Morgunblaðið - 19.08.1964, Qupperneq 13

Miðvikudagur 19. ágúst 1964
13
MORGUNBLAÐIÐ
Svíþjóð hefur sagt skilið við hið
norræna menningarþjóðfélag
og fer eigin leiðir
í tilefni af því, að norski
bókaútgefandinn, Henrik
Groth lét af formennsku Nor
ræna félagsins í Osló hinn
15. júní sJ.. bafði Göteborgs
Handet's- ooh Sjöfarts-tidn-
ing viðtal við hann uxn nor-
ræn menningarsanxskipti.
Eins og íslendinguna er kunn
ugt hefur Groth um langt
skeið vtrið mjög virkur í
þeirri viðleitni að auka menn-
ingarleg tengsl Norðurlanda
og vegna starfs síns haft betri
aðstöðu en flestir aðrir til að
fylgjaist með framvindu
þeirra mála. Er því gefinn
náinn gaumur að öllu, sem
hann hefur um þau að segja.
Þó að viðtalið fjalli eink-
um um samskipti aðeins
þriggja af Norðuriöndum,
kemur efni þess íslending-
um óneitanlega við. Sendi ég
því Morgunblaðinu það í laus
legri þýðingu og lítið eitt
stytt.
Þá er og athyglisvert,
hvernig Handelstidningen
brást við ummæluim Groths
í einum af leiðaradsálkum
sínum daginn eftir. Læt ég
þessa smágrein fylgja með.
Eiríkur Hreiun
Finnbogason
Ef einhvern fýsir að kynna
sér stöðu Svía í hinu menning-
arlega samfélagi Norðurlanda,
ætti sá hinn sami að leggj a leið
sína til Oslóborgar og hitta að
máli Henrik Grotíh, bókaútgef-
anda. Hann lítur egin augum
ó norrænt menningarsamstarf
svo svartsýnum augum, að
flestir vísa skoðunum hans á
bug og líkja þeim við martröð
Langt er síðan Groth lagði í
fyrsta sinn gagnrýnin orð í
belg, er rökrætt var um nor-
ræn menningartengsl, og smám
saman hefur tónninn harðnað,
og nú virðist hann hafa gefið
upp alla von um framtíð Norð-
urlanda sem sjálfstæðrar menn
ingarlegrar einingar.
Yegna stöðu sinnar sem
stjórnandi einar umsvifamestu
bókaútgáfu Noregs hetfur Groth
fylgzt vel með þróuninni í menn
ingarmá'.um Norðurlanda og tek
ið vel eftir öllu, sem gerzt hef-
ur í norænum bókmenntum.
Hann átti í 6 ár sæti í norænu
menningarmóilanefndinni og
hefur síðustu 5 árin verið for-
maður Norræna félagsins í Osló,
en lét af því starfi hinn 15.
júní s.l.
— Svíþjóð er hið mikla vanda
mál innan Norðurlanda, segir
hann. Svíar hafa ekki framar
neina tilfinningu fyrir norrænni
menningu. Þeir hafa sagt skilið
við menningarlegt samfélag
Norðurlanda. — Svíþjóð á okk
ar dögum er eitt glæsilegasta
ríki heims. Einkenni þess er
starf og llf á öllum sviðum,
efnalegum sem andlegum. Það
er í sannleika sagt stórkostlegt,
hvað gerzt hefur í Svíþjóð síð-
an um aldamót, þegar landið
var fátækt og hlédrægt í menn-
ingarefnum. Nú er aðstaðan svo
gerbreytt, að Svíþjóð er í
fremstu röð meðal þjóða heims,
ins, hvar sem á er litið.
— Það er einungis afleiðing
af styrkleika landsins á ölEum
sviðum, að það segir skilið við
hin Norðurlöndin. Landið er svo
víðáttumikið, að það getur séð
um sig sjálft menningarlega, og
verður svo enn langa hríð.
Vandi þeirra tungna, sem
fáir tala
— Ég hetf lengi haldið því
fram, að Norðurlönd séu að
dragast inn á áhrifasvæði, þar
sem gæti mjög mikilla enskra
áhrifa. Frá sjónarmiði umheims-
ins mynda Svíþjóð, Danimörk-og
Noregur einingu að því er snert
ir tungur og menningu, en hin
menningarlegu samskipti eru
bágborin.
