Morgunblaðið - 20.08.1964, Blaðsíða 17

nmtmuaagur 20. agflst 1964
MORCUNBLAÐIÐ
17
SÍÐUSTU viku hefur svo virzt,
sem friðarhorfur í Kýpurdeil-
unni væru heldur að vænkast.
Loftárásir Tyrkja á Kýpur
leiddu ekki til frekari átaka —
sem þó var mjög óttast, — þar
sem allir aðilar urðu við áskor
un Öryggisráðs Sameinuðu iþjóð
anna — með vissum skilyrð-
um þó — að láta ekki leiðast
út í frekari hernaðaraðgerðir,
meðan reynt væri að koma á
sættum.
Þegar leið að síðustu helgi
var orðið nokkuð rólegt á eyj
unni sjálfri, þótt ólgaði undir
niðri, og allra augu beindust að
sáttaumleitununum í Genf, sem
finnski sáttasemjarinn Sakari
Tuomioja stjórnaði. Hin skyndi-
legu veikindi hans á sunnudag
urðu til þess að uggur greip um
sig, að nú myndi sjóða upp úr
að nýju. — Og ekki minnkaði
hann þegar gríska stjórnin til-
kynnti stjórn Atlantshafsbanda
lagsins, að hún yrði að taka
verulegan hluta herliðs síns und
an stjórn þess, — en sams kon-
ar tilkynning hafði stjórninni
áður borizt frá Tyrkjum. Var
nú ekki aðeins að Kýpurdeilan
yrði enn uggvænlegri, þegar
þjóðir þessar stóðu algráar fyr
ir járnum hvor andspænis ann-
arri, heldur ollu þessar ráðstaf
anir röskun á vörnum hinnar
vestrænu ríkjaheildár.
Lyman Lemnitzer, hershöfð-
Ingi, yfirmaður alls herafla
NATO, skoraði á Grikki og
Tyrki að endurskoða þessar á-
kvarðanir og Dean Rusk, Utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna,
sendi báðum ríkisstjórnunum
viðvörun um að rifta ekki sam
starfi sínu innan vébanda
NATO. há sendi Lyndon B.
Johnson, Bandaríkjaforseti, öll
um deiluaðilum áskorun um að
leysa deilur sínar með friðsam-
legum hætti.
En þrátt fyrir þetta alvarlega
Sstand var ekki öll von úti. —
Tuomioja hafði að undanförnu
haft sér við hlið í Genf mann,
sem lagt hafði til málanna já-
kvæðar tillögur, er von var til,
að deiluaðilar féllust á að
leggja til grundvallar frekari
sáttaviðræðum — og þessi mað
ur, bandaríski vararáðherrann
Dean Acheson, hélt sleitulaust
áfram^sáttastarfinu, þótt Tuomi
oja veiktist. Naut hann aðstoðar
helztu starfsmanna sáttasemjar
ans og á þriðjudagskvöld skip-
aði framkvæmdastjóri Samein-
uðu þjóðanna, U Thant, nýjan
mann til að taka við starfi sátta
aemjara, a.m.k. um stundarsak-
ir. Var það yfirmaður Evrópu-
akrifstofu S.þ. í Genf, Pierre
Spinelli.
• Acheson-áætlunin.
Acheson-áætlunin, sem stjórn
ir Grikklands og Tyrklands
hafa báðar sagt, að sé þess
virði, að hún sé athuguð, var
lögð fram í lok síðasta mánað-
ar. í grundvallaratriðum gerir
hún ráð fyrir því, að Kýpur-
búum verði leyft að velja um
tvo kosti, annars vegar að sam-
einast Grikklandi, hins vegar að
fá sjálfstæði. Tyrkjum verði
leyft að hafa herbækistöð á Kýp
ur og jafnframt fái þeir yfirráð
jrfir einhverri smáeyju, grískri,
tii dæmis Castellorizo. Þeir tyrk
neskir Kýpurbúar, sem vilja
flytja frá Kýpur, verði styrktir
til þess fjárhagslega, en þeir
sem vilja vera kyrrir, verði bú
settir í tveim kantonum, er að
skipan svipi til kantónanna í
Sviss.
