Morgunblaðið - 23.04.1966, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ
Laugardagur 23. apríl 1966
— Jótland
Framh. af bls. 20
1880), einnig fjölda fræðirita.
Morville ritaði greinagóð rit um
skógrækt og Dalgas var mikil-
virkur rithöfundur miðað við að-
stæður. Þótt fiest seim hann rit-
aði væri á sviði ræktunar og nyt-
semdar og til þess að vekja eftir-
tekt alþjóðar á starfsemi Heiða-
félagsins og hinu mikla verkefni
að rækta heiðarnar, stækka
landið; er talið að sumt sem
Dalgas reit, t.d. Geografiske
Billeder (1867—1868) beri svo
hátt að hókmentnalegu gildi, að
það gangi næst verkum hins
mikla heiðaskálds Bichers og er
þá langt til jafnað.
„OFT ER hvasst um mikla
menn“ og svo var einnig stund-
um um Heiðamanninn mikla
Dalgas og Heiðafélagið, en hin
mörgu minnismerki um Dalgas
í fleiri borgum Jótlands og hér
og þar út um heiðarnar sanna
hvernig Jótar og danska þjóðin
öll mat og metur störf hans og
félagsins sem hann stofnaði og
gerði að stórveldi.
Það hvessti líka um Heiðafé-
iagið og innan þess þegar velja
átti eftirmann Dalgas í stjórn fé-
lagsins og framkvæmdastjóra
þess. Slíkt hreinsaði bara loft-
ið svo að félagið hélt vöku sinni,
og enn sem fyrr báru margir á-
gætir menn félagið og starfsemi
þess upi, og svo er enn. Verkefni
Heiðafélagsins er engan veginn
lokið þótt margt sé breytt og
miklu verki lokið til þjóðar-
þrifa.
Bókin: Landnám I Danmörkn
— Det indvundne Danmark —
er enganveginn létt til aflestrar
fyrir þá sem eru með öllu ó-
Ikunnugir Heiðafélaginu, starf-
semi þess og staðháttum á Jót-
landi. Og bókin færir manni ekki
auðveldlega aðgengilegt yfirlit
um hvað hefir unnizt. Slíkt og
að láta tölurnar tala bíður vafa-
laust annars bindis bókarinnar,
hins hagfræðilega yfirlits.
Sem dæmi um skógræktar-
starfið má nefna fjölda og stærð
skógræktarsvæða (,,plantager“)
í vörzlu Heiðafélagsins:
1804 823 svæði, alls 60.100
tunnur lands.
1904 1636 svæði, alls 108.494
tunnur lands.
1914 2182 svæði, alls um 140.
570 tunnur lands.
En tunna lands er um 0,55 ha.
Heiðafélagið tók ekki upp metra
mál í skýrslum sínum fyrr en
1912.
Árið 1914 átti Heiðafélagið
sjá'lft 27 skógræktarsvæði sem
alls voru 6507 ha. Af því var
þá búið að gróðursetja í 4174
ha. Síðar hafa bæzt við 11 skóg-
ræktarsvæði, flest stór, allt upp
í 500 ha. svæði.
Bókinni: Hedebönder i tre
slægtled (Klbhn. 1958) lýkur á
þessum orðum:
„Um 1866 voru óræktuðu
heiðalöndin á Jótlandi rúmlega
1 milljón hektarar, nú er búið
að rækta um 700.000 ha af þessu
landi, og það hafa verið reist
og ræktuð um 25 þúsund býli á
heiðunum". — Hve mikið af
þessu er Heiðafélaginu að þakka
verður ei með tölum greint.
Borgirnar, og það sem þeim
fylgir, gleypa nú óðfluga rækt-
aða landið á dönsku eyjun-
um. Danski rithöfundurinn L.
Mylius Eriehsen endar hina
miklu bók sína: Den jydske Hede
för og nu (Rbhn. 1903 á þess-
um orðum:
„Jylland! du er Hovedlandet,"
Arbeidskraften, Fremtidsjord-
en, — — —
Agt paa Jylland, I, som hvirvl-
er Stövet i vor Hovedstad!
Þau orð geta víst átt við ennþá
þan dag í dag .
