Morgunblaðið - 05.12.1963, Blaðsíða 16

16
MORCUNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 5. des. 1963
NORSK OGISLENZK BÆJA NOFN
VEITA UPPLÝSINGAR UM ÆTTSTÖÐVAR LANDNÁMSMANNA
SUMARIÐ 1955 fóru íslenzku forsetahjónin í opinbera heim-
sókn til Noregs. Við fórum þá þangað nokkrir blaðamenn í
boði Ferðafélags Óslóborgar. Þegar hinni opinberu heim-
sókn var lokið, bauð norska stjórnin forsetahjónunum í
ferðalag run þau héruð Noregs þar sem vagga flestra land-
námsmanna hafði staðið. Ég var svo heppinn að fá að vera
með á því ferðalagi. Tók ég þá eftir því, að í Þrándheimi og
Mærinni hvorri tveggja voru ýmis örnefni og bæjanöfn hin
sömu og á íslandi. Þetta varð enn meira áberandi þegar kom
suður að Sogni og í Fjörðuna. Þegar við sigldum frá Byg-
stad út Dalsfjörðinn til að skoða ættstöðvar þeirra fóst-
bræðra Ingólfs og Hjörleifs, skýrði Ragnvald Fagerheim
kennari mér frá örnefnum og bæjanöfnum á báðar hendur,
og þetta voru nöfn sem ég kannaðist við á íslandi. En er vér
komum til Rogalands, var þar hver -bærinn við annan með
„íslenzkum nöfnum“. Þar hafa bæjanöfn líka brjálast minna
en víða annars staðar í Noregi. Og þá skaut upp hjá mér
þeirri hugmynd, að ekki þyrfti annað en bera saman bæja-
nöfn í Noregi og á íslandi til þess að staðfesta frásögn Land-
námu um það hvaðan landnámsmenn hefði verið, og finna
heimkynni þeirra, sem Landnáma getur ekki um hvaðan
hafi verið.
Mig langaði til þess að rannsaka þetta nánar, en mér
gafst aldrei tími til þess fyrr en í sumar. Og hér kemur þá
sýnishorn af þeim athugunum:
MÖRG elztu örnefni og bæjanöfn þáttur i skapgerð norrænna
hér á landi eru komin frá Noregi
Landnámsmennirnir fluttu þau
hingað með sér. Með því móti
hefir þeim fundizt sem þeir flytti
nokkuð af sál fósturjarðarinnar
með sér og rótfestu hana í hinum
nýju heimkynnum. Hið fram-
andi land varð ekki lengur fram-
andi þegar fjöll þess og hálsar,
ár og vötn, dalir og nes höfðu
fengið kær nöfn frá heimabyggð-
inni. Nöfnin minntu landnáms-
menn á, að þeir væri heima hjá
sér, enda þótt þeir væri í nýju
landi. Og þó varð þetta enn raun-
verulegra, er þeir höfðu gefið
bæjum sínum nöfn bæja sinna
í Noregi.
Nú er fjöidi bæjanafna dreg-
inn af staðhátcum og landslagi.
Og þá munu landnámsmenn
venjulega hafa valið bæjum sín-
um þann stað, að nöfnin yrði
sannnefni. Bóndanum frá Hlíð í
Noregi veittist t.d. auðvelt að
finna í landnámi sínu bæjar-
stæði undir brekku, svo að hinn
nýi bær gæti með réttu heitið
Hlíð. Sama máli var að gegna
um hina, sem voru frá Hóli, Nesi,
Á, Kletti, Felli, Haga, Gili,
Brekku, Bakka, svo að nokkur
algeng nöfn séu nefnd.
