starf sem hann hafði gegnt
í rúman áratug í upphafi emb-
ættisferils síns. Vonandi hefði
hann látið óátalið að vera kall-
aður dómstjórd, eins og ég gerði
hér að framan, en sjálfur kallaði
hann sig Konunglegrar Hátignar
konferenzráð og virkilegt jústits-
ráð, og er það ólíkt tilkomu-
meira.
Haustið 1825 fór Magnús
Stephensen til Kaupmannahafn-
ar, og var erindið það að ganga
frá nýrri útgáfu Jónsbókar sem
hann hafði unnið að í nokkur ár.
Vildi hann síðan fá stjórnina til
að gefa hana út og löggilda sem
hinn eina sanna Jónsbókartexta.
Á afmæli sínu um veturinn ark-
aði hann með handritið — í 4
forkunnarfögrum bindum — upp
í kansellíið. Þar beið þessa þrek-
virkis hægur og býrókratískur
dauðdagi, fyrst hjá nefnd og að
lokum í höndum Bjarna Þor-
steinssonar amtmanns.
Enginn stafkrókur þessa mikla
verks hefur nokkru sinni verið
prentaður, og verður kannski
aldrei. Páll Eggert Ólason man
ekki eftir því í íslenzkum ævi-
skrám. En nú heiðrar Bókfells-
útgáfan minningu Magnúsar
Stephensens með því að prenta
dagbók hans frá férðalaginu,
sem hann kallaði Ferðarollu.
Ágrip af henni hafa áður verið
prentuð, bæði á íslenzku og í
danskri þýðingu, en mikill feng-
ur er að því að fá hana nú í heild
í ljómandi fallegri útgáfu með
skýringum. Útgáfuna hefur ann-
azt ungur fræðimaður, Jón
Guðnason cand mag., sonur
Guðna Jónssonar prófessors.
Skýringar hans sýnast mér hæfi-
lega ítarlegar, en mig skortir
lærdóm til að dæma um þær að
öðru leyti. Reiði mig á þær unz
annað reynist sannara. Eftirmála
Jóns — sem er of stuttaralegur
— eiga menn að lesa á undan
ferðarollunni, það auðveldar
skilning á tilgangi fararinnar.
Ferðarollan er ekki merkilegt
heimildarrit um neina stórvið-
burði, en hún er frábær aldar-
farslýsing, skrifuð af stórgáfuð-
um manni og athugulum, sem
var heimagangur hjá lærðustu
og tignustu mönnum Danaveldis
þennan vetur sem hann dvaldist
í Kaupmannahöfn. Einnig er rit-
ið merk heimild um Magnús
sjálfan. Það þarf t.d. varla að
koma mönnum á óvart, að á öðr-
um og þriðja degi ferðarinnar
fann hann lítið eitt til sjósóttar
„og gubbaði einu sinni hvern
dag, alls frísklega, síðan aldrei.
Samferðamenn gubbuðu flestir
geysilega, einkum stiftamtmað-
ur Hoppe og bústýra hans sí-
felt“.
Ferðalagið var langt og erfitt,
náðu landi í Svíþjóð um það bil
sem allar vistir voru þrotnar.
Sem betur fór komst Magnús þó
í góða vist í Kaupmannahöfn.
Kemst hann svo að orði 26. nóv-r
ember: „Ég var nú alltaf frískur,
en sat inni við bezta mat og fitn-
aði því sem seppi“. — Það fór nú
samt svo síðar að kyrrseturnar
Guðrún frá Lundi: Stýfðar
fjaðrir n.
Prentsmiðjan Leiftur h.f.
Reykjavik.
Nokkru fyrir jól 1946 kom út
fyrsta bók Guðrúnar Árnadóttur
frá Lundi. Var bók þessi fyrsta
bindi af skáldsögunni Dalalíf.
Vakti bók þessi mjög mikla at-
hygli. Hún var mikið keypt og
lesin, en höfundur hennar v>ar
þá flestum ókunnur. En nú er
Guðrún frá Lundi orðin þjóð-
kunn fyrir löngu, því að frá þvi
að fyrsta bók hennar kom út og
til þessa tíma hefur hún að jafn-
aði sent frá sér eina bók á ári
hiverju. Bækur hennar hafa flest-
ar orðið metsölubækur, og þrátt
fyrir mikla sölu hafa þær einnig
verið meira lesnar í lestrarfélög-
um en bækur flestra annarra
höfunda.
