Morgunblaðið - 18.01.1964, Qupperneq 11

Laugardagur 18 íari. 1964
MORGUNBLAÐIÐ
11
>
M teO», VERKFRÆDHHCUR:
TILEFNI þess, að grein þessi er
rituð nú, er hin nýja bók Kristj-
áns Albertssonar: Hannes Hal-
stein — Ævisaga, síðara bindi.
(1) Ég keypti bók þessa strax
fyrsta daginn, en þótti vanta í
frásögn sagnritarans aðdraganda
símamálsins. Hef ég því sett eftir-
farandi grein saman.
Það hefur verið sagt, að alda-
mótin síðustu hafi orðið, þegar
sæsíminn kom hingað til lands
og landssímalínan frá Seyðisfirði
til Reykjavíkur var lögð, 1906.
Svo vildi til að á því sama ári
komu hingað til lands tveir fyrstu
togararnir (Jón Forseti og Marz)
og fyrsta al-islenzka heildsölu-
verzlunin var stofnuð (O. John-
son & Kaaber). Hvorugt þess-
ara fyrirtækja hefði getað dafn-
að eins og raun var á, ef ekki
hefði notið símans. Oft hafði
Eðvarð Ámason.
blásið óbyrlega fyrir fslendinga
á liðnum öldum, en þó flutti öld-
in 19. okkur lengra úr samleið
við aðrar þjóðir en nokkur önn-
ur öld. Þetta stafaði ekki af aft-
urför hérlendis (hér urðu nokkr-
ar framfarir sérstaklega eftir
frelsisárin 1854 og 1874) heldur
af miklum og örum framförum
erlendis. Þar tóku gufuskip við
af seglskipum, eimreiðar af hest-
vögnum og ritsími og talsími örv-
aði alla verzlun og önnur við-
skipti. 1906 var merkisár. Þá var
okkur fslendingum kippt fram
til menningarinnar og síðan höf-
um við haldið samfloti við Ev-
rópuþjóðir, auðvitað verið á eftir,
en þó í kallfæri — að heita má.
(2)
Fyrstu símaspottarnir (3)
Við höfðum að vísu kynnzt
símanum örlítið fyrir aldamót.
Jón Þórarinsson kennari (síðar
skólastjóri Flensborgarskólans í
Hafnarfirði og seinna fræðslu-
málastjóri) hafði dvalizt á Bret-
landseyjum 1888. Þar kynntist
hann eitthvað símanotkun og
þegar heim kom, langaði hann að
reyna þetta nýja undratæki hér.
Hinn 26. apríl 1890 var „Telefón-
félag Reykjavíkur og Hafnar-
fjarðar" stofnað og 15. október
um haustið var fyrsta „skeytið"
sent, en þá hét það „skeyti", sem
nú er kallað símtal. í stjórn
Telefónfélagsins voru: Jón Þór-
arinsson (fyrrnefndur), Guðbr.
Finnbogason og Björn Jónsson,
ritstjóri (síðar ráðherra). Yfir-
umsjón með lagningu símans
milli Hafnarfjarðar og Reykja-
víkur hafði Jón Þórarinsson, en
verkstjóri var norskur smiður,
Valdimar Johnsen, sem þá var
vinnumaður hjá Þorsteini Egils-
syni kaupmanni. Milli þess að
selja „skraa“ og horía á vinnu-
mann sinn við nývinkið, orkti
Þorsteinn kaupmaður þetta dýrt-
kveðna ljóð, fyrsta símaljóðið:
„Hann Jón, Hann Jón,
Hann ætlar nú að skaffa okkur
telefón,
með rafurkrafti og pípu, sem
passar fyrir hvern einn kjaft
það eykur okkar „indursti"
og kemur nýjum kröftum í vort
kjaftarí“.
Landshöfðinginn gerði félags-
stjórninni þá ánægju og sóma að
tala í fóninn fyrstur manna og
labbaði til þess niður í hús Helga
Jónssonar (Aðalstræti 3), en þar
var Reykjavikurendinn.
