Morgunblaðið - 24.04.1965, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ
Laugardagur 24. apríl 1965
Þjóðleikhúsið:
Járnhausinn
Höfundar: Jónas og Jón Múli Árnasynir
Leikstjórar: Baldvin Halldórsson
og Sven Age Larsen
EKKI m.un í annan tíma á þessu
leikári hafa verið jafn lengi
klappað og kröftuglega í Þjóð-
leifchúsinu eins og á þriðjudags-
kvöldið að lokinni frumsýningu
á gamanleik þeirra bræðra Jón-
asar og Jóns Múla Árnasonar,
„Jómhausnum“. Var vissulega
tími til kominn að slíkur ánægj-u
vottur gerði vart við sig í must-
erinu við Hverfisgötu og vel við-
eigandi að hann bar upp á 15
ára afmælisdag leiklhússins.
Það kom vist engum á óvart,
að tilefni fagnaðarlátanna var
gamanleikur með söngvum þeirr
ar tegundar, sem enskir nefna
„musical“, því þetta leifcform
virðist öðrum fremur hafa unnið
hugi og hjörtu þjóðleifchúsgesta,
enda hafa forustumenn Þjóðleik-
hússins lengi lifað fyrir þá hug-
ejón að gera það að nokkurs
konar samblarjdi af kabaretti og
leikhúsi, en það er önnur saga.
Ekfci spil-lti það ánægjunni á
þriðjudagskvöldið, að verkið var
íslenzkt og tönlist Jóns Múla líf-
leg, indæl og ákaflega auðgrip-
in, hvað sem um fruimleikann
má segja. Jón Múli hefur frá-
bært lag á að setja saman söng-
lög, sem bókstaflega syngja
sig inn í áheyrendur, og
er þannig kjörinn maður
í það vandaverk að semja
áheyrilega söngleiki. Ég heyrði
ekki betur en lögin féllu
víðast hvar vel að efni textanna,
sem Jónas Ámason samdi af
alkunnri kimni, en sá ljóður var
raunar á sýningunni, að söng-
textamir skiluðu sér illa til
áheyrenda sökum of kröftugs
undirleiks hljómsveitarinnar.
Þessum tæknilega vankariti hlýt-
ur að vera. hægt að ráða bót
-á. Fæstir leikaranna, sem lögin
syngja, eru þjálfaðir eða radd-
sterkir söngmenn, og virðist ein-
sætt að haga beri undirleik
hljómsveitarinnar í samræmi við
það. Hins er skylt að geta, að
Magnús Ingimarsson, sem stjóm
aði hljómsveitinni, hefur útsett
tónlistina af mikilli smekkvísi.
„Járnhausinn" er í heild ósam
stæðara verk en „Deleríum
búbónis", þó það gerist á einni
og sömu bryggju í litlu
sjávarplássi þar sem síldin
er inntak og aflgjafi mann
lífsins. Möndullinn í „Jám-
hausnum“ er bæði veikari og
hversdagslegri en hin snjallá
hugmynd að fresta jóhinum í
„Deleríum búbónis“. Hér er það
sem sagtbafctjaldamakfcogbrask
með landrými undir stóriðju
sem er hreyfiafl leifcsins, og má
segja að það sé næsta vanmátt-
ugur burðarás svo umfangs-
mikils leiks, enda er atburða-
rásin laus í reipunum og litil
innri hreyfing í leiknum. 'Sím-
skeytin tvö, sem mestu valda um
rás viðburða, eru dálítið viðvan
ingsleg leikbrögð, þó hinu verði
ekki neitað að þau verða haf-
ununum tilefni til margra fcát-
legra atvika sem eru hagnýtt út
í æsar.
Bezt þessara atvika er tví-
mælalaust seinna atriði fyrri
þáttar á svölunum fyrir utan
bókasafnið. Þar nýtur kímni
þeirra bræðra sín bezt og þeir
gera sér mikinn mat úr tiltölu-
lega litlu efni. Þetta er heilleg-
asta og bezt unna atriði leiks-
ins.