— Við alþjóðahyggju nútím-
ans er ekkert athugavert — ég
hef lengi verið talsmaður henn-
ar — en ef við viljum, að Norð-
urlönd leggi eitthvað að mörk-
um í þróuninni með því að varð
veita menningarleg sérkenni sín
og hafi einhverju að miðla í stað
inn fyrir það, sem þegið er að
utan, verður tungan að full-
nægja skyldum sínum í menn-
ingarlífinu. En engin trygging
er fyrir því, að þær tungur,
sem fáir tala, litfi áfram sem
fullgildar menningartungur, og
okkur Norðurlandamönnum hetf
ur ekki tekizt að venja okkur
við að líta á sænsku, norsku og
dönsku sem til.brigði sömu
tungu.
— Eftir því sem kunnátta í
ensku verður almennari verður
móðurmálinu örðuigra fyrir, m.
a. vegna þess, að bækur á því
er ekki hægt að selja við jafn-
vægu verði og enskar bækur.
Ekki heldur þeir, sem neitað
hafa að trúa því, að menning-
arlegum sjónarmiðum verði um
breytt í sölubúðum, komast hjá
því að sjá, að þjóðir, sem
prentað geta Illionskviðu í mill
jón eintökum, hljóta að standa
betur að vígi en hinar.
— Ég er með öðrum orðum
áhyggjufullur út af því, að það
sem gerist, grafi undan hinu
göfugna í andlegu lífi Norður-
landa, geri tungurnar að áhrifa-
lausum útkjálkamálum. Andófið
gegn slíku væri vitaskuld sam-
eiginlegur norænn menningar-
markaður. Slík húgmynd var
ekki óeðlileg um síðustu alda-
mót, en er nú óframkvæman-
leg, þar eð Sviar haifa farið
eigin leiðir.
Einkennilegt áhugaleysi.
— í Svíþjóð ríkir einkennilegt
áhugaleysi um norræna menn-
ingu utan landamæra ríkisins.
Tilraun sú, sem gerð var til að
gefa norræna höfunda út á móð
urmá'iniu fyrir sameiginlegan
norænan markað, fór algenega
út um þúfur, og athyglisvferðast
í þvi sambandi var hið full-
komna áhugaleysi Svía. Eitt
mesta skáld Norðurlanda, Jo-
hannes V. Jensen, seldist í Sví-
þjóð í 25 eintökum, en okkar
Henrik Wergeland, mesta skáld
Noregs, hefur víð tvær tilraun-
ir selzt þar í 90 eintökum á
móðurmálinu. Undarfegt, að
slíkt skuli geta gerzt í því landi,
þar sem Johannes V. Jensen
var úthlutað bókmenntaverð-
launum- Nobels.
— Svíum er margt óljóst um
sjálfa sig, þeir halda ekki uppi
neinni sjálfsgreiningu. Þjóðin
hvílir örugg í örmum nýrrar
velgengni, frá sálarlegu sjónar-
miði utan alls norræns sambands
Spyrja mætti sjálfan sig, hvort
Svíar muni ekki vera eina þjóð-
in í veröldinni, senr ekki getur
sérkennt sjálfa sig á neinn hátt
— finnur engin sérkenni hjá
sjálfri sér, aðeins hjá öðrum.
— Það var óheppilegt, að Sví
ar skyldu verða fjárhagslegt
veJdi á sama tíma og þeir urðu
veldi á andlega sviðinu. Bök-
menntir þeirra skara franr úr
á Norðurlöndum. Sjálfsagt hef-
ur það leitt til þessarar afstöðu
þeirra. Þeir gefa gaum að
skáldum fjarf.ægra landa, er.
skortir áhuga, þegar norænir
höfundar eiga í hlut. Það er
fínna að slá um sig á alþjóð-
legum vettvangi en eyða púðri
í hið nálæga hjá nágrannaþiéð-
unum. Svíþjóð hefur gerzt Stóra
Bretland Norðurlanda. Þegar
Danir og Norðmenn eru á ferð
í Svíþjóð, fá þeir stundum að
heyra, að þeir afbaki sænskuna.
Hatur á gáfum.
Henrik Groth lætur einnig
miður jákvæð orð falla um menn
ingarástandið í Noregi, m.a.
það, að þar ráki eins konar kyn
þáttahatur á gáfum, og þjóðin
sé haldin afleitum skorti á fag-
urfræðilegum erfðavenjum.
Hann leggur áherzlu á, að hann
útiloki hvorki Finnland né ís-
land, er • hann ræði um menn-
ingarlega einingu Norðurlanda,
en í þetta sinn vilji hann ein-
beita sér að þeim einkennum,
sem blasi við, þegar athuguð séu
hin dönsku, sænsku og norsku
sambönd.
