Morgunblaðið - 04.11.1966, Blaðsíða 10

V
10
MORCU N B LAÐIÐ
’ Föstudagur 4. nóv. 1966
HÉR á eftir fer hluti úr
samtali sem Matthías Joh-
annessen hefur skrifað við
Halldór Laxness, en það birt
ist í nýútkomnu hefti
af Iceland Review. Hefur
Morgunblaðið fengið leyfi
ritstjóra tímaritsins til að
birfc i hluta úr samtalinu:
ins:
Halldór Laxness
Menn fara ekki í
leikhús með logaritma
— segir Halldór Laxness í snmtali
„Við stóðum við gluggann og
horfðum út. Það var sólbráð í
fjöllum og vor í lofti, og áin
sem venjulega er lítil spræna,
valt kolmórauð um farveg sinn.
Sólin var að taka völd uppi á
heiðinni og skrofanálin frá því
í fyrra að leysast úr læðingi.
„Vorið kom í dag“, sagði
skáldið og bætti við að hann
væri ánægður með litinn á ánni.
„Hún er eins og kaffið sem við
erum að drekka", sagði hann,
og settist í djúpan stól í einu
horninu, og við snerum okkur
að umræðuefninu.
„Ég hef frá því fyrsta haft
leikritagerð í huga“, sagði hann,
„en ekki lagt stund á hana fyrr
en síðustu árin. Þetta er tilraun
af minni hálfu; ég er avantgard-
isti án þess að virða neinar af
þeim formúlum sern Frakkar,
ítalir eða Bandaríkjamenn gefa
út. Ég reyni sjálfur að finna
eigin formúlu, en ætla ekki að
troða henni upp á neinn. Meðal
stórþjóðanna eru einstaklingar
og hópar, svokallaðir framúr-
stefnumenn, sem alltaf eru að
finna upp formúlur í listinni og
vilja svo fyrir hvern mun fá
aðra til að kyngja þeim; troða
sem sagt sinni formúlu upp á
okkur hina, í því skyni að frelsa
heiminn.
Ég upplifði súrrealismann,
sem var einhvers konar mam-
fest á sínum tíma, eins og ég
hef rætt um í Skáldatíma, já
ekki ósvipað manifesti kommún
ista — gert í því skyni að frelsa
heiminn. Ég hef haft áhuga á
þessum formúlum eða stefnum
vegna þess eins, að ég tel mér
skylt að skoða hvað í þeim býr,
en ekki til að gleypa þær með
húð og hári“.
Og skáldið kreppir hnefana
eins og til að léggja áherzlu á
sjálfstæða og persónulega af-
gtöðu til leikritagerðar eins og
skáldsögunnar. Hann nefndi
nokkrar af formúlunum, til
dæmis existensíalismann og sós
íalrealismann í Sovétríkjunum,
og gat þess ennfremur að leik-
rit Breehts hefðu orðið að svona
formúlu, meðan hann lifði, en
allt benti til þess að raunveru-
leg stefna hans mundi smám
saman gleymast, eða að
minnsta kosti breytast frá því
sem höfundur hennai vildi, með
an hann var og hét, enda mark-
aði hann stefnuna sjálfur með
sterkri - leikstjórn. Þá minntist
Halldór Laxness á enn eina íor-
múluna ,,le nouveau roman“ —
eða nýju skáldsöguna,
„Þessi stefna hefur sprottið
upp kringum París, og mér hef
ur þótt hún þess verð að gefa
henni gaum, ekki til að læra af
henni, heldur til að fylgjast
með því sem verið er að gera.
En maður getur lítið lært af
henni. Það er leiðinlegt að
horfa upp á að þeir sem fyrstir
taka við þessum formúlum, eru
bókmenntamenn smáríkja. Þeir
taka við diktatinu. Og nú eru
Danmörk og Svíþjóð, svo dæmi
séu nefnd yfirfull af „le nou-
veau roman" — og blaðamenn
taka inn'þetta nýmeti í stórum
skömmtum — og gleypa það
hrátt.
