Morgunblaðið - 09.02.1965, Blaðsíða 15

1 Þriðjudagur 9. febrúar IððS
MORGUNBLAÐID
15
UM BÆKUR
Hin neikvæða játun
Hugleiðingar tim ritsafn
Steins Steinarrs
i
Á ÖNDVERÐUM þessum vetri
Ikom út hjá Helgafelli bókin
K V ÆÐ A SAFN OG GRBINAH,
beildarútgáfa á verkum Steins
Bteinarrs í ljóðum og lausu máli.
Kristján Karlsson bókmennta-
fræðingur hafði umsjón með út-
gáfunni og fylgir henni úr hlaði
með formála og ritgerð um
skáldið.
Það er vonum seinna, að verk
Kteins koma nú fyrir almennings-
sjónir I einni heild. Kvæðabækur
!hans seldust fljótt upp á sínum
tíma og komust brátt í ótrúlega
hátt endursöluverð. Þær voru þó
sannarlega keyptar til lestrar, en
bvorki vegna skrautgirni né
fordildar.
Kristján Karlsson gerir grein
fyrir útgáfunni í formála bókar-
innar. Þar getur hann þess til
dæmis, að ljóðin séu „prentuð
eftir frumútgáfum bókanna.“
„En hér hefir auk þess verið
bætt við ýmsum kvæðum,“ segir
hann og, „sem annaðhvort höfðu
aðeins birzt í blöðum eða tíma-
ritum, eða aldrei fyrr verið prent-
uð.“
Meðal hinna síðar nefndu telur
Kristján, að nú sé „prentuð í
fyrsta sinni Hlíðar-Jóns ríma,
sem hefir verið all-fræg í frá-
sögnum manna meðal.“
Sú staðhæfing, að Hlíðar-Jóns
ríma sé hér prentuð í fyrsta
sinn, er ekki rétt: Hún hefur
áður birzt á prenti. Hana er að
finna í Rímnavöku þeirri, sem
Sveinbjörn Benteinsson gaf út
fyrir nokkrum árum.
Þá segist Kristján hafa tékið
wóbreytt“ upp í heildarútgáfuna
efni bókarinnar Við opinn glugga,
sem Hannes Pétursson bjó til
prentunar fyrir Menningarsjóð
og út kom 1961.
Þau ummæli eru næstum rétt,
en ekki alveg.
Hannes skipti lausu máli
Steins í tvo meginhluta. Prentað-
nr greinar og Af eftirlátnum
blöðum. Kristján hefur fellt
niður þá skiptingu. Tel ég það
verr farið, því skipting Hannesar
var gagnleg og eðlileg.
II
Ritgerð Kristjáns, sem prentuð
er næst á eftir íormálanum, er
bæði andrík og skemmtileg. Ef
til vill er hún með því hnytti-
legasta, sem hingað til hefur
verið skrifað um Stein.
Að vísu þykir mér hún lítt
•uka skilning á verkum skálds-
ins. En það gerir ekki svo mikið
til. Raunar er ekki heldur við
því að búast. Kveðskap Steins
verður hver maður að skilrja
fyrir sig. Skýringar og útlistan-
ir koma þar að takmörkuðu
gagni, utan þær skýringar, sem
hafa má af orðabókum.
Ljóð lifir fremur en nokkurt
•nnars konar skáldverk í þeirri
tilfinninig, sem það vekur hjá
lesandanum. Og sú tilfinning er
•instaklingsleg.
Skýring á ljóði getur aldrei
orðið sama og ljóðið sjálft. Hún
getur ekki einu sinni orðið brot
•f ljóðinu og því síður komið í
•taðinn fyrir það.
Hugsum okkur til gamans, svo
fjarstætt sem það nú er, að tak-
•st mætti að skýra til fulls eitt-
hvert tiltekið kvæðL
Þá væri þar með lokið hlut-
verki þess sjálfs. Skýringin ein
héldi velli.
Engu síður er fróðleigt að heyra,
hvað gáfuðúm mönnum dettur í
hug við lestur fagurra ljóða, þó
óþarft sé að blanda hugdettum
þeirra saman við Ijóðin sjálf.
Hugdettur annarra manna geta
ýtt undir eigin hugkvæmni og
fjöng'að það tilfinningalega
ímyndunarafl, sem ljóðlestur út-
heimtir.
Ritgerð Kristjáns er ekki eigin-
leg skilgreining á ljóðum Steins.