Aðdáun harus á gróskunri í
sænsku bókmenntálífi er einlæg
og fölskvalaus. En hann virðist
eiga örðugt með að átta sig á
einu og öðru. Hann segir:
— Svíar nú á tímum lifa og
hegða sér að vissu leyti þann-
ig, að það á alis óskylt við þau
lífsform, sem yfirstéttin íylgdi
fyrr meir, meðan hún hrærðist
á grundve li sögulegra erfða-
venja. Nú eru menn oft bein-
línis fjandsamlegir þessum erfða
venjum.
Samkvæmt skoðunum Groths
hefur Svíþjóð með öðrum orð-
um næstum óafvitandi sagt ski'
ið við hið norræna menmngar-
samfélag, og það er í hans aug-
um hið sama og að vomrnar
um, að við Norðurlandaþióðir
fáum staðizt sem sjálfstæður
kjarni í menningarsamfélagi
heimsins, séu orðnar að e.igu.
— Hjá ykkur, «egir hann, er
ekki ástæða til neirnar nræðslu
að sinni. Þið lifið við ákjósan-
legustu skilyrði, ráðið yfiv vel
virkum og sjálfstæðum menn-
ingartækjum og markið spor á
hinu alþjóðlega sviðL
Enskir dvergar.
— En hversu lengi hplzt það
svo? Hann vitnar i ræðu, sem
hann hélt fyrir nokkrum ár-
um;
— Við gætum verið á leið
að verða eins konar ánægð háif
menni í okkar litlu velferðar-
þjóðfélögum — enskir dvergar
í samtfélagi útkjálka-menningar,
sem hvorki er veitandi né skap-
andi lengur, heldur líkist æ
meir rykföllnu byggðasafni.
Hann sér fyrir sér þá tíma,
þagar skáldin á Norðurlöndum
rita á ensku tii að einangrast
ekkL
— Ef Ibsen eða Strindberg
væru uppi á okkar tímum, hefðu
þeir ef til vill þegar ritað á
einhverri hinna fjöltöluðu menn
ingartugna til þess að verða
lesnir - og leiknlr. Þegar skáldin
segja skilið við móðurmál sitt,
glata þeir hlutverki sínu í hinni
aliþj óðlegu menningarverðandí.
Reynsla harvs úr menningax-
máianefndinni virðist yfirleitt
neikvæð. Fæistar af tillögum-
hans og hugmyndum fengu
hljómgrunn þar. — Nefndin er
ágæt til að leysa úr smámálum,
segir bann, en hún er alls ófær
um að halda uppi foréttindum
menningarinnar.
Groth blaðar í uppkasti að
nýrri ræðu, skrifar athugaseimd
ir með rauðum penna, lítur upp
og segir:
— Sá sem vinna skal að menn
ingalegum samskiptum Norður
landa, verður að miflnsta kosti
Framh. á bls. 14
Ragnar í Smára skrifar Vettvanginn í dag: Þjóðnýtingarævintýrin ættu að
vera vestrænum þjóðum til viðvörunar. — Hættan stafar einnig frá ráð-
villtum þreyttum kapitalistum dáðlitlu skrifstofufólki og hugmyndasnauð-
um strefurum. — Grein sína nefnir höfundur: Vegurinn og dagurinn.
SÍÐUSTU áratugina hefir þróun
inni á Vesturlöndum mjög ver-
ið snúið á þann veg, að freista
að.hémja hið takmarkalausa ein
ataklingsfrelsi í þess öfgafyllstu
myndum, og þar sem réðu hin
írumstæðu bolabrögð, þau er
íæddu af sér fasismann og
Jtommúnismann.
Taumlaus og einsýn auðsmynd
tinarástríða og barnalegur of-
metnaður hafa tíðum hrifið fólk
inn á brautir einræðissinna er
fundu til sömu gleði við niður-
lif verðmæta og sköpun þeirra.
Takmörkun einstaklingsfrels-
isins hefir í þessum löndum enn
víðast verið af sama toga og til-
raunir mannsandans að virkja
náttúruöflin. Og þjóðnýting
mannsins víða heppnast framar
vonum, og í einstöku ríkjum er
gjörnýting hans, ef svo mætti að
orði komast, eins og auðlinda
náttúrunnar, komin á hástig, og
þessi þýðingarmikla andlega
virkjagerð meðal hinna raun-
verulegustu öryggisráðstafana,
sem gerðar hafa verið, til varn-
ar og björgunar manninum í
beimi hans, ef verulega reynir á.
0
f frjálsri samkeppni nútím-
ans, virðist aftur nauðsynlegt að
slaka til, veita einstaklingnum
á ný meira svigrúm til athafna
og sköpunar hverskyns verð-
mæta. Hinar tiltölulega smáborg
aralegu skorður er sgtja varð,
með hliðsjón af ófullkomnu upp
eldi og vanmætti þjóðfélagsins
að tryggja heilbrigt jafnvægi og
aðhald, eru smám saman aftur
að víkja fyrir þörfum þjálfaðs
og þroskaðs fólks ,sem telur þær
hömlur einar henta manninum,
sem eru þjóðfélaginu í heild al-
ger og brýn nauðsyn. Qg um
leið horfið frá beinni þjóðnýt-
ingu einstaklingsins.
