Morgunblaðið - 01.08.1965, Blaðsíða 8

Morgunblaðið - 01.08.1965, Blaðsíða 8
8 MOkGUNBLADIÐ Sunnudagur 1. ágúst 1965 Strangara eftirlit með ríkisútgjöldum Aukin völd fjármálaráðuneytisins segir dr. Gísli Blöndal, hagfræðingnr í viðtali við Morgunblaðið FYRIR nokkru varffi Gísli Blöndal, hagfræðing- ur, doktorsritgerð viff London School of Econom ics, og f jallar ritgerðin um þróun ríki'sútgjalda í hlut- falli við þjóðartekjur á Islandi. Gísli Biöndal lauk prófi í viðskiptafræðum frá Há- skóla íslands vorið 1959, en var síðan við framhalds nám í hagfræði í London. Fréttamaður Mbl. ræddi við Gísla Blöndal fyrir skömmu um efni ritgerðar hans og fer viðtalið hér á eftir. — Hvert er aðalefni dokt- orsritgerðarinnar? — Það er aðallegr tvíþaett, annars vegar að safna tölu- legum upplýsingum um við- fangsefnið, hins vegar að skýra þróunina í þessum mál- tim hér á landi á rannsókn- artímabilinu. Ég 'hef safnað tölulegum upplýsingum um vöxt ríkisútgjaldanna frá 1876 til 1960 og síðan borið hann saman við vöxt þjóðar- tekna. Síðarnefnda atriðið gerði nauðsynlegt að meta þjóartekjurnar á tímabilinu fram til 1934, þar sem engar slíkar upplýsingar voru fyrir hendi áður. Sökum skorts á upplýsingum var þó ekki unnt að meta þjóðartekjurnar á árunum fyrir 1901. — Hvaða vandamál er hér aðallega við að etja? — Eðli vandamálsins má skýra með samanburði. Á frjálsum markaði fullnægir hver einstaklingur út af fyrir sig sínum þörfum og koma óskir einstaklingsins fram í eftirspurn hans eftir vörum og þjónustu. Þegar aftur á móti um er að ræða gæði, sem af einhverjum ástæðum er séð fyrir af hinu opinbera, þarf að fullnægja þörfum hópa einstaklinga eða þjóð- félagsins í heild í einu og m.a. vegna mismunandi óska þeirra, verður einnig lausn vandamálsins, sem er betri en allar aðrar ekki náð, eins og fræðilega er mögulegt á frjáls um markaði. — Er annar háttur hafður á ákvörðun ríkisútgjalda hér á landi en í öðrum löndum? — í eðli sínu er ákvörðun- in hin sama, en í ýmsum fram kvæmdaratriðum er hún frá- brugðin. Eins og kunnugt er eru ákvarðanir um rikisút- gjöld teknar á stjórnmálaleg- um grundvelli, og við skýr- ingu á þróun útgjaldanna er því eðlilegt, að rannsaka eðli þessara stjórnmálalegu ákvarðana, en það er að sjálf- sögðu ýmsum erfiðleikum háð. Mér hefur virzt að hér á landi eins og víða annars stað ar megi skýra ýmsa þætti þessa máls á grundvelli þeirr ar forsendu, að megintak- mark hverrar ríkisstjórnar sé að sitja sem lengst við völd. Þetta hefur aftur á móti venjulega leitt til þess að forðast hefur verið í lengstu lög að gera ráðstafanir, sem hætt er "við að mundu falla illa í geð kjósenda. Megin- áherzlan er því gjarnan lögð á að halda eða efla kjörfylgi og aukining ríkisútgjalda í á- kveðnum málaflokkum er nokkuð algengt tæki í þeim tilgangi. Vegna hiins óstöð- uga stjórnmálaástands hér á landi, sem fyrst og fremst kemur fram í tiltölulega tíð- um stjórnarskiptum, hefur verið tilhneiging til þess, af hálfu stjórnarvalda, að miða ráðstafanir við stutt tíma- bil hverju sinni. Má færa ýmis rök fyrir því, að ráðstaf anir sem miðast við lengri tíma, þjóni þjóðarhag