Morgunblaðið - 20.02.1963, Síða 13

Miðvikudagur 20. febrúar 1963
iHORGV TS BL AÐIÐ
T3
Krúsjeíf er hættur að skjófa |
menn - hann lokar þá
inni á geðveikrahæli
ENN einn sovézkur listamaður j
hefur verið hnepptur í fjötra og
lokaður inni á geðveikrahæli,
fyrir þá sök eina, að hafa látið
gefa út verk sín erlendis. Er
síðasta fórnarlamb Sovétstjórn-
arinnar rithöfundurinn Valeriy
Tarsis, sextugur að aldri.
Bókmenntagagnrýnandi blaðs-
ins, „The Observer", sagði frá
tveim sögum hans „The Blue-
bottle“ og „Red and Black“, er
þær komu út í einni bók á veg-
um Collins, í enskri þýðingu og
undir dulnefninu Iván Valeriy.
Var dulnefnið notað að frum-
kvæði útgefandanna, sem von-
uðu, með hliðsjón af sovézku
„hlákunni“ undanfarið, að sovézk
ir ráðamenn myndu ekki telja
ástæðu til þess að ganga svo hart
að manni, er ekki flíkaði um of
sínu rétta nafni.
En þeir hefðu ekki þurft að
gera þessa varúðarráðstöfun, því
í ágústmánuði sl., tveim mánuð-
um áður en bók Tarsis kom út
í London, hafði honum verið
komið á öruggan stað, án þess
Ivinskaya
þeir hefðu nokkra hugmynd um.
Hin venjulegu viðbrögð Sovét-
stjórnarinnar við fregnum, sem
þessum, er þær birtast í erlend-
um blöðum, eru, að lýst því yfir,
að fréttaritarar, sem sendi slíkar
fregnir, séu einungis að finna sér
tækifæri til að koma á framfæri
áróðri, sem blásið geti að glæðum
kalda stríðsins. Það er eins og
þeim komi aldrei í hug, að tæki-
færi verði fyrst að vera fyrir
hendi. Á hinn bóginn vita þeir
vel, að „The Observer" og mörg
önnur blöð hafa þráfaldlega beðið
— oft mánuðum saman — með
að segja frá því, er listamenn í
Sovétríkjunum hafa verið órétti
beittir — í þeirri von, að unnt
yrði með einkaviðræðum bak við
tjöldin, að létta nauðinni af þess-
um mönnum, án þess að Sovét-
stjórnin biði við það of mikinn
álitshnekki gagnvart heiminum.
Gleggsta dæmið um þessa afstöðu
fréttamanna er mál Olgu Ivin-
skayu, vinkonu Boris Pasternaks,
og dóttur hennar Irinu. Þær voru
að vísu ekki lokaðar inni á geð-
veikrahæli, heldur í fagelsi, þar
sem þær eru enn. Mál Tarsis er
annað ljóst dæmi. Þegar ég fyrir
nokkrum vikum skrifaði um hinn
nýja hátt sovézkra ráðamanna, —
að lýsa géðveika þá lista- og
Eflir Edward
Crankshaw
menntamenn, sem víkja út af
brautunum, sem ráðamenn hafa
ætlað þeim, — sagði ég ekki frá
máli Tarsis, því að þá var enn
von um, að Sovétstjórnin kynni
að breyta ákvörðun sinni og leysa
hann úr haldi. En sú von hefur
brugðizt.
Tarsis er ekki óþekktur maður.