Af þessum sökum eru nú millj
ónir manna að reýna að trúa
þeim almennu bjartsýniskenn
ingúm, að óhugsandi sé framar
að efla til forustu í vestrænum
heimi, mannúðarsnauða og kald-
ryfjaða fanta, sem einskis svíf-
ast, eins og t.d. Stalín og Hitler,
og viljalausa samstarfsmenn
þeirra austan tjalds og vestan.
Það fólk sem nú virðist hafa
endurheimt trú sína á fagurt
mannlíf, þar sem samvizka ein-
staklingsins ríkir á ný, ofar „rétt
læti“ og dauðum bókstaf póli-
tískra lagasetninga.
Aukin æðri menntun almenn-
ings í flestum löndum og kynni
af dásemdum veraldar, hefir
líka skapað nýtt viðhorf í heim-
inum, nýtt mat fjöldans á mann-
félagsbyggingurmi yfirleitt, þar
sem þekkingin hefir gert lífið
þess virði . að lifa því. Andlegar
töfraveraldir lokka manninn æ
lengra, unz hann er orðinn þeim
svo háður og nátengdur, að of-
beldi er í augum hans, ekki að-
eins fjarstæðukennd lausn, held-
ur og með öllu haldlaus til fram-
búðar.
Viðnám, vestrænna þjóða
gegn ríkiskapitaiisma, kommúrt-
isma og fasisma, hefir til þessa
fremur verið andlegt eðlis. Marg
ir menntamenn Vesturlanda
hafa alveg fram á síðustu tíma,
varizt þessum háskalegu öfga-
stefnum, vegna sálarheilla frem-
ur en af ótta við að þær leiddu
yfir þá hungur og veraldlegt alls
leysi. Hin kommúnistísku tök
gilda líka enn umfram allt yfir-
ráð yfir hugsun og tilfinningu,
samvizku einstaklingsins. Og
varla getur enjr talist nema votta
fyrir tilslökunum í betri átt, og
aðeins ef á herðir ótti við nýja
óvini.
□
Ef borinn er saman árangur
byltinganna, austan tjalds og
hinnar hægfara og mannlegri
þróunar annarra ríkja Vestur-
álfu, virðist hann ekki freista
mjög til þess að fara að dæmi
þeirra eystra. Þó finnast mér
mörg teikn á lofti því til stað-
festingar að flest lönd í Vestur-
Evrópu, og jafnvel hin síðari ár
einnig í Ameríku, svo ekki sé
minnt á ástandið hér hjá okkur,
bafi sér til tjóns smitast af ein-
hliða sósíalistískum kenningum,
sem margar snúast í reynd gegn
mannlegu eðli, og munu reynast
erfiður hemill á framtak og
framþróun mannsins, ef áfram
verður þeyst eins og flest árin
eftir síðari heimsstyrjöld.
Þjóðnýtingarævintýrin ættu
sannarle^a að vera vestrænum
þjóðum til viðvörunar fremur
en hvatningar. Hin vélræna
hönd skriffinnskunnar mun
enga miskunn sýna frjálsu at-
hafnalífi fremur en andlegri ný-
sköpun. Og einu ættu menn þó
umfram allt að hafa opin augun
fyrir, að þessi hætta stafar eng-
an veginn frá vinstri aðeins,
heldur engu síður. frá hægri.
xrá' ráðvilltum, þrfeyttum kapí-
talistum, dáðlitlu skrifstofufólki
og hugmyndasnauðum strefur-
um, sem hreiðrað hafa um sig
i öruggum embættisvígjum, þar
sem áhættunni af því' að vera
lifandi manneskja er endanlega
bægt frá dyrum og borgaraleg
öryggistilfinning hefir sljóvgað
eggjar sálarlífsins.
Sagan um ofríkj og ofbeldi
misviturra manna má ekki endur
taka sig í nýrri mynd, með
stimpil hægfara þróunar í stað
hamars og sigðar. Sú þjóð. sem
ekki leggur á það allt kapp að
efla einstaklinginn til frjáls
framtaks jafnt og andlegrar
sköpunar, og stuðlar þannig að
því að gera samvizku hans að
ábyrgum og hlutgengum aðila að
valdi ríkis síns, mun fljótlega
lenda undir nýjum járnhæl ein-
ræðis og villimennsku.