HEIÐAFÉLAGIÐ kemur tölu-
vert við ræktunarsöguna hér á
landi. Stundum hafa íslenzk
stjómarvöld og búnaðarmálafor-
ysta leitað til félagsins um upp-
lýsingar og aðstoð. Stundum
hafa afskipti félagsíns af íslenzk-
um máhrm borið öðruvísi að, en
síðast en ekki sízt hafa margir
íslenzkir búnaðarmenn eflzt að
áhuga og störfum við kynni af
starfsemi Heiðafélagsins.
Hér skulu rakin fáein atriði
er sýna þetta, og á þann veg,
að þótt eigi hafi komið til beinna
afskipta Heiðaflagsins af íslenzk-
um málum, hafa verið að verki
og gripið inn í málin hér menn
sem jafnframt höfðu mikil af-
skipti af málum Heiðafélagsins.
Ræktunarfræðingurinn Peter
B. Feilberg (1835—1025) var á
sínum tima einn mesti framá-
maður Dana í ræktunarmálum,
sérstaklega um allt það er varð-
aði framræslu og ræktun mýr-
lendis. Menntaður var hann sem
búfræðikandidat og „kulturtekn-
iker“. Feilöerg var elztur þeirra
þriggja manna er fyxstir luku
búfræðikandidatsprófi í Dan-
mörku, við Verkfræðiháskólann
áður en Búnaðarháskólinn var
stofnaður. Feilíberg var um langt
skeið eftírlitsmaður („inspekt-
or“) með ræktunarframkvæmd-
um Heiðafélagsins, öllum þeim er
lutu að ræktun mýra og annars
lands til túna og graslendis.
Feilberg kom þrisvar til ís-
lands og ferðaðist hér um —
1876, 1877 og 1696. í öll skiptin
var það að tilhlutun Landbúnað-
arfélagsins danska. Reyndist
Feilfoerg æ síðan tillögugóður um
fslandstnál. Um hann skrifar
Sigurður búnaðarmálastjóri að
honum látnum:
„Enginn útlendingur hefur,
fyrr éða síðar, kynnt sér eins
nákvæmlega öll búnaðar- og
ræktunarskilyrði hér á landi, og
talað og ritað um þau með meiri
velvild og skilningi. Auk þessa
hefir hann stutt, með ráðum ög
dáð, flesta þá íslendinga, sem
búnaðarnám hafa stundað er-
lendis á sl. hálfri öld“.
Feilberg stofnaði sjóð til
styrktar íslenzkum mönnum er
stunda nám við Búnaðarháskól-
suin danska. Sonur hans Aage
Feilberg varð deildarstjóri við
Heiðafélagið.
C. V. PRYTZ dósent og síðar
prófessor kom mikið við málefni
Heiðafélagsins, meðal annars á
þann hátt að hann sem hinn
mikli fræðimaður á sviði skóg-
ræktar gagnrýndi hinn stónhuga
og bjartsýna framkvæmdastjóra
þess E. Dalgas, er Prytz þótti
hann mála of rósrautt fyrir
mönnum hver arður gæti orðið
að skógræktinni á heiðunum.
Allt var það af heilum huga gert
hjá Prytz og varð Heiðafélaginu
til gagns en ekki trafala.
Prófessor Prytz kom töluvert
við sögu fyrstu skógræktartil-
rauna hér á landi um aldamótin
sdðustu. Prytz kom til íslands
1903, ferðaðist allmikið um land-
ið til þess að kynna sér „náttúru-
fræðilega og fjárhagslega að-
stöðu til skógræktar á íslandi".
Um ferð sína, raimsóknir og at-
huganir skrifaði Prytz ýtarlega
greinargerð: Skovdyrkning paa
ísland (Islands skovsag V.)
Kbhn. 1905. Vart þarf að efa að
hjá próf. Prytz ófst nokkuð sam-
an til góðs þekking hans og af-
skipti af skógrækt Heiðafélags-
ins á jósku heiðunum og athug-
anir hans á möguleikum til skóg-
ræktar hér á landi. — Svo sem
kunnugt er stóð áhugamaðurinn
og íslandsvinurinn sjóliðsforing-
inn Carl Ryder á bak við ís-
landsför og rannsóknir Prytz,
svo og fleira sem þá gerðist á
frumárum skógræktar hr á landi,
— þess ber að minnast.
Árið 1900 stóðu þeir að því
Ryder og Prytz að ungur skóg-
fræðingur C. E. Flensborg, sem
var í þjónustu Heiðafélagsins fór
til íslands til þess að athuga
skógræktarmál og vinna að þeim.
