Morgunblaðið - 25.09.1963, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 25. sept. 1963
MORCUNBLAÐIÐ
13
Norskar bókmenntir
2. grein
Norskar skáldsögur
eftir Kristmann Gubmundsson
Vera Henriksen hpfur með
tveim bókum sínum vakið mikla
athygli í Noregi og hafa jafnvel
sumir kallað hana hina nýju Sig-
rid Undset. Ekki nær þó nokk-
urri átt að líkja þessum tveim
skáldkonum saman, því Vera
Henriksen er af allt öðru sauða-
húsi en Undset og miklu léttari
á vogaskálunum. Skáldkonurnar
eru ekki að öðru leyti líkar en
því að þær rita báðar sögulegar
skáldsögur frá fornum tímum.
„Sölvhammeren" og „Jærtcgn“
eru tvö fyrstu bindin í stærra
verki, og mun skáldkonan ætla
að bæta að minnsta kosti þriðja
bindinu við. Þessi mikla saga
fjallar um sögulegar persónur,
er hafa lifað, og er aðalpersón-
an Sigríður Þórisdóttir, er óx
upp á Bjarkey, norður á Háloga-
landi, fyrir allt að því þúsund
árum síðan. Hún var systir mesta
höfðingja norður þar, Þóris
Hunds, en margir aðrir koma við
sögu, þar á meðal sjálfur Ólafur
digri konungur og fleira stór-
menni þessa tíma.
Það er augljóst að skáldkonan
hefur aflað sér haldgóðrar þekk-
ingar, nærþví svo sem framast
má verða, um sögulegan grund-
völl verksins. En það, sem mestu
máli skitpir í sögunni, eru mann-
lýsingarnar, og þá fyrst og
fremst lýsing höfuðpersónunnar
sjálfrar, Sigríðar, og eiginmanna
hennar, ásamt því, sem er jafn-
nýtt og athyglisvert í dag sem
fyrir þúsund árum: mannlegum
samskiptum, ástum karls og
konu, baráttu kynslóðanna, og
áhrifum ytri og innri atvika á
mannshugann. Einkum er ástin
snar þáttur í verkinu öllu og all-
oft prýðilega um hana ritað, og
af miklum skilningi á sálarlífi
konunnar. Alloft getur lesandinn
ekki varizt þeirri hugsun að það
hefði verið alveg óþarfi að láta
þessa sögu gerast fyrir þúsund
árum — hún hefði alveg eins get-
að gerzt á hernámstímanum í
Noregi. Skáldkonunni auðnast
ekki nærri alltaf að gefa fortíð-
inni líf, sem- lesandinn trúir á
Aldarfarslýsingar hennar eru
réttar, tæknilega séð, en oft vant-
ar þær þann galdur stemningar-
innar, sem þaggar gagnrýni les-
andans — og skilur þar mjög
á milli hennar og Sigrid Undset.
En lita verður á það, að þetta eru
byrjandabækur, fyrsta saga höf-
undar, og með það í huga er
ekki annað hægt en að dást að
verkinu. Mannlýsingarnar eru
6kýrar og sumar feiknavel gerð-
ar, frá tæknilegu sjónarmiði, svo
eru umhverfislýsingarnar oft
með á'gætum og frásögnin sjálf
víðast mjög góð. Um ástina veit
skáldkonan margt og’ ef til vill
eru lýsingar hennar á samskipt-
um karls og konu, ekki sízt hin-
um sálfræðilegu þáttum þeirra,
það bezta í verkinu.'Innri barátta
manna á erfiðum stundum er
einnig lýst með prýði.
Saga þessi er mjög læsileg og
6pennandi, fjör og þróttur í frá-
eögninni, og talsetningar yfirleitt
góðar, en þær notar höf. mikið.
Líklegt má telja að verk þetta
eigi erindi til íslendinga.