Margt er skrifað um þessa
stefnu til dæmis í löndum eins
og Júgóslavíu og stórveldum
eins og Bandaríkjunum. En ég
læt ekki þröngva upp á mig
bókmenntateoríum, sem fundn-
ar eru upp af einhverju fólki,
sem mér kemur ekkert við. Mað
ur verður samt að þekkja þetta
allt, annars þreifar maður fyrir
sér í myrkri — og þá gæti líka
farið svo að maður fyndi þetta
upp sjálfur, eins og þegar ís-
lenzki bóndinn fann upp raf-
magnið. En það var 100 árum of
seint“.
Við hvíldum okkur nú stutta
stund frá samtalinu og ég spyr
um mynd af fullorðinni, grá-
hærðri konu á íslenzkum peysu
fötum, hún stendur á skrifborð-
inu. Hann segir að það sé móð-
ir hans. Og hann talar af virð-
ingu og hlýhug um konuna á
myndinni, og segir eins og hann
sé stoltur af því: „É'g er að líkj-
ast henni æ meir með aldrin-
um“. Svo bætti hann því við að
hún hafi verið hlédræg kona og
bundin sínu heimili: „Hún var
nánast huldukona", sagði hann
og brosti. „Hún hafði alltaf
sterka þrá til Reykjavíkur, og
vildi ekki búa í sveit", — að
sínu leyti eins og Halldór Sjálf
ur: huldumaður meðal heims-
borgara; og þó kannski meiri
heimsborgari en flestir aðrir úti
í þeirri stóru veröld. En lík-
lega hefur hann sótt verklagn-
ina til föður síns, sem var rómað
ur vegavinnuverkstjóri og í
hópi dugmestu bænda í sinni
sveit og þó víðar væri leitað.
Á stórri hillu í bókaskápnum
var fjölskrúðugt safn af brúð-
um, postulínsdýrum og alls
kyns leikföngum, sem kynlegt
var að sjá í vinnustofu rithöf-
undar. Halldór Laxness sagðist
hafa safnað þessu frá dætrum
sínum.
„Nú eru þær ánægðar með að
ég skyldi hafa varðveitt þetta“,
sagði hann, „annars hefði það
líklega allt farið forgörðum.
Hérna er manneskja frá Dan-
mörk, önnur frá Rússlandi, og
enn önnur frá Hollandi. Og hér
er hvítstjörnóttur hestur. Ég
kalla þetta þjóðina mína. Og
stundum koma dætur mínar
með nýja manneskju eða nýtt
dýr og segja: „Má ekki bæta við
þjóðina þína?“ — Táknrænt
safn fyrir rithöfund sem á stóra
„þjóð“ lesenda um víða veröld.
Og alltaf bætist við „þjóðina"
hans.
Frú Auður kom með meira
kaffi og við tókum upp þráðinn,
þar sem frá var horfið. Ég
spurði skáldið hvort ýmsum
mundi ekki þykja hann hafa
lært af Brecht í leikfitagerð.
Hann hristi höfuðið, svaraði:
„Ef þú átt við, að það séu
söngvar í leikritum mínum, þá
eru þeir ekkert frekar komnir
frá Brecht né öðrum. Ég veit
ekki betur en það sé sungið í
gömlum íslenzkum leikritum
eins og Skuggasveini, já, það
er eiginlega sungið í flestum
leikritum, nema kannski ekki
hjá Ibsen. Þó Brecht sé for-
múla, veit ég eiginlega ekki,
hvort hann hefur ætlazt til að
allir tækju upp hans stefnu og
skrifuðu samkvæmt þeirri
epísku línu, sem hann lagði. Ég
er ekki viss um það. Hann var
mjög gáfaður rithöfundur, en ég
skil ekki að hann hafi ætlazt
til að öll heimsbyggðin skrifaði
eins og hann.
„En mundir þú ekki hafa
lært mest af honum?"
„Nei, akkúrat ekkert. Ég sé
ekkert iíkt með mínum verk-
um og hans — kannski við get
um sagt að þessi leikrit mín
standi nær fyrstu leikritum
hans en þeim síðari, dýpra
mundi ég nú ekki taka í árinni.