Viðræðunum í Genf hafði lítt
eða ekki miðað áfram, þegar
þessi áætlun var lögð fram, en
þá tók fljótlega að rofa til. En
skömmu síðar tók Makarios
erkibiskup, — sem frá upphafi
hefur neitað að senda fulltrúa
sinn til Genf ofe sagði það jafn
gilda landráði að fallast á
Acheson-áætlunina — að
þjarma sem mest að tyrknesk-
um eyjabúum með þeim afleið-
ingum, að Tyrkir gerðu loftárás
ir sínar og allt virtist ætla að
fara í bál og brand milli þeirra
og Grikkja.
Sú skoðun kemur víða fram,
meðal erlendra fréttamanna, að
loftárásir Tyrkja hafi fært
grísku stjórninni heim sanninn
um, að Tyrkir lfti mjög svo al-
varlegum augum á ástandið á
Kýpur og séu reiðubúnir að
berjast með oddi og egg gegn
tilraunum Makaríosar til að
bola þeim burt. Eru Grikkir því
sagðir heldur fúsari til sátta-
viðræðna þótt þeir hafi ekki
enh fallizt á að taka upp bein-
ar ^iðræður við andstæðingana.
• Nauðsvnjaflutningar
leyfðir.
Á sjálfum vígstöðvunum, Kýp
ur, hafa aðrir sendimenn Sam-
einuðu þjóðanna, Thimayya,
hershöfðingi, yfirmaður lög-
gæzluliðsins, og Galo Plaza, sér
legur sendimaður U Thants, unn
ið sleitulaust að því að fá lin
aðar þrengingar tyrkneska
minnihlutans. Ástandið meðal
tyrkneskra var orðið afar alvar
legt. í nær heilan mánuð hafði
her Kýpurstjórnar takmarkað
mjög eða tekið alveg fyrir flutn
inga matvæla og annarra nauð-
synja til fólksins og vatnsleiðsl
ur til þorpa tyrkneskra höfðu
verið lokaðar vikum saman. —
Vofði víða yfir alger hungurs-
neyð og stórfellt mannfall af
iþeim sökum.
Loks á þriðjudag tókst þeim
Thymayya og Plaza að beygja
Makarios, erkibiskup eftir lang
varandi og harðar viðræður —
og ná samkomulagi um, að leyft
yrði að flytja nausynlegan varn
ing til tyrkneskra og opnað
yrði fyrir vatnsleiðslúrnar á ný.
Eiga liðsmenn S.Þ. og Rauða
Krossins að hafa umsjón með
þessum flutningum, en her-
menn Kýpurstjórnar skulu eftir
sem áður fylgjast með því, að
tyrkneskum berist ekki vopn
né önnur hergögn.
Vonir standa til, að þetta sam
komulag verði til að draga eitt-
hvað úr spennunni meðal íbúa
Kýpur þar sem ríkir logandi
hatur — svo framarlega sem
það verður haldið. — En fram-
koma Kýpurhersins og Makar-
iosar, erkibiskups, við gæzlulið
S.Þ. hefur verið slík, að sú skoð
un er almenn orðin meðal liðs-
manna S.Þ., að dvöl þeirra á
eynni sé skrípaleikur einn. Þeir
geti eins hypjað sig heim, verði
ekki breyting á stefnu Makar-
iosar — enda geti þeir engan
veginn gegnt hlutverki sínu.