En nú gat staðið þannig á, að
hið nýja landnám væri svo ólíkt
heimabyggðinni, að landnáms-
maðurinn gæti ekki fundið þar
svipað bæjarstæði og hann átti
fyrr, og það yrði því ekki sann-
nefni, ef 'hann léti hinn nýja bæ
sinn heita sama nafni og gamla
bæinn. Ef um samsett nöfn var
að ræða mátti breyta ofurlítið,
td. Gýgjarbergi í Gýgjarhál, Asp
arey í Asparvík o. s. frv. En
hvað hefði átt að aftra landnáms-
manni frá að láta nýja bæinn
halda því nafni, sem honurn var
kærast? Ekkert. Hann tók upp
gamla nafnið óbreytt hvernig
sem á stóð og vera má að til þess
sé að rekja það fyrirbæri, að enn
í dag heita ýmsir bæir nöfnum,
sem ekki eru í samræmi við stað-
háttu, og hafa nöfnin valdið
mönnum heilabrotum vegna þess
að þeir hafa ekki skilið hvers
vegna heitir t. d. Nes þar sem
ekkert nes er nærri, eða þá Fell
á jafnsléttu og ekkert fell í nánd.
Þessi nafnatryggð er áberanli
manna. Þegar íslenzkir bændur
fóru að nema land í Vesturheimi
hér á árunum, völdu þeir nýju
bæjunum sínum þar þau nöfn,
sem þeim voru kær frá heima-
högum, og skipti engu máli þótt
staðhættir væru mjög ólíkir. Og
þegar bændur flytjast úr sveit í
kaupstað, er það altítt að þeir
gefi húsi sínu þar, hvort sem
það er timburhús eða steinhús,
nafn jarðarinnar, sem þeir höfðu
yfirgefið. Dæmi þessa eru mý-
mörg um allt land og jafnvel hér
í Reykjavík. Þetta er hin san\a
minningatryggð og kemur fram
hjá séra Jóni á Bægisá þegar
hann orkti erfiljóðin um Vakra-
Skjóna:
Lukkan ef mig lætur hljóta
líkan honum fararskjóta,
sem mig ber um borg og tún,
Vakri-Skjóni hann skal heita,
honum mun ég nafnið veita
þó að meri það sé brún.
Þegar menn höfðu fengið sér
nýjan bústað, gátu þeir ekki un-
að öðru en að hann héti sama
nafni og gamli bústaðurinn.
Vegna þessa nafnagiftarsiðar
kemur það alls ekki á óvart að
hin elztu bæjanöfn hér eru hin
sömu og í Noregi. Algengustu
bæjanöfn í Noregi voru: Haug-
ur, Hagi, Bakki, Dalur, Hlíð, Nes,
Mór, Strönd, Völlur, Vík, Gerði
og Ey og eru þau dreifð um allt
iand. Hér eru þetta einnig algeng
nöfn og dreifð um allar byggðir.
En svo eru líka til í Noregi
mjög algeng nöfn, sem hér eru
fógæt, eða alls ekki til. Það eru
nöfnin Vin, Heimur, Land og
Þveit. Eru þau oftast í samsettum
nöfnum og bendir þá forskeyti
venjulega til umhverfis. Það er
rétt að fara um þau nokkrum
orðum, ef með því gæti fengist
skýring á því, hvers vegna þau
eru ekki hér, eða þá fremur fá-
gæL
Árni Óla
Vin nöfnin segir O. Rygh að
muni vera með elztu bæjanöfn-
um í Noregi, og þau hafi ekki
borizt til annarra byggða Norð-
manna, hvorki til Bretlandseyja
né íslands. Það mun sýna að
hætt hafi verið að gefa slík nöfn
á landnámsöld.
Heim-nöfnin segir hann að ef-
laust séu hin elztu samsett bæja-
nöfn í Noregi. Upphaflega hafi
þau þýtt bústaður. Þau virðist
ekki hafa flutzt til Bretlands-
eyja og á íslandi séu þau mjög
fá. Megi því ætla að s i nafngift
hafi verið aflögð í Noregi, eða
við að hverfa í byrjun víkinga-
aldar. En dr. Finnur Jónsson seg-
ir að ekki sé rétt að þau hafi
verið úrelt á 9. öld. Bendir hann
á að nafnið sé til á Hjaltlandi og
á fslandi sé það tíðara en menn
hafi ætlað.