Ragnhild Mageröy, sem var
hér á ferðinni í vetur, er nú orð-
in ein af kunnanri skáldkonum
Noregs. Fyrri bækur hennar,
einkum sú fyrsta: „Gunhild,“ eru
dável gerðar og hafa unnið virð-
ingu landa hennar. Það er eng-
inn hár himinn yfir þessum verk-
um, en alloft kemur fram djúp-
ur skilningur á mannlegri neyð,
mannlegum freistingum og ást-
ríðum. Að því leyti er síðasta
bók hennar, er kom út árið 1962,
.Lengsel, men ingen vinge“,
mjög táknræn fyrir höfund þenn
an. Bókin fjallar um stúlkuna
Eva Bostad, allt frá barnæsku
hennar, í norskri sveit, við frem-
ur fátækleg kjör, og fram á her-
námstímann, þegar hún gerist
ástmey þýzkra hermanna.
Frú Mageröy skrifar vel, hún
kann þá list að sannfæra les-
andann um það sem hún er að
segja. Og hún kann að skapa
stemningu, kann að vekja samúð
lesandans með persónum sínum,
af því að hún sjálf hefur samúð
með þeim. Þessi Eva hennar er
hátt blandað saman skopstælingu
og alvarlegri tilraun til mann-
lýsingar. Þá er Bomberta Jedde-
bo, sem hefur alla ævi verið gest-
risin mjög við sjógarpa og aðra
ágætismenn, er í smábænum hafa
dvalið lun stundarsakir. Hefur
hún því eignazt allmörg börn,
fyrirmyndar krakka, er hún basl-
ar fyrir með þvottum og öðru
slíku starfi. Bomberta er mjög
vel gerð persóna, og sú af per-
sónum bókarinnar, er lesandinn
minnist lengst, býst ég við, ekki
sökum þess að hún sé á neinn
hátt merkileg frá borgaralegu
sjónarmiði, heldur af þeim sök-
um að henni er lýst með snilld,
af samúð og góðlátu skopskyni.
Annars er skilningur og samúð
mætavel gerð persóna og dapur- höfundar ekki ávaW með j per.
leikinn x umhverfi hennar og , ., . , a • i j
sonulysingum hans. Osjaldan
innra manni er dável saman of-
inn. Undirleikur þessarar ævi-
sögu kemur upp á yfirborðið á
bls. 84: „Bíða. Bíða. Evu fannst
sem hún hefði ekki gert annað
en bíða. Á vetrum bíður maður
eftir vorinu, á vorin eftir sumr-
inu, á sumrin eftir haustinu og
á haustin bíður maður eftir jól-
unum. Þegar maður er lítill bíð-
ur maður eftir hverjum afmælis-
degi og bíður eftir að verða full-
orðinn. Svo fermist maður og
bíður eftir því að sleppa burtu
og svo kemur stríð sem maður
á að bíða eftir að endi. — Hvern-
ig er það þegar maður er kom-
inn burtu? Hvernig er það þegar
maður er orðinn þátttakandi í líf-
inu? Hættir maður þá að bíða?
Því maður bíður þó ekki eftir
því að verða gamall? Jú ....
mamma gerir það. Og hvers er
þá að bíða? Bíða eftir dauðan-
um. Og svo bíður maður eftir
himnasælunni. — Hvers vegna
er maður þá hræddur? Mp.ður
gerir ekki annað en bíða og vera
hræddur. Maður er ekki hár í
loftinu áður en manni er þröngv-
að inn í þetta. Hræddur við fleng
ingu. Hræddur við að kunna ekki
lexíurnar sínar nógu vel. Hrædd-
ur við að einhver muni hlæja að
manni. Hræddur við hvað fólk
finnst lesandanum að skáldið
Aksel Sandemose
vinni dálítið kæruleysislega úr
efni sínu, en skipuleggi það hins
vegar þannig, að fullmikið beri
á uppsetningunni.
Þrátt fyrir allt er margt vel um
söguna; hún er spennandi, og frá-
sögnin fjörug.
Athyglisverð saga er „Falsk
kvariett“ eftir Odd Winger, og
muni segja um mann. Hræddur ! er t*að einkum hin sálfræðilega
við syndirnar sínar. Hrædd um | rannsókn persónanna er vekur
að mamma verði veik. Hrædd , áóuga lesandans. Sagan fjallar
um að hafa ekkert að borða,“ |11111 111111 vini, sem raunar
o. s. frv. I fyrirlíta hver annan innst inni
.. . (og óska hver öðrum ills eins.
