Morgunblaðið - 27.11.1966, Blaðsíða 18

18
MORGU N B LAÐIÐ
Sunnudagur 27. nóv. 1966
RSlllíísw
• •• ••■•■•«•■«(•
■•••■«■••<(•«.
_•«••«•■•••
■••««•■•(:•
•<••••«!•■•
•■•«•■••••
«•••■«••••
• «•••• • •. ■
• ••----
*«••«••
>«•••■••••.(
«••••■•.
•«••■■■•
i •■••>•«
•»•■«•« •••••
*•••■» • •••• #
'«••••■■:
!•«•«•• . •
•««•■•
f •••■••«••■« «•«
■•••«•«•■...«•
■ •■••••• •••.!
;■- * * » * » • • • i i , , , V' »Í-J • .S, , ' mÉK . * SSH ijrf? ‘,*1 ¥■;- • > «E3.
•«•«•••■*•*••
•■•«•■•••■•*«
•»•*«•»•«•»•.
•-••«•«•■•••*,
*••«.(.«,• „„
^•■•■•••••■a,
;••**»*«...
* * «•■ :«•■.«,
«•«•«•. «.■..
<•■•«•»•■•«(
•*•■•(«•■■«,
•■«■«»•••.•,
«■■•«»■<(••
»•••*«»«••■
'?**• *••»•■•«••»«
KOMIÐ er út annaff bindiff í
bókaflokki Almenna Bókafé-
lagsins, íslenzk þjófffræffi.
Eru það íslenzkir málshættir,
Kem Bjarni Vilhjálmsson og
Óskar Hallðórsson hafa tekið
saman. Eftirfarandi kafli er
úr formálsorðum Bjarna Vil-
bjálmssonar:
BUGTAKIÐ MÁLSHÁTTUK
Málsháttur er stutt setning
sprottinn af langri reynslu, er
haft eftir spænska skáldinu
Miguel de Cervantes, sem er
óspar á málshætti í ritum sín-
um. Þó að skýrgreining þessi sé
vissulega bæði hnyttin og kjarn-
góff, er hætt við, að málfræð-
ingum nútímans þyki hún ekki
fullnægjandi. Eannleikurinn er
sá, að hugtakið málsháttur er
hálla og afslappara en ætla
mætti £ fljótu bragði. Að minni
hyggju eru málshættir stuttar
og gagnorðar málsgreinar, mjög
oft ein setning hver, sem menn
bregða fyrir sig í daglegu tali
eða rituðu máli, gjarnan sem
skirskotun til almennt viður-
kenndra sanninda um ýmis fyr-
irbæri mannlegs lífs. Þeim má
líkja við gagnsilfur, sem enginn
veit, hver hefur mótað. Þeir eru
venjulega höfundarlausir eins
og mestallur orðaforði tungunn-
ar. Málsháttur helzt meira og
minna í föstum skorðum, og hon
i*m er ætlað að fela í sér megin-
reglu eða lífspeki. Þessi stöðug-
leiki er einkenni málsháttarins |
bæði á ferli sinum manna á
meðal á hverjum tíma og eins
þótt hann erfist frá kynslóð til
kynslóðar. Mjög oft gætir samt
nokkurs orðamunar. Er það þá
helzt orðaröð, sem hætt er við
breytingum. Smáorðum má oft
•kjóta inn eða fella þau brott
að ósekju, en hin veigameiri orð
halda velli. Ekki er t. a. m. unnt
að skipta um frumlag í slíkri
aetningu að vild, án þess að
málsháttarformið raskist. „Marg-
ur heldur mig sig" er fullgildur
málsháttur, sem lítil hætta er á
að haggist. En ef sagt er: „Hann
heldur mig sig“, er setningin
ekki lengur málsháttur, en gæti
að visu verið sögð með málshátt-
inn í huga. „Hann lætur kylfu
ráða kasti“ er ekki málsháttur,
því að þar mætti breyta enda-
laust um frumlag og segja
t. a. m.: „Þið látið kylfu ráða
kasti.“ Hér er á ferðinni orð-
takið (orktæki, orðatiltæki, tals
háttur) „að láta kylfu ráða
kasti.“ Annað mál er það, að
málsháttum og orðtökum er sitt
hvað sameiginlegt, svo sem það,
að orð, sem koma fyrir í þeim,
eru mjög oft notuð í óeiginlegri
merkingu. Þó að stundum sé
mjótt á mununum um orðtak og
málsháttur, enda er setningin
notuð í fastmótuðu formi og fel-
ur í sér staðhæfingu um almenn
sannindi. Hitt er svo annað mál,
hvort allir fallast á þá staðhæf-
ingu. „Honum kippir í kynið“
er aftur á móti orðtak, enda
getur frumlag setningarinnar
verið breytilegt, og hún er miðuð
við einstakt tilvik, en ekki ætlað
að vera algilt sannmæli. „Betri
er haustskurður en horskurður"
og „Hollari er haustskurður en
horskurður" er hvort tveggja
málsháttur og raimar tvö smá-
vægileg afbrigði sama málshátt-
ar. Stundum verður munurinn
töluvert meiri, án þess að
ástæða sé til að telja málshætt-
ina tvo. Sem dæmi má nefna:
„Þangað man sauður lengst, er
lamb gengur“ og „Man sauður,
hvar lamb gekk“, enda eru sagn-
ir og nafnorð hin sömu í báðum
afbrigðum, en skakkar aðeins
um smáorðin.