Björn Jónsson lýsir síma þess-
um ágætlega í blaði sínu „ísa-
fold“ 18. okt. 1890, og er það
fyrsta lýsing á síma á íslenzkri
tungu. Grein Jóns Þórarinsson-
ar, þar sem hann kynnir símann,
birtist einnig í „ísafold“ 19. apríl
1890, ágæt, sem við má búast.
Félagið og símalína þess var
við líði þar til Landssíminn
keypti línuna árið 1908.
Um sama leyti og Jón skóla-
stjóri stóð í því stórvirki að
tengja Hafnarfjörð við Reykja-
vík með einþættri símalínu, sum-
arið 1890, var annar áhugamaður
að undirbúa annað stórvirki norð-
ur á ísafirði. Þar var það sýslu-
maðurinn og alþingismaðurinn
Skúli Thoroddsen. Símalína hans
var opnuð 1891, og miðað við
fólksfjölda, var þessi línulögn
meira þrekvirki, en þó munaði
meira um Skúla og átök hans á
þingi, eins og síðar verður sagt.
Árið 1890 voru aðeins 14 ár
liðin frá því Alexander Graham
Bell, málleysingjakennari, fékk
talsímaeinkaleyfi sitt í Ameríku.
Öll menningarlönd höfðu þó feng
ið talsíma eða fengu hann um
þetta leyti, enda átti talsíminn
hæga leið í kjölfar ritsímans, sem
þá var komin á sextugsaldur og
átti sér mikla sögu og merka.
En ísland er eina landið byggt
hvítum mönnum, sem fékk tal-
að opna sambandið til almenn-
ingsnota. Og sigurför ritsímans
hófst, beggja megin Atlantshafs.
Eftir tvær misheppnaðar tilraun-
ir tókst það loks 1851 að leggja
sæsima yfir Ermasund, og þar
með hófst saga sæsímanna. Kon-
ungsdraumurinn var strax að
tengja Evrópu og Bandaríkin
með sæstreng. Þar lokkaði von
um ógrynni fjár, og milljónum
dala var bókstaflega á glæ kast-
að í misheppnaðar tilraunir.
Fyrst var ritsíma og sæstrengja-
tæknin ekki komin á hærra stig
en svo, að menn vildu skipta
leiðinni í styttri áfanga og þá
beindust augu manna beggja meg
in hafsins að leiðinni frá Bret-
landseyjum um Færeyjar, ísland
og Grænland til Kanada. Á ár-
unum 1852—1865 barst dönsku
stjórninni fjöldi umsókna um
leyfi til að leggja sæstreng þessa
leið, en ekkert varð úr fram-
kvæmd og 1866 var komið tryggt
símasamband yfir Atlantshaf
sunnar, og þá má segja að áhug-
inn fyrir norðurleiðinni, um ís-
land, hafi fjarað út.
Stóra norræna
ritsímafélagið (4)
Sá síðasti í hópi þeirra, er í al-
vöru hugsuðu um strenglögn norð
urleiðina, frá Englandi til Kan-
ada, var Englendingurinn James
Wyld. Umsókn hans barst 1865,
og fékk hann einkaleyfið. I ráð-
um með Wyld var ungur dansk-
ur maður, sem var þó búsettur
í Englandi þá. Hann hét Carl
Frederik Tietgen (f. 1829, d.
1901). Tietgen var fjármálaséni.
Hann fluttist til Kaupmanna-
hafnar, varð bankastjóri Privat-
bankans, stofnaði „Det forenede
Dampskibs-Selskab“ 1866, einnig
Burmeister & Wain, Tuborg öl-
gerðina, sem margir landar
þekkja, nokkur skipafélög og
járnbrautafélög og er þetta þó
aðeins sýnishorn af því, sem
þessi maður gerði. Tietgen, glögg-
sýnn, hagsýnn og stórgáfaður,
var ekki lengi að sjá, að auðvelt
Kitsíminn og langlínumiðstöðin í Reykjavík 1906.
síma á undan ritsíma, og að það
fékk þessa talsíma er nokkrum
framtakssömum einstklingum að
þakka.