betur, jafnvel þótt ráðstafanir af síðara tæinu verði oft sárs- aukafyllri fyrir einstaklinga í fyrstu. Hverjair leiðir eru helztar til úrbóta að þínu áliti? Gísli Blöndal — Meginvandamálið, að því er smerfir útgjaldastefnu ríkisins, er að mínixm dómi skortur á eftirliti með útgjöld unum og ýmsar ráðstafanir í þessu efni virðast stafa af vernju fremur en hagfræði- legu mati. Leiðin til úrbóta í þessu efni virðist mér fyrst og fremst vera fólgin í algjörri hugarfarsbreytingu stjórn- málamanna, embættismanna ríkisins og almennings gagn- vart fjármálum hins opin- bera. Líklegt er, að slík hug- arfarsbreyting verði ekki í einu vetfangi, en mikið gæti eflaust áunnizt með skipu- lagsbrejrtingu og þá einkum því, að draga úr þeirri dreif- ingu ábyrgðar, sem nú ein- kennir fjármáilasvið hins op- iinbera. Aukinni ábyrgð fylgja venjulega aukin völd og tel ég það eina aðalforsendu þess, að betur megi fara í þessu efni, að völd fjármála- ráðuneytisins verði stórlega aukin frá því sem nú er. Þetta gæti virzt tillaga í ein- ræðisátt, en það er rnitt álit, að lýðræðishugsjóninni verði í raun og veru mun betur full nægt með slíkri skipulags- breytingu. Meðan ávarðanir um ríkis- útgjöld eru raunverulega teknar af mörgum aðilum án nauðsynlegrar samræmingar þeirra í milli, getur vart vel farið. Þetta mál hefur orðið enn mikilvægara á síðari ár- um, þegar almennt er ætlast til, að ríkið taki mjög virk- an þátt í stjórn efnahagsmála. — Hvemig er þessu fyrir komið annars staðar? — 3enda má á, að Bretar og Þjóðverjar haga rekstri opinberra fjármála á talsvert annan hátt en við íslending- ar. Ef brezkir ráðherrar fara fram á aukin útgjöld til mál- efna, sem undir þá heyra, og fjármálaráðherrann neitar, geta hinir fyrrnefndu skotið málinu til ríkisstjórnarinnar, þar sem sameiginleg ákvörð- un er tekin og eru allir ráð- herrar bundnir af þeirri á- kvörðun og v“, ða að verja hana opinberlega. Sjái ein- hver ráðh-erra sér ekki fært að verja stefnu stjórnarinnar í þessu efni, er talið eðlilegt, að hann segi af sér. í Þýaka- landl hefur f jármálaráðh. neituinarvald og getur eng- inn rift ákvörðun hans, nema kanzlarinn. Á þennan !hátt er fengin aukin trygging fyrir samræmdri útgjaldastefnu ríkisins, sem virðist mikil- væg forsenda farsællar efna- hagsstefnu. — Hvernig hefur vöxtur ríkisútgjalda orðið í hlutfalli við vöxt þjóðarfekna á því tímabili, sem þú hefur rann- sakað? — Árið 1901 námu útgjöld ríkissjóðs 3,9% af þjóðartekj- unum og árið 1960 var hlut- fallið komið upp í 30%. Vöxturinn hefur verið mjög ójafn frá ári til árs, en þó eru þrjú tímabil, sem vöxt- urinn hefur verið óvenjulega ör. Þetta eru síðari ár heims- styrjaldairimnair fyrri, kreppu- árin um 1930 og árin eftir seinni heimstyrjöldina. — Hver er skýringin á þess um öra vexti þessi þrjú tíma- bil? Skýringin er ekki sú sama i öllum tilvikum. Reynzla annarra þjóða er sú, að hlut- fallið milli ríkisútgjalda og þjóðartekna hefur tekið stökk breytingum á styrjaldartím- um, en þar sem ísland hefur aldrei verið beinn stríðsaðili verður málið ekki skýrt á þann hátt. 1 fyrri heimsstyrjöldinmd voru samgönguir landsins við útlönd