Bækur fru Mageröy minna að Þessari „vináttu" er átakanlega
ýmsu leyti á fyrstu verk Sigrid j Vel lýst, svo að lesandinn trúir
Undset, þótt ekki sé um neins á hana, enda þótt oft sé teflt
konar eftiröpun að ræða. Það er
bara skyldleiki sálnanna, ef svo
má að orði kveða.
— ★ —
Terje Stigen er ungur höfund-
ur, en efnilegur. Síðasta bók
hans nefnist „Kjærlighet“ og
fjallar um fólk í smábæ' í Nor-
egi. Það er ekki laust við að
býgging bókarinnar, persónuval
og ýmislegt fleira minni dálítið
á Hamsun, lesandinn minnist
meistarans aftur og aftur, enda
þótt Terje Stigen sé að flestu
leyti sjálfstæður höfundur. Eins
og heiti bókarinnar ber með sér,
fjallar hún um ástir og koma
þarna fram margvísleg afbrigði,
flestum vel lýst. Það er gamli
konsúllinn — ekki ólíkur því að
Hamsun hefði getað búið hann
til — sem er orðinn leiður á
gömlu konunni sinni og hefur
fengið sér dýran og mikinn kíki
til þess að fylgjast með ástum
annarra og ýmsum kvenpeningi
í þorpinu. Einkum hefur hann
áhuga fyrir þeim konum, sem
eru að klæðast eða afklæðast,
og tekst með hinum lang-
dræga kíki sínum að fylgjast
með þeim athöfnum gegn-
um nokkra glugga smábæj-
arins. Karlinum er skemmtilega
lýst, ekki sízt þegar hann loks
fer á stúfana til þess að ná sér
í stúlku, og er þarna á snjallan
fremst sálfræðileg þekking, sem
hlýtur að vekja aðdáun. Hún
kann þá göfugu list að skapa
samspil persónanna og umhverf-
is þeirra, náttúrunnar — t. d. er
mýrin í dalbotninum notuð á
slíkan hátt að það verður greind-
um lesanda ógleymanlegt. Bjart-
sýn er skáldkonan ekki, en þó
lætur hún hin jákvæðu öfl til-
verunnar njóta sín og teflir þeim
heiðarlega fram gegn hinum nei-
kvæðu öflum, enda þtót þau síð-
arnefndu eigi oftast leikinn.
Byggingin er stundum eilítið
klaufaleg, en innileiki frásagnar-
innar vegur það fullkomlega upp,
og lýsing aðalpersónanna þriggja
er mjög snjöll. Einkum verður
kennslukonan lifandi veruleiki í
huga lesandans, og tvískipting
óska hennar sýnd af frábærri
kunnáttu.
Þetta er bók sem lifa mun
lengi, þótt hún vekti ekki mjög
mikla athygli, þegar hún kom
út.
— ★ —
Aksel Sandemose er nú af ýms
um talinn meðal fremstu skálda
Noregs. Hann er fæddur í Dan
mörku, og hafði skrifað nókkrar
bækur á dönsku, er hann venti
kvæði sínu í kross, fluttist til
Noregs og tók að skrifa á máli
móður sinnar, en hún var norsk.
Lengi vel átti hann í nokkru
stríði við tunguna, en hefur fyrir
löngu yfirunnið þann trafala og
skrifar nú hið ágætasta norskt
mál. Síðustu bækur hans eru
eins konar ævisögubrot: „Varulv-
en“ og „Felicias bryllup“, og
hafa vakið geysimikla athygli á
öllum Norðurlöndum. En auk
þess kom í fyrra út ný útgáfa
af kunnustu bók hans: „En
flyktning krysser sit spór“, all-
mikið breytt frá fyrri útgáfum
og að ýmsu leyti fyllri og betri
en áður.
Sandemose er kynlegur kvist-
ur. Hann er mjög ólíkur öðru
fólki — og margir halda því
fram að hann sé ekki með fullu
viti. Það er nú fullmikið sagt, en
psykopat er hann af flestum
talinn og oft skrambi óþægi
legur í daglegri umgengni.