Nær er að segja, að hann leggi
út af kvæðum skáldsins, bregði
upp mynd af því, eins og skáldið
birtist honum sjálfum í ljóðun-
um. Sú mynd er bæði sönn og
ýkt, en hæfir Steini vel, því hann
talaði djarft á sinu annarlega
táknmáli. Kristján er bæði djarf-
ur og huig'kvæmur í útlegg'ingu
sinni. Sumar athugasemdir hans
eru þess eðlis, að flestir munu á
þær fallast. Aðrar orka tvímælis.
Fyrst ræðir Kristján um ljóð-
form Steins og seglr þar meðal
annars:
„svo er að sjá, að margir hafi
ekki áttað sig á því lengi vel,
hvort sem þeir lásu hann eða
ekki, að Steinn orti yfirleitt mjög
bundið, með stuðlasetningu og
rími, þó að hann breytti oft arf-
gengum braigarháttum — línu-
lengd og erindaskipan — eða
leysti þá upp.“
Þessi orð má til sanns vegar
færa.
„Hef ég ekki eyðilagt rímið?“
sagði Steinn í hinu innblásna
miðnætursamtali við Matthías
Jöhannessen. Og þau orð voru
ekki sögð að ástæðulausu.
Ég minnist þess frá fimmta
tugnum, þegar farið var með
eitthvert endemis leirhnoð — þá
sagði fólk:
„Þetta er þó ekki verra en hjá
Steini Sbeinarr.“
Þannig var þá andinn í garð
Steins meðal fjölda manna.
Kvæði hans voru fyrir sjónum
þeirra það langlakasta, sem hægt
var að jafna til. Þess konar
sleggjudómar voru illa grund-
aðir, sem geta má nærri. En þeir
voru ekki felldir af engu tilefni.
Þeir voru reistir á sínum for-
sendum, þó rangar væru.
Ég héld, að margir hafi álitið
Stein vera einhvers konar skáld-
legan sjónhverfingamann, eða
jafnvel vandræðamann. Og þeir,
sem höfðu ungir tekið ástfóstri
við ferskeytluna og trúðu á
ungmennafélögin og kaupfélög-
in og fornar dygðir, en gátu
á hinn bóginn ekki hrósað sér af
tiltakanlegri víðsýni, þeir töldu
Stein niðurrifsmann í fremstu
röð. Þeir höfðu ahzt upp við
dýran kveðskap, meðal annars.
Þeir vissu, að talsverð getspeki
gat verið nauðsynleg til að kom-
ast til botns í þeim sónar
dreyra. Hins vegar mátti ávallt
treysta því að einhver merking
leyndist á bak við orðin, þó myrk
væru. Að lesa og ráða slíkan
kveðskap var eins og brjóta harða
og hrúfa skel til að komast að
'gómsætum kjarna. Að komast
að hinni réttu meiningu gat út-
heimt yfirlegu. En takmarkinu
var ekki náð, fyrr en skilnings-
ljósið rann upp fyrir lesandan-
um. Þá loksins var kvæðið sigrað.
Þegar kveðskaparunnendur af
gamla skólanum, sem kunnugir
voru í afkimum heita og kenn-
inga, en höfðu þó jafnframt að-
lagazt léttri og auðskilinni til-
finninigalýrikk og voru því ekki
nema miðlungi fastheldnir á
arfgenga bragarhætti, tóku að
fást við kvæði Steins Steinarrs,
þau sem fyrst birtust í tímarit-
um og síðar í bókinni Tíminn og
vatnið, sem kom . að vísu fyrir
fárra sjónir, rákust þeir á áður
óþekkt fyrirbæri. Þeir reyndu að
brjóta þessi kvæði til mergjar
á sama hátt og annan torskilin
kveðskap. En þeir höfðu ekki
erindi sem erfiði.
Þá varð þeim innanbrjósts
líkt og manni, sem fær í hendur
böggul í miklum umbúðum,
Steinn Steinarr
leysir umbúðirnar utan af hon-
um og uppgötvar þá, sér til mik-
illar furðu, að inni í umbúðun-
um er alls ekki neitt.
Sum kvæðin í Tíminn oig vatn-
ið voru bundin af rími og ljóð-
stöfum, önnur ekki. Þrátt fyrir
það held ég, að fáir hafi gert upp
á milli þeirra af þeim sökum.
Órímuð ljóð gátu varla talizt
nýjung í íslenzkum bókmennt-
um. Formbyltingin var þegar
hafin, ef hægt er að tala um
formbylingu í þeim efnum. Mik-
ill hluti forns kveðskapar er
órímaður, sömuleiðis síðari tíma
stælingar á þeim kveðskap. Og
ekki hefur ævinlega verið haldið
fas't við ljóðstafina. Nægir að
minna á danskvæðin í því sam-
baiidi.