í fyrstu í hönd- um erlendra aðila, en þegar þær þjóðir neyddust til að taka skipin í eigin þarfir, urðu Islendingar að taka þau mál í eigin hendur. Þetta kirafðist aukinnar skattheimtu, sem ekki vax lækkuð að sty rj aldar 1 okuim og liggja til þess ýmsar ástæður. f fynsta lagi juk- uist þjóðarfekjurnar veru- lega á þessum árum og þar með skattþol manna, og í öðtru laigi hafði fjár til skipa- kaupa veæið aflað að nokkru með lántöku. erlendis, en á þessum árum óttuðust menn enn erlendar fjárskuld- þindingar og töldu þær ógna sjálfstæði landsins. Orsök hækkunarhlutfalls- ins á kreppuárunum er að miklu leyti afleiðing lækk- andi þjóðartekma fremur en aukningu útgjaldanna, en eft- ir síðari heimsstyrjöldina er hækkunin veruleg að nýju og að mestu afleiðing aukinnar þátttöku ríkisins í félaigs- og efinahagsmálum. — Hvernig er hlutfall ríkis útgjalda bér miðað við önn- ur lönd? í þeim löndum sem hliðstæð ar rannsóknir hafa farið fram, svo sem Bretlandi, Þýzkalandi og Svíþjóð, hefur þróimin verið hliðstæð í stórum dráttum’ að þvi er snertir aukningu hlutdeildar ríkisins í þjóðartekjunum. Segja má að yfirleitt sé hlutfallið svipað eða hærra en á íslandi. — Hvað viltu segja almennt um fjármálastjórn ríkisins á rannsóknartímabilinu? — Startf fjármálaráðherra er eflaust með hinum vanda- meiri stjórnarstörfum og um leið sennilega eitt hið óvin- sælasta. Það er augljóst, að rnaður sem er valiinn til slíks starfs hlýtur að vera ýms um góðumn kostum búinn en með fuliri virðingu fyrir öðr- um fjármálaráðhenrum, sem starfað hafa á umræddu tíma- bili tel ég Jón Þorláksson sem var fjármálaráðherra á ánun- um eftir 1920 einn allra hæf- astia mianai, sem geignt hefur þessu emibætti Kennedy-bókin Á þessum árum, þegar bóka- fló’ð ætlar að kæfa bókhneigða menn, getur það ekki verið fá- sinna að minnast á bækur, þegar nokkuð er liðið frá útkomu þeirra. Margar nýjar bækur hverfa fljótt á bólakaf í bóka- flóðinu, en hinum beztu mun þó ekki hætta búin. Þær standa upp úr, og svo mun verða um ævisögu Kennedys. Ég hef farið mér hægt við lesturinn og var að ljúka við að lesa þessa glæsilegu bók. Þetta er mikil bók, um mikinn manndóm, mikil afrek, mikla sigra, mikla frægð, um mikla hamingju, mikinli fögnuð og mikla og nístandi sára þjáningu. Það er hraustur lesandi, sem getur að lestri lóknum lokað bókinni með þurr augu. Meira þyrfti ég raunverulega ekki að segja um bókina. Hún er geysimikil saga, þótt sögu- tímabilið sé stutt, hrífandi spjald anna á milli. Hún gerist á hinum miklu vegamótum mannkynssög- unnar, er hinir kjarkmestu'þjóða leiðtogar verða að þreyta afl við hin örlagaríkustu stórmál allra alda, þegar engu má skeika að mannkyníð drýgi ekki sjálfs- morð. Höfundiur bókarinnar hefur viðað að sér mikilum efnivið f hana og innlifað sig svo í allt söguefnið, að lesandanum finnst hann oft vera sjónarvottur að viðburðum. Slíkt er lífi gætt les- mál, samið af mestu alúð og yfir lætislausri snilld. Þa'ð er menn- ingarlegt góðverk að skrifa slík- ar bækur. Mörgum mun hafa orðið starsýnt á myndir bókar- innar. Þar má einnig lesa mikla sögu. Fyrsta ræða Kennedys í for- setaembættinu vakti mikla at- hygli, en þar eru nokkur orð, sem fleygari hafa orðið en önn- ur. Þau eru þessi: „Landar minir, spyrjið ekki, hvað land yðar geti gert fyrir yður — spyrjið, hva’ð þér getið gert fyrir land yðar.