Ritsíminn
Samuel Finley Breese Morse
listmálari fann tæki þau, er við
hann eru kennd, á árunum 1832
—39. Hann byggði fyrstu ritsíma
línuna, 64 km langa, milli borg-
anna 'Washington og Baltimore
og var hún tekin í notkun 24.
marz 1844, en bilaði strax. Hinn
1. apríl ári seinna var fyrst hægt
myndi vera að græða fé á rit-
símalínum og sæsímum. Hann
sameinaði því nokkur smá rit-
símafélög, sem áttu sæstrengi frá
Noregi til Englands, frá Dan-
mörku til Englands og frá Dan-
mörku til Rússlands og úr þessu
stofnaði hann „Det store nord-
iske Telegrafselskab“ — „Stóra
norræna", árið 1869. Félag þetta,
sem naut sérstakrar umhyggju
Tietgens, fékk strax einkaleyfi til
að leggja sæsíma þá leið, sem
Mr. Wyld hafði áður fengið, þ.e.
um Færeyjar, ísland, Grænland
Hannes Hafstein ávurpar mannfjöldann 29. sept. 1906.
til Kanada, en athygli Tietgens
beindist þó ekki á þessar slóðir,
dýrt fyrirtæki og samkeppni við
fjársterk ritsímafélög, sem sam-
bönd höfðu yfir Atlantshaf sunn-
ar. í stað þess beindist hugur
hans svo að segja einvörðungu
til fólksfjöldans og markaðanna
í austri, Rússlandi, Mansjúríu,
Kina og Japan.
„Stóra norræna" blómstraði og
varð fyrsta danska fyrirtækið á
heimsmælikvarða. (Enn í dag
1964, þrátt fyrir margar styrjald-
ir, uppreistir og alls konar um-
brot, á „Stóra norræna" mjög
mikilla hagsmuna að gæta í
Asíu).
Árið 1894 var „Stóra norræna"
félagið 25 ára. í tilefni þess gaf
félagið út stórt og myndarlegt
minningarrit. (Af bók þessari
mun varla vera nema eitt eintak
hér á landi. Hún er stór, vönd-
uð, skreytt fagurgjörðum „vign-
ettum“, en í henni er ekki ein
einasta ljósmynd af manni,
hvorki forstjóra né sendli). Á
bls. 30 í bókinni (4), eiginlega í
formála fyrir Asíuævintýri fé-
lagsins, er skýrt frá því að hið
gamla „plan“ um sæstreng yfir
Færeyjar, ísland, Grænland til
Kanada sé „lagt ad acta“. Sem
rök fyrir þessu er tilgreint að
þá þegar séu 10 sæstrengir er
tengi Evrópulönd við Bandarík-
in og því ekki árennilegt að ætla
í samkeppni við þá, aðallega
vegna viðhalds strengjanna. Á
þann möguleika að leggja sæsíma
til íslands, íslendinga vegna, er
ekki minnst einu orði, í þessari
fallegu bók. — Það er raun að
því að vera fátækir, fáir og smá-
ir. — Það má því með rökum
segja, að við höfum aldrei verið
fjær því en 1894, að sæstrengur
yrði lagður til íslands. En þegar
svartast er, syrtir ekki lengur,
heldur fer að daga. — Hvað olli
því, að sæsími kom hingað rösk-
um áratug seinna?
Skúli Thoroddsen og
„einhver Mr. Mitchel"
Frá því er áður skýrt, að Skúli
Thoroddsen alþm. var frumkvöð-
ull þess að talsimi var lagður
milli ísafjarðar og Hnífsdals
(1890—91). Skúli lét ekki staðar
numið við þennan símaspotta. Á
alþingi 1891 bar hann ásamt Jens
Pálssyni upp tvær tillögur í neðri
deild þingsins. Önnur tillagan
var þess efnis að skora á ráð-
gjafa íslands (í Kbh.) að leggja
fyrir næsta alþingi 1893 sundur-
liðaða áætlun, samda af verk-
fræðingi, um kostnað við lagn-
ingu málþráða (telephóna) með
hæfilega mörgum málþráðastöð-
um milli Reykjavíkur og ísafjarð
ar, milli Reykjavíkur og Akur-
eyrar og milli Akureyrar og
Seyðisfjarðar.
