Morgunblaðið - 18.07.1965, Qupperneq 20

20
MORGUN3LAÐIÐ
Sunnudagur 18. júlí 1965
Á slóðum Ferðafélagsins
UM ELOGJfi
eftir PáÍGTia
Han<Eiesson
FORMÁLI
Eldgjá cr nú fjölsóttur
staður, síðan Landraanna-
leið eða Fjallabaksvegur
nyrðri varff fær fjallabíl-
um. Lýsing á Eldgjá er í
Árbék F.t áriff 1934. Hún
er rituff af Pálma Hannes-
syni og meffal snjöllustu
náttúrulýsinga, sem til eru
á vora tungu. Nú meff því
aff Árbókin 1934 er í fárra
höndum, en aff sama skapi
eftirsótt, tel ég ástæðu til
að prenta lýsingu Eldgjár
í vifflesnu blaði til hægðar-
auka ferðamönnum, sem
leggja þangaff leiff sina.
Ég nota tækifæriff til að
geta þess, aff ljósprentun
þessarar Árbókar, 1934,
er í undirbúningi, og kem-
ur vonamdi út á næsta ári.
Enn fremur vil ég taka það
fram, að ljösprentun ár-
hóka kostar mikiff fé og
engin von er til þess, aff
Ferðafélagið geti tekiff á
sig slika fjárfestingu, þótt
bún geti jafnvel skilað
nokkrum arffi á mörgum
árum. Tjáir því ekki aff
ámæla félaginu í þessu
efni, eins og ég sá nýlega
gert í velmeintri blaða-
grein..
Lýsing Pálma Hannes-
sonar hefst í Kýlingum,
þar sem þeir félagar höfffu
náttstaff.
J. Ey.
„Viff skulum nú halda heim
að kofanum, þvi að senn mun
líða að lágnætt., og fjöll og
hæðir renna saman við rökk-
ur næturinnar, en úti á vatn-
inu sofa álftir með unga sína
og bæra ekki legg eða lið.
Hér er svo hljótt, að þú heyrir
ekkert neota ef tjl vill æpa-
siög sjáífs.."Stn, ilkt óg htim-
hljóS^ lang't í fjarska.
Svo tökum við á ok^ur
náðir. — 1
Næsta morguú erúm Við
timanlega á ferli, því að nú
skal halda til byggða. Veðrið
er milt eins og áður, en í lofti
er austanátt, sem ekki spáir
neinu góðu. Hestarnir eru vís-
ir, og við búum okkur til ferð-
ar af skyndingu, tökum tii í
kofanum og höldum asf stað.
Hestarnir stauta austur dal-
verpið frá kofanum og draga
á eftir sér langan dög^Hóða.
Þannig hefst síðasti áfanginn.
Leiðin liggur nú upp úr
daldraginu og yfir iágan háls
austur af þvi, en siðan niður
að Kirkjufellsósi, sem rennur
eftir djúpri kvos milli mel-
aldna. Af hálsinam sér inn yí-
ir Kirkjufellsvatn. í>að ligg-
ur í djúpum dal, sem gengur
upp með Kirkjufeili að austan
og upp undir Barm, en austan
við vatnið gnæfir hár og
hömróttur móbergshryggur
Kirkjufellsós kemur úr vatn-
inu og feiiur norður í
Tungnaá. Um hann eru sýslu-
mót og aírétta.
Austan við ósinn förum við
upp bratta brekku, en síðan
um slétta mela og greiðfæra.
Sunnan við þá er djúpt gil,
og rennur eftir því skollitaður
lækur út i Kirkjufellsós. Hann
kemur úr dal, sem liggur upp
með Hábarmi að austan. Við
erum nú komnir á Skaftár-
tunguafrétt og höfum Jökul-
dali fram undan. Sveigir ieið-
in niður að Jökuldalakyísl
eftir hvanngrónu gildragi. Síð
an liggur hún upp með kvísl-
inn' um hríð yfir þykka vik-
urskafla, og þar fremur
ógreitt um að fara vegna
vatnsgrófa. Yfir kvíslina för-
um við iitlu neðra en á móti
Jökuldalakofa. Hún fellur
dreift og er blaut í botni, en
vatnslítil.
I Jökuldölum
Við skulum nú æja við
sæluhúsið. Það stendur á
flötum víðimó skammt upp
frá kvíslinni, og snúa dyr til
suðurs, en á bak við það er
brekka sú, er liggur norður að
Jökuldölum. Húsið er rúmgott
og vandað vel, enda nýlega
endurbætt. Loft er í því fyrir
ferðamenn, en niðri er rúm
fyrir hesta og farangur.
Útsýni bér er ekki óáþekkt
því, sem er við Landmanna-
helli, og þó er hér allt opnara
og stórum harðneskjulegra en
þar. í suðaustri sérðu Tinda-
fjall hátt og flekkótt af fönn-
um. Þaðan gengur fjahgarður
sunnan við Jökuldali og vest-
ur undir Hábarm. En Kirkju-
fell ris yfir öldurnar í vestri.