U Thant, framkv. stj. S.Þ. hef
ur haft mikinn hug á að fjölga
í gæzluliðinu á Kýpur — sem
telur nú um 6.500 manns (nær
200 brezkir hermenn fóru þaðan
á þriðjudag) og hefur hann
hreyft því máli við stjórnir
þeirra ríkja, er sendu lið þang-
að. Er því tekið heldur dauf-
lega meðan ferðafrelsi liðsins er
svo takmarkað, sem raun ber
vitni, — enda hefur Makarios
harðneitað fjölgun, til þessa.
Hefur verið eftir honum haft —
og Grivasi, hershöfðingja, yfir-
manni liðs Kýpurstjórnar, að
gæzluliðið sé þeim til mestu
trafala — Það sé með nefið
niðri í öllu. Hafa þeir takmark-
að frelsi liðsmanna S.Þ. eftir
megni — en a.m.k. látið gæta
þess vandlega, að þeir komist
ekki til hafnarbæjanna, þar
sem talið er víst, að laumað sé
á land vopnum og vistum í
stórum stíl, m.a. frá Egypta-
landi. Þá hefur gæzluliðsmönn-
um tíðum verið meinað að sinna
tyrkneskum flóttamönnum, jafn
vel þótt særðir væru og sjúkir,
— hvað þá þeim sé leyft að
koma til þeirra matföngum.
• Sameining eða sjálfstæði?
Sem kunnugt er tók Grivas
hershöfðingi við yfirstjórn Kýp-
urhersins af George Karayannis,
hershöfðingja vegna ágreinings
þeirra. Var Karayannis and-
vígur árásinni á tyrknesku
þorpin, er leiddi til lofbárásar
Tyrkja, en Grivas sagður upp-
hafsmaður hennar. Hinsvegar
er Grivas eindreginn hvatamað
ur sameiningar Kýpttr og Grikk
lands — og er haft fyrir satt,
að þótt hann sé grísku stjórn-
inni reiður fyrir að láta ek'ki
til skarar skríða gegn Tyrkjum
séu hann og Makarios ekki á
eitt sáttir um hina endanlegu
lausn Kýpurmálsins.
Sú skoðun kemur víða fram
í blöðum, að Makarios hafi grip
ið til árásanna á tyrknesku
þorpin vegna þess að honum
hafi þótt miða full mikið í samn
ingsátt í Genf, — og til að
undirstrika að honum háfi þótt
gríska stjórnin tekin að linast
í andstöðunni.
Grikkir voru þá þegar farnir
að viðurkenna, að óhugsandi
væri að útiloka Tyrki frá ein-
hvers konar valdaaðstöðu á
Kýpur. — Lágmarkskrafa
Tyrlfja er að hafa þar herbæki
stöð. Þeir benda á, að með til-
liti til legu lands þeirra og dað
urs Kýpurstjórnar við Sovét-
ríkin sé óhjákvæmilegt, að þeir
hafi herbækistöð á eynni, eigi
að vera unnt að halda opinni
leiðinni suður á bóginn. Að
Tyrklandi liggja að norðan
Svartahafið og þar fyrir hand-
an Sovétríkin, 1 norðri og
austri, í austri frak, íran og
Sýrland , í norðvestri Búlga-
ría og Grikkland og í suðvestri
grísku eyjarnar. Kalla herfræð
ingar Tyrkland „Tappann í
Iskanderún — flöskunni" og
segja hernaðarbækistöð á Kýp-
ur nauðsynlega til þess að fullt
gagn geti orðið að flotastöðinni
miklu í Iskanderun, komi til
hernaðarlegra átaka.
Ennfremur krefjast Grikkir
þess, að tyrkneskir Kýpurbúar
fái ákveðið landssvæði á Kýp-
ur til umráða. Skuli það sam-
einað Tyrklandi, verði gríski
meirihlutinn sameinaður Tyrk-
lhndi — en að öðrum kosti, þ.e.
semjist um sjálfstæði Kýpur,
verði komið þar á kantónu
skipulagi. Eru Tyrkir heldur
andvígir sameiningu Grikk-
lands og Kýpur — sem er meg
inkrafa grísku stjórnarinnar —
en ekki er talið útilokað, að
þeir fallist á hana.