Þetta var upphafið ,að 7 ára
heillaríku sumarstarfi Flens'borgs
hér á landi - sem alkunnugt er.
Það er hann sem sumarið 1902
lætur girða og friða það sem
fyrst var friðað af skóglendi á
Hallormsstað og Hálsi í Fnjóska-
dal. „10 tunnur“ lands á hvorum
stað. Flensbórg ritaði á þessum
árum mikið og gagnlega um ís-
lenzk skógræktarmál: Islands
skovsag I—IV og VI—VII.
C. E. Flensborg varð síðar
einn af hinum stóru mönnum
Heiðafélagsins og framkvæmda-
stjóri þess 1933—1943. Seint
verður metið hver skaði það var
oss, landi og þjóð er Flensborg
hvarf frá störfum hér á landi
1906, að því er sagt er sökum
smámunasemi af háLfu íslenzkra
stjómarvalda, þau skorti fram-
sýni til þess að tryggja landinu
starfskrafta þessa affourðamanns,
en talið er að hugur Flensborg
hafi þá staðið mjög til þess að
gera íslenzka skógrækt að ævi-
starfi sínu.
í ársbyrjun 1906 sneri Búnað-
arfélag íslands sér til Heiðafé-
lagsins með foeiðni um tækni-
lega aðstoð til þess að athuga
aðstöðu til áveitu á Flóa og
Skeið úr Hvítá og Þjórsá. Heiða-
félagið brást vel við þessari
beiðni og sendi einn af verk-
fræðingum sinum Karl Thalfoitz-
er til íslands. Fékkst Thalfoitzer
við mælingar og athuganir í Fló-
anum og á Skeiðum mánuðina
maí, júní, júlí og ágúst 1906. Þó
mest í Flóanum þvi hann komst
fljótt að þeirri niðurstöðu að til-
gangslaust væri með öllu að
hugsa til áveitu á Skeiðin fyrr
en heft væri sandfokið hjá
Reyk jum á Skeiðum.
Thalbitzer skilaði skýrslu um
starf sitt hér á landi, gaf Heiða-
félagið hana út sem ritling:
Áætlun nm áveitu og framræslu
í Flóa (Projekt til Vanding og
Afvanding af Floi), Aarhus 1907.
— Handritin
Framhald af bls. 1
gætu ekki gert Amasafnsstofnun
réttlausa, né heldur gætu þau
réttlætt frekari skerðingar. Hann
sagði, að ekki væri hægt að líta
svo á, að þær breytingar, sem
orðið hefðu á skipulagi stofnun-
arinnar og stjóm, væru skerðing
á skipulagsskránni, þar eð þær
'hefðu til orðið vegna „nauðsynja
lífsins“, m.a. til þess að áfram
yrði hægt að uppfylla skilyrðin
varðandi íslenzku styrkþegana.
Christrup sagði og, að er þess-
ar breytingar hefðu verið fram-
kvæmdar, hafi ríkisvaldið ekki
verið jafn örlátt og nú,
og að þá hafi aðeins verið um
að ræða 1000 d. kr. til ráðstöf-
unar á ári, sem aðeins hefðu
nægt einum styrkþega og alls
ekki til æviloka. Sækjandinn
hélt fast við, að fyrir liggi, að
stofnunin verði neydd til þess
að afsala sér eignum, og vísaði
m.a. til þess að í samningunum
við fsland komi það fram, að
afhendingin fari fram til þess að
mæta óskum íslands, um að land
ið eigi sjálft að eignast þessar
þjóðlegu minjar.
Þá endurtók Christrup, að
danska þingið hafi að sínu áliti
ekki fengið tækifæri til þess að
taka afstöðu til spurningarinnar
að hve miklu leyti hið stjórnar-
skrárkveðna „krefji almanna-
heill" krefjist afhendingar, á
meðan lögin voru fyrir þinginu,
og sagði, að þingið hafi heldur
ekki fengið tækifæri til þess að
ræða spurninguna um skaðafoæt-
ur.
Hæstaréttarlögmaðurinn benti
einnig á, að ákvæði stjórnarskrár
innar um eignaréttinn væru óve-
fengjanleg, og þau hlytu einnig
að ná til sjálfseignastofnana á
borð við Árnasafnsstofnun, og
úví gagnstæða hafi ekki vérið
haldið fram. Christrup lauk máli
sínu með því að láta í ljós von
um að málið yrði ekki til þess
að spilla sambandi íslands og
Danmerkur.