Hugmyndirnar sem fram koma
í leiknum eru margar bráð-
snjallar, þó ekki nýtist þær allar
jafn vel. Sumar þeirra eru
reyndar ekki alveg nýjar af nál-
inni, eins og t. d. spéið með
prestinn og andakuklið. Kannski
er það ekki nemá eðlilegt í okk-
ar þrönga þjóðfélagi, að menn
taki sömu viðfangsefni svipuð-
um tökum, og oft varð mér hugs
að til Sviðinsvíkur og Péturs
okkar Pálssonar þrihross, meðan
ég fylgdist með því sem gerðist
á bryggjunni í Hvalvík. Eyvi
grútur er býsna keimlíktir
kollega sínurn í Sviðnisvík —
efcki sízt að því er tekur til
áhuga á „æðri verðmætum“. En
þetta rýrir ekki að marki gildi
Eyvindar Arasonar, enda á hann
sér vafalaust líka hliðstæður í
veruleikanum.
Rúrik Haraldsson (Helgi) og Kristbjörg Kjeld (GuUamaju,
Helga Valtýsdóttir (Vala svarta), Gunnar Eyjólfsson (séra Þorvaldur) og Róbert Arntnn*.,.,/n
(Eyvindur Arason). í baksýn t.h. Anna Guðmundsdóttir, Sverrir Guðmundsson og Ómar Ragn-
arsson.
Mannlífsmyndin sem brugðið
er upp í „Járnhausnum“ er lit-
rík og hnyttin. Oftast var mikið
um að vera á leiksviðinu, fjör
og kátína, en samt var atburða-
rásin einkennilega hæggeng og
mörg atriðin beinlínis kyrrstæð.
Því olli m. a. sá tæknilegi ágalli,
að söngatriðin voru ekki öll líf-
rænn partur af heild leiksins,
heldur innskot sem stöðvuðu
alla framvindu. Jafnvel í söng-
leik ef þetta slæmur löstur.
Nokkur söngatriði gegndu sínu
leikræna hlutverki, t. d. fyrsti
söngurinn þar sem Eyvindur brá
upp svipmynd af fortíðinni, en
það atriði var miður heppnað á
sýningunni vegna slæmrar ljósa
beitingar. Andasöngvarnir höfðu
sömuleiðis hlutverki að gegna og
einnig Sólvíkur-bragurinn, þó
kannski væri hann fulloft kyrj-
aður. Hins vegar voru ástar-
söngvarnir utangátta við sjálft
verkið (nema þeir sem Helgi og
Gullamaja syngja þegar þau
hittast fyrst). Þeir voru róman-
tísk innskot sem gerðu sýning-
una óþarflega langdregna.
Seinni þáttur leiksins var yfir-
leitt of langur í sér, og held ég
að sýningin hefði grætt á svo
sem hálftíma styttingu. Verkið
gliðnaði einhvemveginn undir
lokin í stað þess að þéttast og
rísa til dramatískrar úrlausnar.
Ekki veit ég hvort ádeilan í
„Járnhausnum" hefur verið höf-
undunum kappsmál, en mér
fannst hún undarlega væg og
laus við snerpu. Vísast hefur
fyrir þeim vakað að setja saman
huggullegan grínleik með ofur-
litlu ívafi af ádeilu, og þannig
orkaði sýningin á mig. Grínið
var hvergi verulega yddað eða
nærgöngult. Hins vegar stafaði
mennskri hlýju frá öllum per-
sónunum, og þar liggur megin-
styrkur höfundanna: þeim þykir
vænt um öll sín afkvæmi eins
og vera ber.