Um þess háttar er þó ekki
spurt, er um gildi bókanna
er að ræða, og því verður ekki
neitað að frásagnargáfa hans er
genial og margar sálfræðilegar
athuganir hans ákaflega snjallar.
Alloft verður þó vart við sjúk
an sefa í þessum bókum, að les
andanum andar köldum og fúl
um gusti, sem gerir honum jafn
vel gramt í geði, og er það ástæð
an fyrir því að mörgum er held
ur í nöp við bækur hans. Eigi
að síður verður að álítast að hann
sé það mikill rithöfundur, að
ekki verði hjá því komizt að lesa
helztu bækur hans — þær þrjár
sem hér eru nefndar og svo sög-
una: „En sjömand gár i land,
Sandemose er víðförull, hefur
meðal annars komið til íslands
á æskuárum sínum, en þá var
hann farmaður mikill, og er
einni af bókum hans lýst áhrif-
um íslands á hann.
Sefasýki höfundar kemur
einkum fram í hinni sífelldu
upptuggu í öllum helztu bókun
um mn morðið. Það er undirleik-
urinn í beztu bók hans: „En
flyktning krysser sit spor“, og
verður þar að lokum táknrænt
fyrir sektarmeðvitund skáldsins
— og allra þeirra er því líkjast.
Þetta mótiv Sandemose er held
ur ógeðfellt, en hvílir svo þungt
á honum og verður því svo veiga
mikið í skáldskap hans að undan
því verður ekki vikizt, ef lesand
inn ætlar að tileinka sér hin raun
verulegu verðmæti í verkum
þessa höfundar. Og í „En flyktn
ing krysser sit spor“ auðnast hon
um að gera þetta myrka tákn sitt
að tærum skáldskap, sem all víða
leiðir hugann að verkum Dosto-
jevskys, enda þótt sögur Sande
mose nái hvorki hæð né dýpt
meistarans rússneska. Það þarf
naumast að taka það fram að
þessi ''öfundur er kommúnisti og
hefur því oft verið nefndur þeg-
á tæpasta vað frá hendi höfund-
ar. Það sem vakir fyrir skáldinu
er að sýna undirdjúpin í sálar-
lífi sléttra og felldra smáborgara,
sem að vísu haga sér eftir vissum
reglum og lögum, sem aldrei eru
brotin beinlínis á yfirborðinu, en
valda rotnun og skemmdum í
huga þeirra, er að þeim búa.
Mér er nær að halda að höfund-
urinn hafi þarna náð í sporð-
inn á ýmsum myrkrafiskum, er
leynast undir yfirborði mann-
lífsins í fastmeitluðu þjóðfélagi,
þ.e.a.s. í heimi hinna norsku
smáborgara. Víða minnir hann á
Kinck í ályktunum sínum og
rannsóknum, og þó að þetta sé
allt heldur ógeðfellt og slæm lykt
af því, birtir það eigi að síður
snilld höfundarins á sálfræðileg-
um athugunum. Stíll höfundar er
harður og tær og fellur vel að
efninu, en ekki er bókin skemmti
leg aflestrar.
— ★ —
„Bálet“ nefnist hin nýja bók
Bergljot Hobæk Haff. Þetta er
ein af hinum frumlegustu sögum
norskum, er út hafa komið ný-
lega, og vel þess verð að lesast
með athygli — og oftar en einu
sinni. Bókin er öll táknræn í eðli
sínu og ekki alltaf auðvelt að
átta sig á hvert höfundurinn er
að fara. Þarna er mannvit, fínt
skopskyn og satíra, en fyrst og 1 ar um úthlutun Nóbelsverðlauna
er að ræða. Mér kæmi ekki 4
óvart að hann fengi þessi verð-
laun bráðlega.