Poul Sohmith, verjandi, vék
að fullyrðingunni um að afhend-
ingarlögin væru nauðungaraf-
hending. Hann kvað munávörzlu
og eign. Sú skipting á hand-
ritasafninu, sem lögin gerðu ráð
fyrir, þýddu aðeins að hluti hand
ritanna yrðu í vörzlu íslands, en
jau yrðu ekki eign þess. í 6.
grein laganna væri kveðið nán-
ar á um þetta og þar segði, að
íslendingar gætu ekki í fram-
tíðinni krafizt fullkomins eignar-
réttar á handritunum. Þannig
væri ekki um það að ræða, að
um nauðungarafhending ætti sér
stað.
Schmith sagði, að hægt hefði
ATHUGIÐ
Þegar miðað er við útbreiðslu.
er langtum ódýrara að auglýsa
í Morgunblaðinu en öðrum
blöðum.
Gamnan er að blaða í jiti þessu
sem er 29 bls. og uppdráttur að
auki. Þótt Thalfoitzer litist allvel
á fyrirtækið virðist hann ekki
hafa gert sér háar hugmyndir um
dugnað íslendinga. Hann telur
útilokað að hægt sé að fá innlent
vinnuafl til þess að framkvæma
verkið, fá verði verkamenn er-
lendis frá til þess, byggja verði
vinnuskála handa þeim o. s. frv.
Skeiðin — sandfokið hjá
Reykjum — beið eftir sínum
maniú. Sú bið var nú á enda.
Gunnlaugur Kristmundsson frá
Þverá í Núpsdal dvaJdi á Jót-
landi við verknám að hefta sand-
fok og uppblástur. Hann kom
heim til starfa 1907 og hóf starf
sitt á Reykjum. Gunnlaugur
dvaldi ekki hjá Heiðafélaginu, er
hann vann í Skagens Klitplatage,
en hann kynntist auðvitað starf-
seminni og mér er kunnugt að
starfsemi Heiðafélagsins orkaði
mjög á hug hans til ræktunar-
mála.
Hið sama má segja um hinn
mikla ræktunarfrömuð Sigurð
búnaðarmálastjóra sem kynnti
sér vel og oftsinnis starfsemi
Heiðafélagsins. Mér er í grun og
segi það ekki út í loftið að eng-
um manni hafi Sigurður kosið
að líkjast í starfi og afköstum
en einmitt E, Dalgas hinum
mikla leiðtoga Heiðafélagsins um
langt skeið. Og mikið má vera
ef Sigurði var ekki Heiðaifélagið
nokkuð í hug er hann stofnaði
Ræktunarfélag Norðurlands.
Nokkrir ungir Islendingar
munu hafa dvalið sem lærlingar
á vegum Heiðafélagsins, t.d. á til-
raunabúi félagsins Hesselvig
Enggaard þótt ekki hafi ég nöfn
þeirra á reiðum höndum.
Síðast vil ég nefna — finnst
það eiga vel við í dálkum Morg-
unblaðsins — að þegar Valtýr
Stefánsson hafði lokið námi
við Landbúnaðarháskólann 1914
starfaði hann um eins árs skeið
hjá Heiðafélaginu, í „jarðafoóta-
deild" þess. Var það þáttur i
Þriggja ára framhaldsnámi Val-
týs til þess að afla sér sem
beztrar þekkingar í ræktunar-
fræðum ( kulturteknik).
Þannig hafa legið margir
þræðir á milli Heiðafélagsins
danska og íslenzkra ræktunar-
mála.
verið að afhenda handritin með
stjórnaraðgerð, en sú leið hefði
verið valin, að framkvæma af-
hendinguna með lögum „til þess
að allt væri öruggt". Hann sagði,
að því takmarki, sem Árni Magn
ússon hefði haft, hafi ekki ver-
ið breytt, en í skipulagsskránni
sagði að handritin, eða hluti
þeirra, ættu að rannsakast á ís-
iandi.
Þá taldi verjandinn, að danska
þingið hefði haft nægan tíma til
þess að vega og meta lagafrum-
varpið, enda hefði það verið
samþykkt með yfirgnæfandi
meirihluta atkvæða.