Varðandi sameiningu hefur
risið upp ágreiningur miili
stjórna Grikklands og Kýpur.
Sú var tiðin að Makaríos erki-
biskup barðizt fyrir samein-
ingu við Grikkland — en nú er
hann ekki lengur ginkeyptur
fyrir því að verða aðeins lands
stjóri Grikkja þar. Hefur þessi
ágreiningur orðið ljósari með
hverjum degi að undanförnu.
Um miðja síðustu viku sendi
Hikarios utanríkisráherra
sinn, Spyros Kyprianou, til
Aþenu, til þess meðal annars
að koma á framfæri kvörtun-
um forsetans yfir linku grisku
stjórnarinnar gagnvart loftárás
um Tyrkja. Fór Kyprianou
heim aftur með þau skilaboð,
að grísku -stjórninni væri síð-
ur en svo ljúf hin ósveigjanlega
nfstaða Kýpurstjórnar og að
Makaríos hefði gerzt brotlegur
við þau heit sín, að hefja ekki
að nýju hernaðaraðgerðir gegn
tyrkneska minnihlutanum, án
þess að hafa fyrst samráð við
stjórnina í Aþenu. Opinberlega
lýsti hins vegar gríska stjórnin
yfir stuðningi við Kýpurstjórn,
og hótaði hernaðaraðgerðum
hæfu Tyrkir loftárásir á ný.
Af hálfu Tyrkja var því lýst
yfir, að loftárásir yrðu gerðar-
héldu áfram árásir á tyrkneska
eyjarskeggja.
En Kyprianou var ekki fyrr
kominn heim til Nicosiu með
þessi boð grísku stjórnarinnar
en hann var sendur aftur til
Aþenu. Hafði Makariosi þá bor
izt til eyrna að Tuomioja,
sáttasemjari S.Þ. ætlaði til
Aþenu, Ankara og síðan
Nicosiu þá næsta sunnudag —
för sem ekki varð af vegna
veikinda hans. En Makarios
sendi Kyprianou með þau boð
til Papandreou, forsætisráð-
herra Grikklands, að Kýpur-
stjórn krefðist þess að fá að
vita hvað hann ætlaði að ræða
við Tuomioja. Kærði forsetinn
sig ekki um að gríska stjórnin
stæði í samningamakki að hon-
um forspurðum. Er haft fyrir
satt, að Kyprianou hafi aftur
fengið kaldar kveðjur í Aþenu
að færa forsetanum. Enn hélt
hann til Aþenu á þriðjudag og
ræddi við grísku stjórnina og
þá um kvöldið lýsti hann því
yfir við fréttamenn, að hann
hygðist dveljast þar til föstu-
dags en halda síðan beint til
Moskvu að ræða við Sovét-
stjórnina boð hennar um hern-
aðaraðstoð.
Hvernig fer um sendiför þá
er að sjálfsögðu óvíst. En menn
eru á einu máli um, að Maka-
rios, erkibiskup, hafi orðið
fyrir miklum vonbrigðum með
hin tiltölulega hóflegu við-
brögð Sovétstjórnarinnar við
loftárásum Tyrkja — svo og
stjórna annarra kommúnískra
ríkja, Sýrlands, íraks og
Egyptalands, sem hann taldi
öflugri vini sína en raun varð
á. Er þó enn hugsanlegt, að
þessi ríki gangi til liðs við
Kýpurstjórn, þótt þess sjáist
enn ekki ljós merki. En þá þarf
líklega enginn að velta vöngum
yfir því hverjar afleiðingarnar
verði.
Vænkast friðarhorfur
Þessi svarti náungi á myndinni var einn hinna fáu íbúa þorps
ins Pahiammon á Kýpur, sem lifðu af loftárásir Tyrkja sunnu
daginn 9. ágúst sl. Hann situr þarna í rústum þorpskirkj-
unnar.