Hann er einn af eldri félögum
sovézka rithöfundasambandsins,
þekkir vel flesta rithöfunda, sem
honum eru nokkurn veginn jafn-
áldra og marga hinna yngri —
— og allir þessir menn þekkja
hann. Faðir hans tók þátt í bylt-
ingunni 1905 og minnist Valeriy
þess enn með skelfingu, þegar
lögregla keisarans gerði húsleitir
heima hjá þeim. Síðar hvarf faðir
hans sporlaust í einni af hreinsun
um Stalíns. Tengdafaðir Tarsis
var Alksnis, hershöfðingi í so-
vézka flughernum, sem Stalín lét
skjóta. Gefnar hafa verið út í So-
vétríkjunum margar bækur eftir
Tarsis um vestrænar bókmenntir,
en síðustu tuttugu árin hefur
hann orðið að skrifa skáldsögur
sínar, smásögur og ljóð í laumi,
Þegar Tarsis uppgötvaði sér til
gremju, að mildi Krúsjeffs var,
þegar til kom, alls ekki svo mikil,
að nokkurt þessara verka hans
fengizt gefið út í Sovétríkjun-
um, fór hann að senda þaU til
útgáfu erlendis. Hann hafði
ákveðið að skrifa Krúsjeff bréf,
þegar ritverk hans væru komin
á markað erlendis, — segja þar
hvað hann hefði gert og hvers
vegna. Hugðist hann óska eftir
því, að fá annað hvort leyfi til
útgáfu verka sinna heima fyrir
eða til þess að mega flytjast úr
landi fyrir fullt og allt, ásamt
eiginkonu sinni og sautján ára
dóttur. Þess ber að minnast, að
Pasternak var opinberlega boðinn
þessi kostur, þegar hann hlaut
Nóbelsverðlaunin á sínum. tíma.
Myndhöggvarinn Naritsa fór
einnig fram á þessa sarria, áður
en hann var -handtekinn og
hnepptur í fangelsi — en þaðan
var hann síðar fluttur í geðveikra
hæli.
Einu merki geðveilu, sem fyrir
fannst hjá báðum þessum mönn-
um, Tarsis og Naritsa, er að þeir
skyldu birta verk sín erlendis,
án þess að skeyta um afleiðing-
arnar — láta eftir scr að vona,
að Krúsjeff leyfði þeim að fara
úr landi.
En Tarsis gerði sér glögga
grein fyrir því, hvernig fara
kynni. Sagan „The Bluebottle"
er í senn gagnrýni á framkomu
fólks yfirleitt og framkomu, sem
einkennandi er fyrir Rússa. Aðal
söguhetjan rússneskur mennta-
maður á það sjálfur á hættu að
vera úrskurðaður „sjúkur". Fyrst.
er það opinber öryggisvörður, síð
an starfsbræður hans við háskóla,
sem skýra elskulega fyrir hon-
um, að hann sé „mjög sjúkur og
þarfnist læknisaðstoðar", — jafn
vel ástkona hans varar hann við
því, að honum sé „samkvæmt rót
gróinni rússneskri siðvenju" sú
hætta búin, að vera úrskurðaður
„sjúklingur“.
Hin rússneska siðvenja hefur
farið með sigur af hólmi. Stalín
hefði látið skjóta hvern þann rit-
höfund, sem gert hefði það, sem
Tarsis hefur gert. Krúsjeff er
hættur að skjóta menn. Hann
kann því vel að geta hælzt um
yfir því, að í Rússlandi séu ekki
lengur neinir pólitískir fangar.
En Rússland er ennþá sá staður,
þar sem því er jafnað við geð-
veiki, ef andans menn láta í ljósi
óánægju sína á erlendum vett-
vangi.
(OBSERVER
öll réttindi áskilin.)

MIG langar til að segja nokik
ur orð við vjn minn, Níels
Dungal út af ummælum er
hann lét falla viðvíkjandi
Indriða sál. bróður mínum.
Það er flestra, að minnsta
kosti menntamanna, siður að
hella ekki svívirðingum _á
dauða menn, ef einhverjjr
þeirra nánustu eru ofan mold
ar.
Dungal' sagði, að það hefði
verið tekin mynd af fyrirbær-
um sem fram komu hjá Indr-
iða sem miðli, og við athug-
un á hennj hefði komið í ljós
að um blekkingu væri að
ræða. Ég staðhæfi, að Dungal
hefur enga sönnun á þessu,
og býst ekki við að honum
garigi betur héðan af að fá
vottorð hjá Einari Hjörleifs-
syni og Haraldi Nielssyni,
sem víst áttu að vera dóm-
endur á myndatökunni, en Ttið
mæðiveikinni forðum. Ég er
alveg viss um að Dungal mín-
um hefði verið nóg boðið, ef
hann hefði verið á fyrsta fund
inum hjá Indriða, sem var á
Stýrimannastíg 6, þar sem
Einar Hjörleifsson bjó þá, í
húsi föður síns, þar sem til-
raunafundirnir voru haldnir.