Hann kvað tillit hafa verið
tekið til almannavelferðar þar eð
um það væri að ræða að halda
góðu sambandi við annað ríki.
Um skaðabótakröfurnar sagði
.Schmith að aðeins væri hægt
að inna af hendi skaðafoætur ef
um efnahagslegt tjón væri að
ræða. f þessu tilfelli væri slíku
ekki til að dreifa, því ekki væri
hægt að selja handritin og þau
hefðu ekki efnahagslegt nota-
gildi. Schmith lauk máli sínu
með því að halda fast við að
eignaréttarákvæði stjórnarskrár-
innar næðu ekki til handrit-
anna, og að hér sé ekki um nauð
ungarafsal að ræða. Því væri
ekki hægt að ógilda lögin um
afhendinguna.
— Rytgaard.
Sveinbjörn Högnason
fyrrum alþm. látinn
Á fimmtudagsmorgun lézt á
heimili sínu, Staðarbakka í
Fljótshlíð Sveinfojörn Hi^gnason
fyrrverandi alþingismaður og
prófastur á Breiðabólstað í Fljóts
hlið, 68 ára að aldri.
Á fundi í Sameinuðu Alþingi
minntist Birgir Finnsson forseti
hins látna alþingismanns eftir-
farandi orðum, sem Alþingis-
menn tóku undir með því að rísa
úr sætum:
Sveinbjöm Högnason fæddist
6. apríl 1898 í Eystri-Sólheimum
í Mýrdal. Foreldrar hans voru
Bögni bóndi þar Jónsson bónda
í Pétursey í Mýrdal Ólafssonar
og kona hans, Ragnlhildur Sig-
urðardóttir bónda í Péturey
EyjóLfissonar. Hann lauk stúd-
entsprófi í Reykjavík vorið 1918
og guðfræðiprófi við háskólann
í Kaupmannahífn 1925. Fram-
haldsnám í gamlatestamentis-
fræðum og austurlandamálum
stundaði hann við háskólann í
Leipzig veturinn 1925—1926. í
júnímánuði 1926 varð hann sókn-
arprestur í Lauflási en var veitrt-
ur BreiðSbólstaður í Fljótshlíð
snemma árs 1927 og þjónaði því
prestakalli til 1. júní 1963, er
honum var veitt lausn frá em-
bætti að eigin ósk. Prófastur í
Rangárvallaprófastsdæmi var
hann frá 1941—1963.
Auk prestsstarfa í fjölmenn-
um sóknum og stórbúskapar á
Breiðabólstað gegndi Sveinbjöm
Högnason mörgum trúnaðarstörf
um á ýmsum sviðum. Hann
stundaði um skeið kennslu og
var settur skólastjóri gagnfræða-
skólans í Flensborg skólaárið
1930—1931. Hann átti lengi sæti
í hreppsnefnd og skólanefnd. í
milliiþinganefnd í kirkjumiálum
starfaði hann 1929—1931 og var
formaður milliþinganefndar um
skipun prestakalla 1951. í stjórn
Prestafélags íslands átti hann
sæti um skeið. Hann var forrnað
ur mjólkursölunefndar frá 1934
og formaður stjórnar Mjólkur-
samsölunnar frá upphafi hennar.
í framleiðsluráði landbúnaðarim
átti hann sæti á ámnum 1947—.
1959. Hann var um hríð endur.
skoðandi reikninga Búnaðarhanic
ans og sat í Landsfoankanefnd.
Á Alþingi átti hann sæti 1931—.
1933, 1937—1946 og 1956—1959.
sat á 19 þingum alls.
Sveinbjörn Högnason var guð-
fræðingur að menntun, prestur
að ævistarfi og stórfoóndi. Áhuga
mál hans voru mörg. en kirkju-
mál og landbúnaðarmál ber hæst
í starfi bans á Alþingi og á öðr-
um vettvangi þjóðmála. Eins og
æviágripið að framan ber með
sér, var hann víða valinn til
forustu og ráðuneytis um þau
efni. Hann var, að dómi allra,
er til hans þekktu, afkastamikill
til starfa, gáfaður og fjölfróður,
harðsækinn ræðumaður og ötull
málafylgjumaður. Með ævistarfi
sínu markaði hann þau spor, sem
sjá mun stað um langan aldur,
og sóknarfoörn hann og aðrir á-
heyrendur munu minnast hans
sem góðs kennimanns og rnikiis
ræðuskörungs.