Um Land-nöfnin segir Rygh,
að þau virðist vera frá víkinga-
öld og sum eldri, en ekki jafn
gömul sem Vin og Heimur. Tíð-
ust séu þau á Vesturlandi (í
Lister-, Mandal- og Stafangurs-
ömtum). Á íslandi séu þau all-
tíð, en virðist ekki gömul þar og
ekki í neinu sambandi við
norsku nöfnin. En dr. Finnur
Jónsson getur þess, að þrjú slík
nöfn sé þegar að finna í Land-
námu (Búland, Geirland, Geit-
land) og hann bætir við: „Mér
er nær að halda að þessi nöfn
(landanöfn öll) standi í nánu
sambandi við frændur sína í Nor-
egi“.
Um Þveit-nöfnin segir Rygh:
Þetta nafn er nú notað m. a. um
grasblett í skógi eða milli kletta,
sláttuteig í skógi, ruðning. Nokk-
ur bæjanöfn, sem séu með sér-
stökum hætti og geti verið tiltölu
lega ung, verði að hlíta þessari
merkingu orðsins. En þar sem
nafnið sé gamalt, sé spurning um
hvort merkingin geti ekki blátt á-
fram verið: afsneiddur hluti eða
einangraður jarðarhluti, sem þá
mætti leiða af hinni fornu engil-
saxnesku sögn Þwitan, sem þýð-
ir að sníða af, eða skera í hluta
(nú skrifað thwaite). Telur hann
miklar líkur til þess, að hin eldri
nöfn í þessum flokki séu af mjög
fornum uppruna. Þau komi ekki
fyrir á íslandi. f Noregi séu um
600 þveitar-nöfn á bæjum, þar af
um 200 ósamsett, en þau nái
varla lengra en norður að Sogni.
Flest eru þau á Rogalandi og
Hörðalandi.
Satt er það, að enginn bær á
fslandi heitir Þveit, en nafnið er
þó ekki með öllu ókunnugt hér
á landi. Austur í Hornafirði er
tjörn, sem kallast Þveit, og hefir
mönnum verið ráðgáta hvernig á
því nafni stendur. Kona, sem ég
hitti á Rogalandi 1955, kannaðist
við að Þveit gæti verið nafn á
tjörn, sem væri svo stór, að álita-
mál væri hvort kalla skyldi tjörn
eða vatn. Nú er það afar ein-
kennilegt, hafi Þveitar-nöfn ver-
ið algeng á Rogalandi og Hörða-
landi sem bæjanöfn á 9. öld, að
þau skyldu ekki berast til ís-
lands með landnámsmönnum.
Það er blátt áfram freistandi að
gizka á, að um þær mundir hafi
fáir eða engir bæir í Noregi heit-
ið Þveit, heldur hafi það þá að-
eins verið örnefni, og þá oftast
með hinni breyttu merkingu, sem
Rygh talar um. Seinna hafi þau
svo verið tekin upp sem bæja-
nöfn á nýbýlum.
Að þessum nöfnuim slepptum
höfum vér næg dæmi þess, að fá-
tíð bæjanöfn og örnefni á ís-
landi eru frá Noregi komin.
Skulu hér nokkur tekin af handa-
hófi:
Vörður. Margir bæir og staðir
í Noregi eru kenndir við vörður.
Sennilega eru þessi nöfn dregin
af því, að víða hafa Norðmenn
hlaðið vörður sem siglingamerki
á eyjum og annesjum. Hér á landi
gætir þessara örnefna líka, þótt
engin siglingamerki séu í nánd.
Hér er t. d. Vörðufell (bær og
fjall sitt í hvorri sveit), Varðgjá
og Varðnabrekkur. í siglingavísu
Þórðar Sjárekssonar er getið
nokkurra örnefna, þar sem leið-
armerki munu hafa verið:
Sveggja lét fyrir Síggju
sólborðs goti norðan,
gustur skaut gylfa rastar
glaumi suður fyr Aumar,
en slóðgoti síðan
sæðings fyr skut bæði
— hestur óð lauks fyr Lista —
lagði Körmt og Agðir.
Síggja er hátt fjall á Mostur.
Aumar nefndust smáeyjar í
Bóknarfirði, en kallast nú Hvít-
ingar. Ek» af þessum eyjum heit-
ir Eyma, en Eyma var bæjarnafn
í Árnessýslu.