Þetta var veturinn 1907—08.
Þann vetur var ég við smíða
nám í Reykjavík og var iðu-
lega þarna á fundum.
Á þessum tíma var Jón
Ólafsson ritstjóri Reykjavík-
urinnar og gat átt til að láta
hálf illa. Mér fannst svipað
koma fram hjá Dungal í þætt
inum Spurt og spjallað þann
4. þ.m. Jón var skömmóttur
út í tilraunafundina og Ind-
riða bróður minn, og það varð
til þess að ég fór að sækja
þessa fundi í hinum nauma
frítíma mínum. Þá byrjaði
dagvinnan kl. 6 og lauk, þegar
Völundur flautaði kl. 6. að
kvöldi. Og í stað þess að fara
á böll var haldið upp í Iðn-
skóla. Rétt svona í gamni
vildi ég segja það, að þegar
ég fór á fyrsta fundinn hjá
Indriða, hittist svo á, að það
fóru að sjást líkamningar. Af
þeim sökum héldu Einar og
Haraldur og aðrir sem á fund-
inum voru (um 60 manns) að
ég væri miðill eins og bróðir
minn. Hefðu þeir vitað í hvaða
tilgangi ég fór að sækja
þessa fundi, mundu þeir hafa
hugsað um annað, því tilgamg
ur minn var fyrst og fremst
sá að ljóstra upp, ef ég kæm-
ist að því að svik væru í
tafli, dáleiðsla eða eitthvað
slíkt, eins og Jón Ólafsson
hélt fram 1 Reykjavíkinni.
Á fyrsta fundinum, sem ég
sat, var svo mikið haft vfð
mig, víst af því ég var bróð-
ir Indriða, að ég fékk að
velja mér sæti og var ég fljót-
ur að kjósa sætið í fremstu
röð, á milli Björns Jónssonar
í ísafold og Einars Hjörleifs-
sonar. Þar sem Einar var for-
ystu sauðurinn í þessum félags
skap, þá vildi ég heldur vita
hvað homum liði og kaus mér
því sæti við hlið hans, því ég
vissi ég að myrkt átti að vera.
Þegar messan byrjaði vildi
svo til að fyrsti líkamningur-
inn, sem sézt hafði hér á
lamdi, kom fram. Það fór mú
Indriði Indriðason
heldur en ekki að koma spenn
ingur í mannskapinn.
Ég skal rétt svona til gam-
ans lýsa dálítið hvernig þetta
gekk til þarna á fundinum.
Það skyldi enginn af þeim,
sem spjölluðu í útvarpssal á
dögunum halda, að þarna hafi
verið viðhafðar einar eða aðr-
ar særingar, eins og sagt var
að hefði átt sér stað við upp-
vakningu drauga í garmla
daga. Það var öðru nær. í
horninu á salnum hægra meg-
in, á móti áhorfendunum, var
stór kolaofn og uppi á honum
stóð olíulampi, sem slökkt var
á, áður en byrjað var. Öðru
megin við salinn var svefn-
herbergi Indriða. Dyrnar á
því voru beint á móti fólk-
inu og tjöld fyrir herbergis-
dyrunum. Inni í herberginu
var rúm hans og kommóða,
sem sást á milli tjaldanna.
Indriði sat á stól salarmegin
við herbergjsdyrnar, eftir að
slökkt var. Áður en nokkuð
gerðist voru sungnir sálmar:
„Hærra minn guð til þín“,
„É<g fell í auðmýkt“, o.fl.
Forsöngvarinn var Brynjólfur
Dóimkirk j uorganisti.
Þegar búið var að syngja,
heyrðist rétt á eftir eins og
svefnrof eða stunur í Indriða.
Ávarpaði Konráð Gíslason,
afa.bróðir okkar bræðranna,
mannskapinn. Svo byrjuðu
fyrirbærin. Það var eins og
kveikt væri á éidspýtu inni
1 svefmherbergi Indriða og
um leið birti inni í því, svo
kommóðan sást greinilega
milli tjaldanna.