“ Þessar setningar mœttu lýsa sem logaskær viti hverri nýrri kynslóð, einnig á íslandi. Gaman. væri að lifa hér á landi þessi ár, ef efst væri í huga hvers ís- lendings, hverju hann gæti á- orkað þjóð sinni til blessunar. Slíkt hugarfar taldi hinn ungi forseti Bandaríkjanna veigamest til farsældar hverri þjóð, og bætti svo við varðandi allan heiminn: „Samborgarar mínir um allan heim: spyrjið ekki, hvað Ameríka geti gert fyrir yður, heldur hvað vér getum í sameiningu gert fyrir frelsi mannkynsins.“ Friðvænlega myndi nú líta út í heimi manna, ef rí'kjandi væri almennt þessi hugsunar- háttur. Skemmtilegustu orð Kennedys sem bókin hefur eftir honum, eru þau sem hann sagði fagnandi og glaður í ferðalok í Frakklandi, er hann kynnti sig fréttamönn- um. Þau voru þessi: „Mér finnst tiihlýðilegt að kynna mig þessari samkomu. Ég er maðurinn sem fyilgdi Jacque- line Kennedy til Parísar og hafði ákaflega gaman af því.“ Þegar líða tekur á ævisöguna, segir höfundur hennar: „Öllum var ljóst, að það var mikilmenni, sem skipaði æðsta vir'ðingarsess Bandaríkjiaþjóðar- innar, maður, sem óhætt var að treysta sem málsvara frelsisunn- andi þjóða, maður, sem þegar hafði tekið sér sæti á bekk með mikilhæfustu forsetum Banda- ríkjanna fyrr og síðar, við hilið iþeirra Washingtons, Jeffersons og Lincolns.“ Meginhugsjón hins unga for- seta var há og víðfeðm, og er henni lýst í orðum hans á bók- arblaðsíðu 281. Þar segir hann: ,3vers konar friður er það sem við keppum að? Ekki pax Americana (sbr. Pax Romana til forna, sem sigursælir og of- stopafullir Rómverjar þröngvuðu upp á undirokaðar þjóöir), sem við hyggjumst þvinga upp á heiminn í krafti amerískra vopna. Það er ekki friður graf- arinnar né öryggi þrælsins. Ég er að tala um sannan frið — þann frið, sem gerir lífið á jörð- inni þess virði að því sé lifað, þann frið, sem gerir einstakling- um og þjóðum kleift að vaxa og bera vonir I brjósti um betra líf fyrir börn sín — ekki aðeins frið fyrir Bandaríkjamenn, held ur frið til handa öllu mannkyni, ekki aðeins á okkar tímum, held ur um alla framtíð." Þessi var meginhugsjón for- setans, og stærri gat hann ekki valið, því að þessi hugsjón er þrá aills mannkynsins. Mesftu vel- gerðamenn mann'kynsins eru al- drei sendir aðeins eirmi þjóð, heldur öllúm heiminum. Þeir sem helga sig lausn heimsins, verða ævinlega mikilmenni. Pétur Sigurösson. Tito og Shastri reyna við Vietnam-málið Belgrad, 30. júlí (NTB) TITO, Júgóslavíuforseti, til- kynnti í dag, að þeir Shastri for- sætisráðhenra Indlamds, myndu freista þess að leggja einhvern skerf til lausnar Vietmam-máls- ins og bætti því við, að þeir gerðu gerðu sér vomir um að Nasser, Egyptalamdsforseti, legðt þeim lið. Lét Tito hafa þetta eft- ir sér á fundi er hamm hélt á Brioni eyju, þar sem fram hafia farið viðræður þeirra Shastris, sem nú er í opinberri hieimsóikin í Júgóslavíu.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.