Guðrún frá Lundi var 59 ára
gömul er fyrsta bók hennar kom
á prent, og enm eru engin elli-
mörk á henni, sem hin nýjasta
bók hennar, Stýfðar fjaðrir H,
sýnir.
Guðrún frá Lundi er fædd og
uppalin í fremur afskekktri sveit,
naut engrar skólamenntunar,
giftist árið 1910, eignaðist þrjú
böm og bjó í sveit með manni
sínum við fremur þröngan fjár-
hag, þar til þau hjón fluttust til
Sauðárkróks 1939, og þar hefur
Guðrún skrifað allar sínar skáld-
sögur, er á prent hafa komið og
þar á hún enn heima.
Guðrún frá Lundi mun aldrei
hafa ferðast til útlanda, og ég |
hygg, að hún hafi ekiki heldur
átt víðreist um landið. Eg veit
heldur ekiki, hvort hún les nokk-
urt erlent tungumál. En hún hef-
•ur verið glöggsýn og skynjað og
skilið sálarlíf og lífsbaráttu þess j
fólks, er hún hefur kynnzt og
lifað í sama umhverfi og hún,
og hún mun lesin í islenzkum
bókmenmtum, fornum og nýjum.
Á æskuárum sínum fór Guð-
rún að skrifa skáldsögur, en er
hún giftist og fór að hugsa um
börn og búskap brenndi hún hand
rit sín. Hún hefur þá sennilega
haldið, að hún myndi ekki fram-
ar fást við skáldsagnagerð. Um
áratugi mum hún ekkert hafa
skrifað. En í fámenni og fásinni
sveitalífsins munu hafa skapast
í hugarheimum hennar og orðið
félagar hennar Jón á Nautaflöt-
um, Sigurfljóð á Hálsi og fleiri
persónum, sem hún siðar teflir
fram í skáldsögum sínum. Að
sjálfsögðu hefur húm femgið efni-
við sinn í þær af kynnum við þá
menm, er hún hefur umgengizt
um ævina.
Móðir Völsungs konungs gekk
með hann í sex ár, enda varð i
höfðu slæm áhrif á meltinguna;
er samvizkusamlega greint frá
því öllu, svo og læknmgunni.
Ef menn fýsir að vita hvað var
á borðum hjá konungi og öðrum
stórhöfðingjum í Danmörku
þennan vetur, þá er skilmerki-
lega greint frá því í þókinni, svo
og um hvað var „hjalað". Ekki
var kaffið gott í konungsgarði
hinn 9. nóvember. Af öllum
þeim veizlum sem lýst er í bók-
inni held ég nú samt að mig
hefði langað mest til að vera í
afmælishófinu heima hjá Magn-
úsi á 3. í jólum. Vertinn og vert-
innan lögðu frítt til mat, en sjálf-
ur hann „ölföng, snapsa af eram-
bambuli og perfikó og madera
og mallaga.... Trakterað var á
fortapaðri skelpöddu, steiktum
villidýrahryggi með fernslags
syltetöji og dýrðlegri kondítors-
köku í pýramídformi og drukkn-
ar lystugt svo margar skálar, ís-
lands, konu minnar og barna,
mín og allra þeirra sem við borð-
ið sátu, að við stóðum allir vel
hreifir og kátir upp“. Væri það
nú til of mikils mælzt að ein-
hver af valdamönnum landsins
heiðraði, minningu Magnúsar
með því að halda veizlu með
hainn allra sveina mestur. Það
er sjáanlegt, að Guðrún frá Lundi
hefur gengið lengi með margar
sögupersónur sínar, svo vel hef-
ur henni tekist að skila þeim frá
sér, og ég hygg, að sumar þeirra
verði langlífar 1 hugum íslend-
Guðrún frá Lundi.
inga eins og margar sögupersón-
ur frænda hennar, Jóns Thorodd-
sens, hafa orðið. En bún hefur
ekki verið eins fundvís á hið
kátlega í fari manna sem frændi
hennar. Aftur á móti fataðist hon-
um þó allmjög með sköpun sumra
sögupersóna sinna, en ég hygg
að erfitt sé að finna þær per-
sónur í sögum Guðrúnar frá
Lnudi, sem séu óeðlilegar og ekki
æfinlega sjálfum sér samkvæm-
ar.
Guðrún frá Lundi virðist hafa
óþrjótandi söguefni úr daglega
lifinu. Hún þarf ekki að seilast
eftir neinum reyfaraatburðum.