— ★ —
Björn Rongen hefur skrifað
dágóða bók er nefnist „Nei, men
Johanne.“ Þetta er ekki veiga-
mikið verk, en Rongen kann þó
allvel að skrifa og bækur hans
eru aldrei leiðinlegar. Það sem
mest er um vert í þessari bók
er það að höf. gerir mjög heið-
arlega tilraun til að skýra frá
hvernig á því stendur að maður
og kona, sem elska hvort annað,
geta ekki gert hvort annað ham-
ingjusamt. Þessi efniviður hans
er mjög athyglisverður og hon-
um tekst að gera honum athygl-
isverð skil. Enda þótt bygging
sögunnar, samtímalýsingin, og
umhverfislýsingarnar séu svona
mitt á milli húsgangs og bjarg-
álna, þá bjargar frásögnin af bar-
áttu persónanna fyrir hamingju
sinni og lífi verkinu sem heild.
Persónulýsingarnar eru einnig
nokkuð góðar, á köflum snjallar,
en detta niður öðru hvoru, þann-
ig að lesandinn verður stundum
dálítið ringlaður. En þegar á allt
er litið, er þetta eigi að síður
bók sem vert er að lesa.
Skáldið Arthur Omre er nú
kallaður af ýmsum meistari smá-
sögunnar, í Noregi. Hann átti
stórt afmæli í fyrra — mig minn-
ir að hann yrði sjötugur — og i
því tilefni var gefið út úrval
af smásögum hans. Þetta er mik- ,
il bók og kennir í henni margra
grasa. Norskir gagnrýnendur
töldu að ýmsum þeim smásögum
er í henni birtast hefði mátt
sleppa að skaðlausu, en ekki fæ
ég séð að þar sé nein er skaði
nafn höfundar. Þetta eru vel
gerðir hlutir, kunnáttuleg smíði
og oft fjarska athyglisverð.
Arthur Omre er víðförull mað-
ur og lífsreyndur mjög. Yrkis-
efni hans eru því margvísleg og
sögurnar efnismiklar; leiðinlegur
er hann aldrei. Hann kann raun-
verulega að segja sögu — og
þeim virðist nú óðum fækka er
það kunna.
Arthur Omre er hreinlegur í
skáldskap sínum; auk þess eru
sögurnar hans spennandi, og all-
flestar mjög vel gerðar. Ekki
skal bent á neina sérstaka í safni
þessu, en unnendum góðra smá-
sagna ráðið til að eignast þær
og lesa.
Solveig Christov, sem nýlega
giftist forstjóra Gyldendal, Har-
ald Grieg, kann vel að gera litlar
sögur og í nýjustu bók hennar:
„Jegeren og viltet,“ eru nokkur
meistaraverk af þeirri tegund.
Sautján smásögur eru í bókinni
og flestar fjalla þær um ótta og
einmanaleik einmana sálna. Þetta
er mjög aðlaðandi höfundur, og
hefur margt til síns ágætis, þótt
ekki sé um neitt stórverk að
ræða. Af bókumfyrra árs erþetta
smásögusafn mér einna minnis-
stæðast, sökum þess hve þar er
tekið mjúkum höndum á málefn-
um, sem erfitt er að fjalla um,
og hversu höfundi tekst að gera
áróður sinn að ljúfum skáldskap.
Að lokum skal getið smásagna-
safns, er nefnist „Marulken“, eft-
ir Hákcn Karlscn. Við fyrsta lest-
ur fannst mér þetta heldur léleg
bók og fann ekki margt í henni
athyglisvert. En ýmsar af sögun-
um eru mér nokkuð minnisstæð-
ar, svo að mörgum vikum og
jafnvel mánuðum síðar var ég að
rifja þær upp fyrir mér og las ég
þá bókina að nýju. Hún hefur að
geyma ýmsar sálfræðilegar rann-
sóknir, sem vekja eftirtekt .les-
andans og ef til vill andúð, en
láta hann í öllu falli ekki ósnert-
an. Sekmmtileg er „En sommer-
natt i Odense,“ þar sem höf. ræð-
ir við sjálfan H. C. Andersen um
daginn og veginn. „Drömmeren“
er sálfræðileg saga, sem gerist i
huga drengs, er situr yfir lexí-
unum sínum. — Ein af beztu
sögum bókarinnar.
Hákon Karlsen er mæta vel
kunnandi í fagi sínu, en ekkert
stóskáld, og verður það sennilega
aldrei. Þó myndi ég vilja ráða
mönnum til þess að lesa þetta
smásagnasafn hans.