Barmur er algengt nafn á hlíð-
um hjá víkum og á eyjum á Vest-
urlandi í Noregi, og hafa bæir
þar tekið nafn af því. Þetta bæj-
arnafn er nokkuð algengt við
Breiðafjörð.
Esja er á nokkrum stöðum í
Noregi nafn á bæjum og fjöllum.
Hér höfum vér Esju (fjall),
Esjuberg (bæ) og Esjufjöll í
Vatnajökli. Sagt er að Esja hafi
upphaflega verið nafn á hörðum
steintegundum, einkum flögu-
bergi.
Skjaldbreið er nokkuð algengt
nafn á bæjum í Noregi, og er
dregið af því að þar er breitt og
bungumyndað land. Hér höfum
vér fjallið Skjaldbreið og austur
á Brunasandi í Vestur-Skaftafell*
sýslu er vítt og mikið svæði, sem
heitir Skjaldbreið. Munnmæli
eru um, að þar hafi einu sinni
verið átta bæir, en Hverfisfljót
hafi lagt þá í eyði. Síðan hafi
verið þar meltak mikið og segir
í máldaga Kristsbús að Þverá
1367, að það eigi „lx mels í skiald
breið“.
Hjálmur. Mörg bæjanöfn I
Noregi eru kennd við hjálm, en
hjálmur merkir þar stakk (korn-
stakk, hálmstakk, heystakk, lauf-
stakk, torfstakk), en er einnig
nafn á hnjúkum og fellum, sem
líktust stakki tilsýndar. Hér höf-
um vér bæjanöfnin Hjálmstaði
og Hjálmholt í Árnessýslu.
Kjós hafði upphaflega þrjár
merkingar í Noregi: a) lítil vík,
b) lítill dalur, c) lítill skógur eða
kjarr (buski). Bæir draga sv»
nafn af þessu og á Sunnmæri er
byggð, sem heitir Kjós. Hér höf-
um vér líka það nafn á byggð og
eins á bæjurn (í Grunnavitour-
sveit og Víkursveit). En sá er
greinarmunur á nafninu Kjós i
Noregi og hér, að í Noregi er það
karlkyns, en hér kvenkyns.
Fljót. Upprunaleg merking
þessa nafns mun hafa verið vatn
eða uppistaða, en seinna fékk
það merkinguna elfur, og helzt
svo enn. Það er því merkilegt, að
tvö byggðarlög hér á landi skuli
bera þetta nafn með hinni upp-
runalegu merkingu. Annað var I
landnámi Geirmundar heljar-
skinns á Hornströndum, og þar
bjó „Atli í Fljóti“ ráðsmaður
hans og var þessi byggð sunnan
undir Kögri og dró nafn af vatni
í dalnum. Hin byggðin er í Skaga
firði, þar sem Hrafna-Flóki nam
land, Fljótin. Draga þau nafn af
vötnum þeim, sem þar eru.
Þorp (Þorpar) heita nokkrir
bæir í Noregi og er nafnið þó fá-
títt. f fornöld var það haft um
húsaþyrpingar, en gat líka átt
við sérstaka bæi þar sem mörg
hús voru. Þorpar heitir bær i
Strandasýslu.
Önnur fátíð nöfn
Hér við má bæta nokkrum fá-
tíðum nöfnum á Rogalandi og
Sunnhörðalandi, sem einnig eru
til hér. Nöfn með breyttu letri i
þessari upptalningu, koma fyrir
í fslendingasögum. Fyrst eru
nöfn á Rogalandi:
Orrastaðir — bær í Húnavatns-
sýslu, Orrastaðir á Fells-
strönd, sem nú kallast Harra-
staðir.
Gautland — bær í Skagafirði,
Gautlönd í Mývatnssveit,
auk þess Gautsdalur í Húna-
vantssýslu.
Skógarnes — það er til f
Miklaholtshrepppi.
Bringur — bær í Mosfellssveit.
Hlaupandastaðir — Hlaupanda
staðir í Útmannasveit.
EFTIR ÁRNA ÖLA RITHÖHIND