Formbyltinig Steins var þvert á
móti fólgin í því, að hann leysti
ljóðið úr viðjum hinnar röklegu
framsetningar. Til dæmis stóðu
lesendur bóksamlega gapandi,
þegar þeir lásu eftirfarandi
hendingar:
Eins nagtbtá hönd
rfcs hin n-eikvæöa játim
upp úr nálægö fjarlægðarirwnAr
Og ekki þótti auðveldara að
ráða þessa vísu, sem vakti bæði
undrun og aðhlátun
I*ög*n in rervnur
í þrefökhim hrfng
kringuim þög>n sírwa.
Marigir veltu vöngum yfir þess-
um kveðskap og kváðust ekki
skilja þvílíkt og annað eins. Þá
var höfð uppi sú ásökun, að
Steinn spillti fyrir hefðbundnu
ljóðformi. Það var yfirvarp
fremur en alvara.
En Steinn átti líka sína með-
haldsmenn eins og aðrir um-
deildir höfundar. Hans var
minnzt í hverjum hóp, þar sem
ibókmenntir bar á góma. Oft voru
aðcláendurnir í minnihluta. Þó
efast ég um, að nokkurt annað
skáld, sem honum var samtíða,
'hafi skírskotað til traustari les-
enda. Það vissi Steinn, og því
aðeins gat hann gerzt svo djarf-
ur, sem raun varð.
Ég hygg, að kvæði Steins hafi
vakið mestar deilur manna með-
al á fyrstu árunum eftir heims-
styrjöldina. Þá birtust í tímarit-
um þau kvæði hans, sem síðar
komu út í bókinni Tíminn og
vatnið. Upp úr því hlaut hann
almenna viðurkenningu, kvæði
hans voru endurprentuð, oig eftir
það gerðust fáir til að bera
brigður á skáldskapargildi þeirra.
III
En víkjum aftur að hinni
snjöllu ritgerð Kristjáns Karls-
sonar. Síðari hluti hennar fjallar
um inntakið í verkum Steins.
Þar segir meðal annars, að kvæði
Steins séu „trúarljóð — með
neikvæðu forteikni.“
Hvað ber að lesa út úr þessum
orðum?
Kristján er búinn að lýsa því
yfir, ofar á sömu blaðsíðunni, að
sér sé tamast að hugsa sér Stein
trúlausan. Liggur þá ekki bein-
ast við, að trúlaus maður yrki
trúlaus Ijóð, ef hann á annað
borð skiptir sér af trúmálum?
Það skyldi maður nú ætla. En
Kristjáni hefur ekki þótt hæfa
að brúka svo hversdagslegt og út-
þvælt orðalag um ljóð Steins.
Þess vegna kallar hann þau
trúarljóð og setur þennan kostu-
lega mínus fyrir aftan.
Svona löguð hugkvæni er
býsna tilfyndin, En vitanlega
skýrir hún hlutina ekki betur en
gera má í einföldu máli.
Kristján segir, að Steinn sé
„miklu skyldari Hallgrími Péturs-
syni en hinum upplýstu, „víð-
sýnu“ skáldum 19. aldar.“
Það er vissulega rétt, að Steinn
átti lítið skylt við skáld ætt-
jarðarkvæðanna á nítjándu öld,
sem gengust upp í trúnni á guð
og landið. Sömuleiðis má segja,
að Steinn hafi líkzt Hallgrími
Péturssyni að því leyti, að báðir
gerðu sér grein fyrir mannlegum
breyskleikum og fánýti stund-
legra gæða og beindu hvössum
Kristján Karlsson
ádeiluskeytum að samtíð sinni.
Báðum var og lagið að segja
mikið í fáum orðum.
Hins vegar þykir mér mangt
á milli skilja. HallgrímUr
var til dæmis háðari samtíð sinni.
Hann var barn síns tímá. Hins
vegar var Steinn litt háður for-
áómurn síns tíma, ef undan er
skilið fyrsta skeið hans sem
skálds. Líti maður á afstöðu hans
til samtíðarinnar, má segja, að
þar hafi hann nánast verið áhorf-
andi.
Eins og kunnugt . er, var
kreppan í algleymingi, þegar
Steinn settist á Bragabekk.
„Það voru tímar hinna stóru
hugsjóna“, segir hann í mið-
nætursamtali, sem áður er til
vitnað.
En Steinn var ekki huigsjóna-
maður, eftir kvæðum hans að
dæma. Hann horfði langt út yfir
hugsjónirnar, var of efagjarn og
skarpur til að láta blekkjast af
því, sem ekki varir. Þaðan af
síður gat hann fallið inn í nokkra
tegund samfylkingar, þar sem
einn hugsar fyrir alla eða alhr
fyrir einn.