Litla feilið hérna handan við
kvíslina heitir Réttarhnjúkur
og dregur nafn af leitar-
mannarétt, sem er við rætur
þese. Á bak við það og litlu
vestar ber Halldórsfell, og
upp með því að vestan gengur
Halldórsdalur. Lækur rennur
eftir dainum og út í Jökul-
dalakvísl, en kvislin sjálf
kemur hér austan dalina.
Dregst hún saman úr ýmsum
lækjum, og sá mestur sem
fellur ofan frá Tindafjalli eft-
ir gJjúfri þvi, er Steinsgil
heitir. Að lyktum rennur
kvíslin út í Kirkjufellsós. —
Talið hefur verið reimt hér
í dölunum ekki síður en við
Landmannahelli, og eru til
um það ýmsar sagnir. Einnar
þeirra er getið í Gráskinnu
(III hefti).-----
Við höldum nú af stað og
yfir lítinn læk, sem rennur
norðan úr hlíðinni rétt fyrir
austan sæluhúsið. Síðan ligg-
ur leiðin austur með kvíslinni,
unz komið er inn undir botn
JökuJdala, en þar gengur gil
norðaustur frá dölunum, og er
farið spölkorn inn eftir því.
Bratt er upp úr gilinu, en
eigi hátt, og er sjálfsagt að
ganga upp brekkuna. Þegar
upp er komið, sveigir leiðin
aftur til austurs. Liggur hún
um grjótöldur og graíninga og
er heldur á fótinn (Hér er
sleppt kafla úr leiðarlýsingu).
Vegurinn iiggur nú suð-
austur af hálsinum. Hallar
honum hægt í fyrstu, Og er þá
yfir að fara lágar ösku-
öldur og mela með gilgrófum
á milli. Siðan taka við langar
brekkur huldar þykkum vik-
urlögum, og mun mest af ösk-
unni og vikrinum stafa frá
Skaftáreldum, en sumt frá
Kötlu. Hestarnir bruna niður
brekkuna og hlaupa austur
frá gétunni, upp í vi"dinn. En
allt í einu standa þeir graf-
kyrrir með reista makka og
skima í kringum sig, óvissir
um hvað gera skuli Og þegar
við komum nær, sjáum við
veldur. Þeir eru komnir
að Eldgjá.
Eldgjá
Eldgjá er ein hin mtsta
undrasmíði íslenzkrar nátt-
úru og á engan sinn líka á
allri jörðunni. Hún er talin
um 30 km löng og nær frá
Gjátindi suðvestur í Mýrdals-
jökul, óslitið að kaila. Á þess-
ari löngu leið hefur hún rif-
ið sundur fjöll og hálsa eins
og pappirsblað, svo að ekk-
ert hefur megnað að standa
á móti þeirri ógnarorku, sem
hefur skapað gjána. Misdjúp
er hún þó nokkuð, eins og
vænta má, því að þar sem hún
liggur yfir lægðir og dali, heí-
r hún fy ’zt af hrauni. En
vergi er hún stórkoL .legri _n
inmitt hér á nyrzta kaflan-
m, frá veginum norður í
játind. Þar er hún allt að
270 m. á dýpt og um 600 m.
breið. Geysilegt hraunflóð
hefur komið upp úr gjánni
og brotizt út úr henni á þrem
stöðum: Hér fram undan okk-
ur, eftir gljúfri Syðri-Ófæru
og sunnan við Svartahnjúks-
fjöll. Nyrðri hraunelfurnar
tvær hafa sameinazt hér suð-
ur undir Bláfjalli og runnið
síðan einum straumi fram úr
Skaftárglj úfri og út yfir
Meðalland, og eru þ„a hraun
nú hulin að mestu af Skaftár-
eldahrauninu mikla. En
syðsta hraunmóðan hefur
hlaupið fram um farveg
Hólmsór og eigi numið staoar
íyrr en úti við sjó, vestur af
Álftaveri. GH eru hraunin tal-
in um 700 ferkílómetrci- að
flatarmáli.
Árið HÍ&S athugaði Þorvald-
ur Thoroddsen þessa miklu
eldsprungu, fyrstur fræði-
manna, og gaf henni nafn. f
ritum hans bæði innlendum
og erlendum er henni lýst all-
rækilega, og hraunum þeim,
sem frá henni hafa fallið.
Síðan hafa ýmsir útlendir
jarðfræðingar athugað gjána,
og svo má heita, að hin síð-
ari ár hafi eigi veríð rituð
svo eldfjallafræði hér í álfu,
að hennar sé þar ekki getið
sem eins hins furðulegasta
forvirkis, sem jarðeldur hef-
ur eftir sig látið. En þrátt
fyrir þetta er margt enn á
huldu um eðli hennar og upp-
runa.