Ég hugsaði með sjálfum
mér, að Indriði hefði brugðið
sér inn í herbergið og kveikt
á eldspýtu, en eftir augna-
blik er kveikt aftur og maður
í hvítum hjúp gengur fyrir
dyrnar inni í herberginu. Ég
hélt enn, að Indriði hefði
brugðið sér aftur inn í her-
bergið, kveikt og breitt yfir
sig lakið úr rúminu, sem var
innst í herberginu. En þá var
kveikt í þriðja sinn og þá kem
ur kempan í hjúpnum alskap-
aður í herbergisdymar, á mdli
tjaldanna, og horfði fram í
salinn. Um leið birtir af þessu
fyrirbæri og sjá þá allir, hvar
Indriði situr framan við dyrn-
ar á stólum.
Ég býst við að aðrir hafi
hugsað svipað og ég,' því að
það fór að koma kvik á mann
skapinn, þegar allir sáu, hvar
Indriði sat á stólnum graf-
kyrr.
Nú var stutt hlé. Þá heyrð-
ist eins og kveikt væri á eld-
spýtu, í því kemur veran, eða
hvað maður vill kalla þetta,
í hjúpnum í fullorðins manns
stærð í ljýs í horninu hjá kola
ofninum og stóð þar upp við
ofninn. Eftir gott augnablik
hvarf sýnin, hjaðnaði ofan
frá og mynduðust eins og
tvær stjörnur á gólfinu undan
fótunum.
Nú fór fólkinu ekki að lít-
ast á blikuna, þegar það sá
þessa heimsókn frammi í sal.
Síðast þetta kvöld birtist kunn
ingi í hjúpnum rétt fyrir
framan hnén á okkur þre-
menningunum, mér, Birni og
Einari, svo allur mannskapur
inn tókst á loft í salnum og
var dauðhræddur. Björn minn
Jónssón sagði við mig, til að
bæri minna á hvað þeir Einar
voru hræddir: „Nú hrukkuð
þér við, Kristinn." Mér várð
þá að orði, að mér hefði ruú
fundizt koma kvik á fleiri,
því sessunautar mínir tókust
báðir á loft, að ég tali nú
ekki um alla þá sem voru á
baik við okkur. Þeir höfðu á-
hyggjur af því, ef veran kæmi
oftar, að hún mundi kannski
hlassa sér ofan á þá í bekkj-
unum.
Þetta kvöld kom líkamning
urinn þrisvar sinnum fram í
salinn og í hvert sinn sást
hvar Indriði sat á stólnum
við herbergisdyxnar. Lýsti
svo af verunni að Indriði sást
gat maður hvergi grillt í kúst
skaft með slæðu, eins og þegar
myndin átti að hafa verið
tekin.
Mörgu gæti ég sagt frá
fleira þarna af fundunum, sem
ég, var á þennan vetur, en al-
veg brást mér bogalistin áð
finna hvort svik væru í tafli,
hvorki hjá Indriða eða öðr-
um. Það mætti einstakt heita,
ef jafn prúðir og gæfuríkir
menn og Björn Jónsson, Einar
Hjörleifsson og Haraldur Niels
son, væru að leika sér með
tilbúnar fígurur til að blekkja
með sig og aðra.
Ég var þennan vetur iðu-
legur heimagangur á heimil-
um þessara þriggja heiðurs-
manna, Björns, Einars og Har
aldar og það verð ég að segja,
að öllum ólöstuðum, að ann-
ara verk hafa varla tekið
þeirra fram.
Það var álit margra, að það
hefði ekki dregið úr anda-
gift hjá Haraldi eftir að hann
komst í tæri við Indriða og
andatrúna, og Einar var far-
inn að nálgast Harald á þvi
sviði, en Björn minn Jónsson
varð alltaf að vera í brjóst-
vörn við áleitna orustumenn í
landsmálum og halda sig frek
ar við jörðjna.
Þó að margt fleira mætti
segja viðvíkjandi þessum til
raunum, þá læt ég þetta
nægja. Býst ekki við að fjöld-
inn endist til að lesa meira,
en bið þeim að verða að góðu,
sem úthaldið hafa.
Skarði, 15. janúar 1963.
Kristinn Indridason.

i