Brecht hóf ritmennsku sína sem
anarkisti, en fór æ lengra í átt-
ina til marxisma — og er talinn
marxistískur leikritahöfundur í
sínum síðustu verkum, þó Rúss-
ar vilji ekki viðurkenna hann
sem slíkan. Þeir halda í 19. ald-
ar leikhúsið, sem var mótað af
Stanislavsky og er í anda Ib-
sens. Þeir kunna að setja upp
mjög vandaðar klassískar leik-
sýningar, til dæmis á Shake-
speare".
„Það er enginn marxismi í
þínum leikritum?"
„Nei, síður en svo“.
„Þú telur þig ekki marxista?"
„Nei, það hef ég aldrei gert.
Á tímabili var ég vinstrisinnað-
ur, eins og sagt var — án þess
þó að vera nokkurn tíma orþó-
dox; ég hékk þó í íslenzka sósíal
istaflokknum fyrir stríð, vegna
þess ég þurfti og vildi vinna
með þeim að vissum þjóðfélags-
umbótum, sem ég hafði áhuga á
og barðist fyrir sem hugsjóna-
maður. Nú tel ég mig hvergi í
flokki. Þó mætti kannski segja
að ég hafi vinstri tilhneigingar,
byggðar á lýðræðislegum grund
velli. Einræði og alræðisvald
eru eitur í mínum beinum, ég
hef enga trú á því. Ég held að
allir íslenzkir stjórnmálaflokk-
ar byggi að meira eða minna
leyti á lýðræðishugmyndinni.
Lýðræðishyggja er að vissu
leyti vinstri stefna eins og hún
birtist í velferðarríki líku því
íslenzka og ég veit ekki bet-
ur en allir íslenzkir stjórn-
málaflokkar hafi velferðarríkið
á stefnuskrá sinni. Og þessi ís-
lenzka lýðræðishyggja er angi
af vinstri stefnu, nefnilega
þeirri að skírskota til fólksins.
Rússneska kerfið byggir ekki á
lýðræðisstefnu í þeim skilningi
okkar að ríkisstjórn og valdhaf
ar séu fulltrúar almennings.
Þar situr ríkisstjórn, sem stjórn
ar ekki í umboði almennings,
heldur eftir bókum sem voru
skrifaðar af meisturum með
sítt, hvítt skegg. Þessir valdhaf
ar stjórna sem sagt í umboði
Bókar. Þeir, sem vilja afnema
lýðræði, eru allt aðrir menn en
þeir, sem við höfum hér heima
á íslandi. fslenzkir valdhafar
stjórna þannig með vinstri lýð-
ræðisstefnu sem eins konar bak
hjarl, því ekki eru þeir hægri
sinnaðir kapítalistar, heldur vel
ferðarríkismenn, eins og ég
sagði áðan“.
Nú þótti mér rétt að spyrja,
hvort ekki mundi vera til að-
dreifa þjóðfélagsádeilu í leik-
ritum skáldsins.
„Ég gæti ímyndað mér að
margt í mínum leikritum falli
undir satíru — er það ekki
heimsádeila? En tilgangur verk
anna, að minnsta kosti sá ytri
tilgangur, er að veita fólki
hugvekjandi skemmtun. En
þá gerist það, eins og þú
hefur tekið eftir, að margir
íslendingar viðast ekki þola
þessa fomúlu eða stefnu
í vekum mínum, þeir þola
ekki hvað ég legg mikla
áherzlu á teater í verkum mín-
um. Ég hef áhuga á öllu sem
heitir teater, og reyni að gera
mér mat úr því. Sumir gagn-
rýnendur segja: þetta og hitt
á að strika út. Það er vitleysa.