Kristjáni verður tíðrætt um
heimspeki Steins í ritgerð sinni.
Þykir mér ekki örgrannt, að hann
geri Stein að fullmiklum heim-
spekinjgi.
Að vísu var Steinn heimspek-
ingur í ljóðum sínum að því
leyti, að sjálfsvitund hans birtist
þar gjarnan sem altæk verundar-
vitund. Hann gengur ekki aðeins
út frá sínu eigin sjálfi sem
staðsetningarpúnti í veröldinni,
heldur túlkar hann það, ef svo
ber undir, sem tákn fyrir alla
verund, það er hluta fyrir heild.
Efiaust hefur hann velt fyrir
sér ýmsum gátum tilverunnar
eins og gáfaðra manna er háttur,
til dæmis spurningunni um til-
gang lífsins — eða öllu heldur
tillgangsleysi þess.
En niðurstöður Steins minna
þá fremur á opinberun en árang-
ur af skipulegri þekkingarleit.
í því sambandi leyfi ég mér að
tilfæra hér kvæðið Ekkert:
t>ú situr enin við gluigganíi
og senn er komin nótt.
og úti er niðamyrkar.
svo annairlega hljótt.
Og senn er komin nótt.
Þú strýkur þreyttri hendl
um hár þitt þunnt og gnátt*
og þú ert gamall maðuir,
l>ér líður máske í huuga
ein minning, sem þú á'tt,
og þú ert gamatl maðuir.
Svo finnur þú um andlit þitt
fara kaldan súg.
I>Lg grípur óljós hrra&ðsfl*.
Þú horfir út í mynkrið
og hvíslar:
Hver ert þú? i
Og holur rómur sva nar:
Ekkert, ekkert.
Þetta kvæði er skýrt og af-
dráttarlaust. Og ætla má. að það
hafi ekki orðið til í neinni
andartaks stemmingu, því svip-
aður tónn kemur fram í fleiri
kvæðum Steins.
Ekki er fjarri lagi að segja, að
niðurstaða kvæðisins sé nei-
kvæð, ef litið er á það frá
kristilegu heimspekilegu sjónar-
miði. En slíkt sjónarmið leiðir
varla til igleggri skilnings á því.
Kvæðið túlkar aðeins þá heim-
speki, sem í því sjálfu felst, ef
menn vilja þá tala um heimspeki
í þessu sambandi.
Sum skáld leiðast út i böl-
sýni, ef þau koma ekki auga á
tilgang í lífinu. Steinn var ekki
bölsýnisskáld í venjulegum
skilningi. Hann var fremur skáld
hverfleika, tómhyggju, sem hann
túlkaði af karlmannlegu æðru-
leysi.
Hins vegar má ráða af kvæð-
um Steins, að hann hefur fundið
sinn verulei'k í ljóðinu, Það var
þó alla vega fastur púntur í ver-
undinni, hvað sem öðru leið.
Steinn hefði getað sagt — með
breyttum orðum heimspekings-
ins — ég yrki, þess vegna er ég.
Tökum sem dæmi kvæðið Til-
einkun, sem er í rauninni afströkt
sjálfsmynd af skáldinu:
TS þ£n. sem býrö á bak viö hugaua
mína,
blóöLefUs ng föl, ng apeerlar áaýnd þíiM
í minum kalda og annarlega óöi.
Frá mér, sem horíöt úr húmi langnar
naofcur
á heimsins bfcökku dýrö, ac rel, á
faefciar
mefl jódyn allpa jaröa mér i blóðL
Og ég var aöeine til i minu ljóM.
Þannig er heimur ljóðsins hinn
eini sanni heimur. Skáldið er sem
slíkt aðeins til í Ijóði sínu. Þess
vegna getur það ekki tileinkað
ljóð sitt neinum, sem er utan
við þess eigin heim. Af sömu
ástæðu hlýtur skáldið að mála
yfir sína hlutlægu ásýnd, um
leið oig það hverfur inn í heim
ljóðsins. Þannig segir í kvæðinu
Sjálfsmynd:
Ég málaði andlit á vegg
í af-skekktu húsit
Þ>að var andlit hins þreytta og sjúka
og einmana n v,inis.
Og það horfði frá múrgráum
veggn-um,
út I mjólikurhvítt Ijósið
eitt andartak.
I>að var andlit mín ajálfls.
en þið sáuð það aldrei,
því ég málaði yfir það.
Erfitt er að benda á nokkuð
þversagnarkennt í þessu kvæði.
Og þó minnist ég, að sumum
Framhald á bls. 3U