Þorvaldur Thoroddsen tel-
ur, að Eldgjá muni hafa opn-
azt og gosið á öndverðri sögu-
öld (930—950). Hraunin, sem
frá henni hafa runnið, áætlar
hann nokkru meiri en níu
milljónir teningsmetra að
rúmmáli, og er það meira
hraun en menn vita til að
komið hafi upp í nokkru öðru
gosi á allri jörðinni — að
Skaftáreldunum undantekn-
um.
Hér sést þvi þetta mikla
undur íslenzkrar náttúru. Og
það máttu vita, að margur út-
lendingur mundi gefa mikið
til að vera nú í þínum spor-
um, þó að austanáttin blási.
Við skulum nú ganga fram á
brúnina og svipast um. Barm-
urinn á móti okkur er dum'b-
rauður og efst í honum er
stálgrátt hraunlag. Þar hefur
eldleðjan ollið út af, þegar
gjáin gaus. En upp frá botn-
inum horfa mosagrónir gígar
líkt og lokuð augu. Þannig
liggur gjáin þráðbeint gegn-
um fjöll og hæðir með al-
gerðri fyrirlitningu fyrir
þeim lögmálum, sem ráða á
yfirborði jarðar. Hvorki
breidd né dýpt greina hana
svp mjög frá öðrum dölum,
heldur einmitt þessi þráð-
beina stefna, þessi mikilláti
myndugleiki. Það er þetta,
sem gæðir hana þeim ægilega
krafti og strangleika, sem
hvergi á sinn líka meðal dal-
anna.
Rétt fyrir sunnan okkur
liggur gil upp frá gjánni.
Lítill lækur rennur eftir því í
ótal krókum milli hamra-
hleina og hoppa niðandi af
steini á stein. Gilið er gullíag-
urt og alls óiíkt gjánni, eins
og náttúran hafi skapað það
sem andstæða hennar af
undarlegri gamansemi. Vegur-
inn liggur nú niður í gilið og
eftir því út í gjána. Þegar
þangað er komið, skulum við
snúa af leið og halda norður
eftir gjárbotninum. Eftir
skamma för yfir rauðbreiskta
gíga og grænar mosaþembur,
komum við að Nyrðri-Ófæru,
þar sem hún tekur að sveigja
suðaustur úr gjánni. Hún
kemur upp hér norður á
fjöllunum og steypir sér fram
af vesturbarmi gjárinnar í
tveimur fallegum fossum,
hvorum upp af öðrum. Og yfir
þann neðri liggur steinbogi,
þar sem komast má yfir þurr-
um fótum. Við höldum nú
upp með ánni, unz við kom-
um að fossunum. Hvergi er
gjáin tröllauknari en hér.
Eldroðnir rísa barmarnir hátt
til beggja handa með hamra-
belti við brúnir, en fannhvítir
fossarnir lyftast íram af
björgunum og fylla gjána
gný. Og í norðaustri gnæfir
Gjátindur við þokuþungað
loftið. Þar sveipast saman í
eitt allar línur gjárinnar.
Furðulega er hér fagurt, og
náttúran sjálf mælir á sínu
torræðu tungu gegnum vatna-
gnýinn og hina örlögþungu ró
eldgrafarinnar.
Við höldum nú til baka
sömu leið, unz við komum á
veginn og síðan út úr gjánni
að arustan eftir hrauntröðum,
þar sem eldleðjan brauzt
fram. Vatnsmikill lækur, sem
heitir Strangakvísl rennur
niður með veginum á hægri
hönd og út í Nyrðri-Ófæru,
en hún kemur út úr gjánni
nokkru norðar og varpar sér
í breiðum fossföllum yfir 5
hraunstallana. Fatst við án- :
mótin er farið yfir Ströngu- I
kvísl. Síðan beygir vegurinn I
til suðurs meðfram víði vöxn- {
um hraunbrekkum, sem liggja
á hægri hönd og heita Axlir.
Þar hefur hraunflóðið fossað
út yfir barm Eldgjár. En til
austurs breiðist marflatt hraun
haf, eins langt og augað eygir.
Litlu sunnar verður fyrir
öldur nokkrar, og er farið yfir
þær um stund, unz komið er
að tveimur hraunhólum, sem
heita Lambastaðshólar. ___ __
Við förum nú fram á milli
hólanna og komum þá á bratta
brún. Neðan við brekkuna tek-
ur við hraunfláki úfinn og
iilúðlegur, sem liggur langt til
suðausturs. Skaftá rennur yf-
ir hraunið skammt fram und-
an og er æði gustmikil. Þú
sérð fyrir þér eina kvísl hins
mikJa Skaptáreldahrauns. En
eins og þú eflaust veizt, rann
það í SkaptáreJdum 1783.
Fyrir þann tíma féll Skaptá í
hrikalegum gljúfrum aHa leið
ofan frá Skjælingum og niður
til byggða. En hraunið féll í
gljúfrið og fyllti það allt, svo
að út af fióði viða og þannig
hefur orðið hér. Við erum nú
staddir á nesi, sem skagar út
í hraunhafið.
Sunnan við hólana sérðu
úða upp af fossum og heyrir
Framhaid á bls. 21.