En þótt verkið í heild hefði
gamansaman blæ og margar hug
dettur höfundanna væru fyndn-
ar, fór einkennilega mikið af
sfcemmtilegum tilsvörum fyrir
ofan garð hjá áheyrendum, og
hygg ég að þar valdi bæði slöpp
leikstiórn og þó einkum ónóg
reynsla þeirra bræðra af leik-
sviðinu og þeim sérstöku kröf-
um sem það gerir til hins tal-
aða prðs. Það er kunnara en frá
þurfi að segja, að galdur samtala
á leiksviði, rétt samstilling setn-
inga, þannig að þær nái tilætl-
uðum áhrifum, er erfitt viðfangs
efni, jafnvel reyndum leikrita-
höfundum, enda taka leikrit
einatt miklum stakkaskiptum
eftir að farið er að æfa þau á
sviði. Greinilegasta dæmið um
þennan vankant voru athuga-
semdir Magga, hins ábyrgðar-
lausa unga manns, sem flestar
duttu dauðar á eyru leikhús-
gesta, enda þótt þær væru sum
ar smellnar í sjálfum sér. Mig
undrar, að efcki skyldi vera
gerð tilraun til að sníða þessa
augljósu hnökra af sýningunni,
og verða þeir að skrifast á reifcn
ing leikstjórans, Baldvins Hall-
dórssonar. Leikurinn yar greini
lega illa æfður. Rak leikendur
oft í vörðurnar, og dró það að
sjálfsögðu úr hraða sýningar-
innar.
„Járnlhausinn" er afar mann-
margt leikrit. Þar koma fram
einir 52 leikendur auk 17 manna
hljómsveitar. Verður hér einung
is drepið á nokkur helztu hlut-
verkin.
Höfuðpaurinn í. plássinu,
Eyvind Arason síldarsaltanda
og braskara, lék Róbert Arn-
finnsson og skapaði mjög hug-
þekka og skemmtilega persónu.
Þessi ómenntaði, fégírugi, slótt-
ugi og góðlátlegi einstaklingur
á sér djúpar rætur í íslenzku
athafnalífi, og dró Róbert upp
fjölbreytilega mynd af honum,
þó ekki væri laust við að í leik
hans gætti þreytumerkja, enda
hefur mikið verið á hann lagt
á þessum vetri. Hvar væri Þjóð-
leifchúsið statt án hans?
Félaga hans og „samsæris-
mann“, Andrés ritstjóra, lék
Bessi Bjarnason og gerði sér álit
legan mat úr litlu efni, einkan-
lega á tunnunni og svölunum.
Lárus Ingólfsson brá líka upp
góðlátlega skoplegri mynd af
skólastjóra og skáldi þorpsins.
Gunnar Eyjólfsson varð á
sinn hátt eftirminnilegasta per-
sóna leiksins í hlutverki séra
Þorvaldar, formanns Andaleit-
arfélagsins. Leikur hans bjó
yfir þeirri ísmeygilegu kankvísi
sem gerði prestinn í senn hlægi-
legan og nákominn áhorfendum.
Helga Valtýsdóttir lék Völu
svörtu af sönnum þrótti og dró
upp einkar sfcýra mynd af hinni
skapstóru og umsvifamiklu ein-
stæðingskonu, sem verður full-
trúi „sjálfstæðs fólks“, lætur
hvorki fcóng né prest segja sér
fyrii verkum, er einkaframtak-
ið holdi klætt, en vitanlega verð
ur það að víkja fyrir hagsmun-
um „meírihlutans", sem er á
valdi braskaranna og stjórn-
málaspekúlantanna. Vala svarta
er verulega góður þáttur í leikn-
um, ljær honum bæði aukna
vídd og bregður upp nærgöng-
ulli mynd af íslandi nútímans
þar sem múgsefjun og gróðafíkn
kæfa sanna elnstaklingshyggju.