Hin tillagan var þess efnis að
deildin skoraði á ráðgjafa að hlut
ast til um, að leitað yrði samn-
inga við erlend ríki um lagningu
fréttaþráðar (telegraphs) til ís-
lands. Ýmsir voru mótsnúnir
þessum málum og ekki studdi
landshöfðingi þetta. Svo fór þó,
eftir talsvert þref, að fyrri til-
lagan, um talsímann, var felld,
en sú seinni, um ritsímann, var
aftur á móti samþykkt. Stjórnin
sinnti þessu hvorki né svaraði
neinu. (2)
Þing var háð annað hvert ár.
1893 gerðist ekkert. Landshöfð-
ingi upplýsti, að vonlaust hefði
verið talið að hreyfa málinu.
(Tietgen var með allan huga við
að leggja strengi hjá Kínverjum
og Japönum). Á þingi 1895 var,
að tilhlutan samgöngumálanefnd
ar, borin fram tillaga nákvæm-
lega sama innihalds og tillaga
Skúla Thoroddsens, sem sam-
þykkt hafði verið 1891, og var
hún samþykkt í báðum deildum.
Undir þinglok gerðist það svo,
að til Reykjavíkur kom enskur
maður, er hét Mitchel. Hann fal-
aðist eftir að fá einkaleyfi um 5
ára bil til að leggja fréttaþráð
frá Bretlandseyjum til Reykja-
víkur með þeim skilyrðum, sem
stjórninni þætti nauðsyn á, en
jafnframt skyldi alþingi lýsa því
yfir, að það mundi samþykkja
allt að 45 þús. kr. fjárveitingu,
sem tillag til fréttaþráðarins á
ári, eftir að farið var að nota
hann. Samhljóða tillaga um þetta
var borin fram í báðum deildum
og rædd þinglokadaginn. Mætti
hún mikilli mótspyrnu af hendi
margra, m.a. landshöfðingja, sem
talaði um „einhvern Mr. Mitch-
el“. Engu að síður var tillagan
samþykkt í báðum deildum, þó
með þeirri breytingu í efri deild,
að loforð um tillagið var fellt.
Tillögur Skúla Th. (og sam-
göngumálanefndar) höfðu undir-
búið jarðveginn. Það sýndi sig
að það var mikið happ fyrir ís-
lendinga, að Mr. Mitchel skyldi
sýna þennan áhuga. Ekki er mér
kunnugt um ástæðuna fyrir á-
huga hans en benda má á, að
Englendingar stunduðu þá mik-
ið veiðar með togurum hér við
land (utan og innan landhelgi)
og ef til vill hefur verið eitthvert
samband milli þeirra veiða og
óskarinnar að komast í samband
við Reykjavík, sem valdið hefur
tilboði Mitchels. En koma hans
var okkur til heilla og það reynd
ist heilladrjúgt, að þingið tók
máli hans vel. Því nokkru eftir
þing 1895 komu til stjórnarinn-
ar tvær umsóknir um að leggja
fréttaþráð frá Hjaltlandi um
Færeyjar til íslands; önnur var
frá Mitchel & Cooper í London
og hin frá Stóra norræna félag-
inu í Kbh. M. & C. fóru fram á
9000 £ á ári i 25 ár úr ríkissjóði
Dana og landssjóði íslands í sam-
einingu og gerðu ráð fyrir að fs-
land greiddi 2500 £ á ári af þess-
ari upphæð. (2500 £ = 45.000
kr. þá). Stóra norræna sótti um
40 þús. kr. styrk úr landssjóði
á ári í 20 ár. Stjórnin lagði til
að tilboði „Stóra norræna" væri
tekið og málið samþykkt á þingi
1897 fyrirstöðulaust.
Framh. á bls. 14.