Að vinna á túni, ganga við lamb-
ær, hita kaffi, fara í kaupstað,
heimiliserjur, venjulegur sam-
dráttur karla og kvenna og aðrir
hversdagslegir atburðir verða í
frásögn skáldkonunnar sögulegir
og skemmtilegir, gæddir lífi og
'halda hugum lesenda föstum við
efnið.
sama menu á 200 ára afmæll
hans?
Þessar örfáu tilvitnanir í bók-
ina sýna léttan og lipran stíL
Hið sama má segja um frásögn-
ina víðast hvar, enda var kverið
áreiðanlega ekki ætlað til birt-
ingar af höfundar hálfu, heldur
sjálfum honum til minnis og
konu hans til skemmtunar. Því
var engin ástæða til að vanda
sig, mælt mál látið nægja.
Ekki má ljúka þessari grein án
þess að fundið sé að einhverju. £
sjálfum bókartitlinum er herfi-
leg málvilla, Ferðarolla Magnús-
ar Stephensen í stað Stephen-
sens. Það er undarleg árátta að
vilja útrýma eignarfalli af ís-
lenzkum (eða hálfdönskum) ætt-
arnöfnum og góðir menn verða
að taka höndum saman um að
stemma stigu fyrir þessu. Ég veit
vel að þessi villa kemur fyrir I
Skírnisgrein Þorkels Jóhannes-
sonar, en ég veit líka, að hann
las ekki sjálfur próförk af grein-
inni því að viS vorum saman er-
lendis. Ég get sýnt aðra staði i
ritum hans, sem hann hafði sjálf-
ur lesið próförk af, og fylgir
hann þar réttum beygingarregl-
um, svo sem vænta mátti.
Ástir og vonbrigði, ljós og
skuggar, líf og dauði er sam-
tvinnað allskonar smáatriðum i
Mfi manna. Allir menn eiga sína
sögu, ef sá, er söguna segir er
nógu djúpsær, til þess að skynja
og skilja hið sérkennilega í sál-
arlífi og fari sögupersónunnar.
Þann skilning sýnist Guðrún frá
Lundi hafa í ríkum mæli.
Þessi nýja bók Guðrúnar frá
Lundi er með sömu aðalseinkenn
um og allar fyrri bækur henn-
ar, og engin hrörnunarmerki
sjást enn á frásögn, stil og per-
sónusköpun hennar. Sköpunar-
hæileikinn og frásagnargleðin er
sama og áður.
Flestar sögupersónur þessa
söguhluta eru hinar sömu og í
fyrsta hlutanum, en þó koma
nokkrar nýjar fram á sögusvið-
ið, og ber þar mest á bóndadótt-
urinni Ásdísi, sem er ein af þrem-
ur aðalpersónum þessa söguhluta.
Hinar aðalpersónurnar eru Kristj
án bóndi á Hofi og Geirlaug ráðs
kona hans, sem bæði efu kunn
úr fyrsta hlutanum. Geirlaug er
fulltrúi hinna tryggu hjúa, sem
jafnan unnu eins trúlega fyrir
’húsbændur sína og fyrir sig sjálf.
Heimilið og jörðin, þar sem hún
hafði unnið og dvalið um ára-
tugi, voru hennar heimur. Þar
vildi bún starfa, lifa og deyja.
Kristján bóndi á Hofi hefur
ráðið Ásdísi til sín fyrir kaupa-
konu. Hún er forkur dugleg við
öll útiverk, en hún var einfald-
ur sjálfbirgingur, þverlynd, frek
og ókvenleg. En þótt bún væri
lítt töfrandi kona, verður hún
samt Kristjáni fallþúfa, sem hef
ur mikil áhrif á fjárhag hans og
framtíð. Þessi hluti sögunnar nær
aðeins yfir um tvö ár, en vanda-
mál Hofsfjölskyldunnar aukast
mjög á þessum árum. Þau valda
vonbrigðum og sundrung, og i
lok þessa söguhluta er engin leið
sjáanleg til farsælla lausna. í lok
bókarinnar kemur ný söguper-
sóna, Valborg húskona. Vekur
það forvitni lesanda, hvert hlut-
verk hennar verði í sögunni. En
það mun koma fram í þriðja
hluta sögunnar, sem koma mun
út á næsta ári.
Þorsteinn M. Jónsson.
Ráðskona óskast
við góða verbúð í Grindavík, strax eftir
áramót. — Uppl. í síma 50165.
Jón Gíslason sf.
Hafnarfirði.
Pétur Benediktsson.
Stýfðar fjarðrir il.