Valur Gíslason lék bæjarfó-
getann af rögg og rósemd, en
hefði mátt gera hann sérkenni-
legri og litríkari. Verði laganna,
Erlend fyrsta, annan og þriðja,
lófcu þeir Ævar Kvaran, Valdi-
mar Lárusson og Flosi Ólafsson,
og var margt vel um leik þeirra
og söng. Ævar dró upp kími-
lega mynd af hinum sísjrfjaða
yfirlögregluþjóni. Ekki veit ég
hvort nöfn þeirra félaga hafa
einhverja „dýpri“ merkingu.
Randver Örn, sonur Eyvindar,
var leikinn af Gísla Alfreðssyni,
sem átti góða spretti, einfcan-
lega í atriðinu þar sem hann
gerir upp sakir við Gullumaju,
en í dryfckjuatriðunum hættí.
honum til að sveiflast milli of-
leiks og vanleiks. Árni Tryggva
son lék félaga Randvers, Pál
Sveinsson guðfræðinema, fornan
í lund og málfari, og gerði honi"
um skemmtileg skil í dryfckjuatr
iðunum, en hann missti einhvern
veginn andlitið þegar hann varð
algáður.
Ástina í leiknum sáu þau um
Kristbjörg Kjeld (Gullamaja)
og Rúrik Haraldsson (Helgi síld-
arskipstjóri), og var samleikur
þeirra góður svo langt sem hann
náði, en þáttúr þeirra varð að
mestu utanveltu við sjálfa at-
burðarásina, þáu stóðu álengdar
og áttu sína sögu utan við leik-
inn. Hlutur Kristbjargar í ást-
arsögunni var sýnu tilþrifameiri
og hugtækari en Rúriks, sem
með köflum minnti helzti mikið
á Billy í „Táningaást".
Af öðrum Jeikendum er á-
stæða tii að minnast á Jón Júl-
íusson, sem lek Sigurð lord af
miklum líkamlegum sveigjan-
leik, og Sverri Guðmundsson,
sem brá upp minnisverðri smá-
mynd af Gveridi, umkomulaus-
um karli.
Mér er ekki fullkomlega ljóst,
hvernig verkaskiptingu þeirra
Baldvins Halldórssonar leik-
stjóra og Svens Áge Larsens,
sem stjórnaði dönsum og hóp-
atriðum, var háttað, en hóp- og
dansatriðin voru yfirleitt fjörleg
og skemmtileg, ekki sízt dans
sjómannanna og upphafsatriðið.
Andafundurinn tókst siður. Rödid
in að handan var mér óskiljan-
legt uppátæki, en kannski á hún
skýringu sína ; í niðurlagi leiks-
ins, eins og höfundarnir gengu
frá honum, þar sem Agentinn
kemur fram með kyndilinn
Sjarma og leiðir þorpsbúa i
kirkju (sbr. ,,Strompleikinn“),
en þessu atriði var af einhverj-
um ástæðum sleppt í sýning-
unni, og fyrir bragðið varð ein-
kennileg brotálöm á innri rök-
um verksins.
Er þá ógetið leikmyndar Gunn
ars Bjarnasonar sem var afburða
vel gerð og húgvitsamlega. Leik-
sviðið var nýtt til hins ýtrasta,
og. þó sildarplön á íslandi eigi
sér tæplega jafnvirðulega um-
gerð kirkju og félagsheimilis, að
ebki sé minnzt á styttu land-
nám&mannsins, eins og hér átti
sér stað, þá orkaði umhverfið
fullkomlega sannfærandi. Slifcur
er galdur leiklhússins.
Sigurður A. Magnússon
GROMYKO TIL PARÍSAR
París, 23. apríl (NTB)
ANDREI Gromyko, utanrík
isráðherra Sovétríkjanna,
kemur í heimsókn til Parisar
á sunnudag og dvelur þar i
fimm daga. Hefur enginn sov
ézkur ráðherra komið' til Par-
ísar síðan 1960 þegar Krúsjeff
kom þangað í þeim tilgangi
að sitja „toppfund“ æðstu
manna stórveldianna. Sá fund
ur fór út uan þúfur vegna
njósnaflugu Bandaríkjanna yf
ir Sovétríkin.