En sannleikurinn er sá, að þeir
hafa engan áhuga á teater og
skilja það ekki. Teater er fyrir
utan líf þeirra og hugsana-
gang. En teater er mér aðal-
atrið. í skáldsögunni er skírskot
að til lesandans með því að
segja sögu sem sennilegasta,
annars hættir hann að trúa. En
leikrit er sjónleikur, sérstakur
heimur, sannur eða ósannur eft
ir at'-U '; n, það fer eftir því
hvt maður skilgreinir satt
og ósatt. Óskaplega lygin leik-
hússena getur haft að geyma
mikinn sannleika, þó hún sé
óhugsandi í veruleikanum. Leik
rit á að vekja skemmtun með
áhorfandanum og veita honura
forvitnilega kvöldstund. Það er
ekki ætlazt til að hann komi í
leikhúsið með logaritma — töfl
ur upp á vasann til að fá botn í
það, sem gerist á sviðinu. Hann
verður að koma eins og krakki
og þykja annaðhvort gaman eða
ekki gaman. Það er ekki hægt
að koma í leikhúsið eins og
sumir bókmenntagagnrýnendur,
svo gegnlærður, að maður nýt-
ur einskis sem fyrir augu ber.
Menn sem koma í leikhús klyfj
aðir hleypidómum, verða bara
reiðir og hafa ekki annað upp
úr krafsinu en illsku og ónot.
Mörgum bókmenntasiðuðum
menntamönnum og jafnvel leik
dómurum hættir til að leita í
leikritum að einhverju sem
alls ekki er þar, og átti alls ekki
að vera þar. Og vegna þessar-
ar leitar að því, sem ekki er
hægt að finna, sjá þeir ekkert
af því, sem er að gerast á sen-
unni — og fara svo ólukkulegir
heim til sín“.
Halldór Laxness hefur ein-
hverntíma sagt að hann hafi
lítinn áhuga á bandarískri leik-
ritun. Ég ymti að þessu atriði,
og hann svaraði:
„Ég horfi á þessi lelkrit með
vissri athygli, en þau eru byggð
á svo gamalli evrópskri erfð. að
Evrópumenn sem leita nýrra
leiða í leikritagerð geta lítið
$ótt til þeirra. Aftur á móti
hafa þessi leikrit miklar al-
mennar vinsældir, kannski
meiri í Evrópu sjálfri en
Bandaríkjunum. En mér
leiðist eitt af höfuðatrið-
um bandarískrar leikritagerð-
ar — þessi skelfilega ame-
ríska sálarþjáning, sem á ræt-
ur sínar í verkum O’Neils. Þessi
yfirþyrmandi sálarþjáning þyk-
ir mér hvimleið, og ég hef ekki
áhuga á henni. En hún á sér
vafalaust forsendur í einhver '-
um veruleika, sem þeir eiga við
að glíma, en við þekkjum ekki.
Slík sálarþjáning fer því fyrir
ofan garð og neðan hjá mér. Ég
mundi ekki vilja byggja mína
leiklist á Ibsen og Strindberg.
Ég viðurkenni samt óumdeilan-
legt gildi þeirra fyrir leikbók-
menntirnar, og dáist að ýmsum
verkum Ibsens, en mér mundi
aldrei detta í hug að taka þau
til fyrirmyndar".
Að síðustu töluðum við dá-
litla stund um skáldsagnagerð
og Halldór Laxness sagði, að í
síðustu skáldsögum hans hefði
bilið raunverulega verið brúað
milli skáldsagnagerðar og leik-
listar.
„Það mætti vel leika hpjla
kafla í síðustu skáldsögum m;n-
um óbreytta", sagði hann. . En
þegar ég sneri mér að leikrita-
gerð komu ný vandamál í liós
— vandamál leikhússins. Og nú
hef ég um nóg að hugsa, næsta
áratuginn að minnsta kosti.
Margir, sem hafa skrifað um
leikrit mín, halda að ég rubbi
þeim upp í planleysi og kasti
til þeirra höndunum — og þar
af leiðandi séu þau einber vit-
leysa. En vel gæti ég ímyndað
mér, að það eigi eftir að koma
á daginn, ef einhver léti svo lít-
ið að skoða í saumana á þeim,
að þau eru ekki hrist fram úr
erminni“.
Og svo púaði Nóbelsskáldið
vindlareyknum út í loftið og hló
upphátt, og ég gerði mér þess
grein að hann var að hlæja að
ýmsu, sem gagnrýnendur höfðu
sagt um leikritin hans“.
M.
| fgum ordUip Sa<H