í málsháttum felast ekki ein-
göngu hlutlaus reynslusannindi,
heldur hafa þeir einnig oft í
sér fólginn boðskap, svo sem
siðalærdóm eða varúðarreglur.
Merking málsháttanna er oft
bein og einræð, orðin skulu tek-
in eins og þau eru töluð. Sem
dæmi má neína: „Sá er drengur
sem við gengur", „Sá veldur
miklu sem upphafinu veldur“,
„Sjaldan veldur einn, þá tveir
deila“, „Einu sinni verður allt
fyrst". En mjög oft er málshátt-
urinn ekki«allur, þar sem hann
er séður. Orðin horfa til tveggja
atta. Jafnframt þvi sem hvert
þeirra hefur sína eiginlegu
felst i þeim samlíking, svo að
málshátturinn sem heild færist
yfir á annað merkingarsvið en
hvert einstakt orð bendir til.
„Lengi lifir í gömlum glæðum“
er sagt um fornar ástir. „Enginn
veit, hvað undir annars stakki
býr“ lýtur að því, hversu erfitt
getur verið að skyggnast inn í
hugskot annars manns og gera
sér grein fyrir tilfinningum
bans. „Árinni kennir illur ræð-
ari“ sveigir að þeim mannlega
breyskleika að kenna öllu fyrr
um en sjálfs ófullkomleika.
Málshátturinn „Á mjóum
þvengjum læra hundar að stela"
tekur mið af hundum og sýnir
athugun á hátterni þeirra, en
framar öllu er mönnum ætlað
að draga lærdóm af honum,
hann felur í sér hvatningu um
að umgangast eigur annarra af
fyllstu varúð, jafnvel hið lítil-
fjörlegasta smáræði.
Málshættir eru og nefndir
spakmæli, einkum hinir beinu
og einræðu, en algengasta orð
að fornu um báðar tegundir bar
stundum á sér nokkurn biblíu-
orðskviður. Það orð hefur þó nú
blæ vegna bókar þeirrar í Gamla
testamentinu, er nefnist Orðs-
kviðirnir, eignaðir Salómon kon-
ungL
Málshættir bera oft vott um
mikla athyglisgáfu, næman skiln
ing á mannlegu lífi og viðleitni
til að grafast fyrir um eðli fyrir-
bæra hins daglega lífs og draga
ályktanir af hinu einstaka til
hins almenna. Þeir eru fyrst og
fremst sprottnir úr vitsmunalífi
mannsins en fátítt er, að þeir
tjái dýpstu tilfinningar hans.
Þeir eru því fremur í ætt við
heimspeki en ljóðrænan skáld-
skap. Líkningamál þeirra minn-
ir þó stundum á kveðskap, og
búning sinn hafa þeir oft fengið
léðan frá bimdnu máli, eins og
vikið verður að hér á eftir.
Málshættir eru vissulega mis-
jafnir að efni og orðfæri. Stund-
um eru þeir léttvægt mas um
sjálfsagða hluti, en þegar bezt
hefur til tekizt, eru þeir spak-
legir að hugsun og mótaðir af
hugviti og listfengi
Heimspeki málshátta er tjáð
á mjög hlutstæðan hátt, þá
skortir yfirleitt sértæka hugsun,
og þeir eru lausir við allan lær-
dómsbragð og orðaprjáþ ef allt
er með felldu um uppruna
þeirra. Það er því ekki ófyrir-
synju, að þeir hafa oft verið
kallaðir alþýðleg heimspekL
SAGA OG FERILL
MÁLSHÁTTA
Málshættir eiga sér eldri ræt-
ur en svo, að fyrir þær verði
grafizt. Tilvist þeirra er kunn
svo langt aftur í tímann sem
skráðar heimildir ná. Áður
hefur verið drepið hér á Orðs-
kviði Salómons. Kitið er talið
vera samsafn orðskviða úr hin-
um austurlenzka heimL og eru
sumir þeirra vel kunnir úr rit-
uðum heimildum frá Egyptum,
Assýriumönnum og Babýloníu-
mönnum. í ritum Grikkja og
Rómverja er varðveittur mikill
fjöldi málshátta, sem margir
hverjir bárust snemma á öldum
vestur og norður um Evrópu og
síðan um allan hinn siðmennt-
aða heim. Getið skal þess sem
dæmis, að málshátturinn „Sá
veit gerst, hvar skórinn kreppir,
sem ber hann á fætinum“
(„Hver veit gerst, hvar að hon-
um kreppir skórinn") kemur
fyrir í riti eftir gríska höfund-
inn Flutharchos (46—120 e. Kr.).
í málsátturinn „Tungan leikur
við tanna sér“, en hann er einnig
þekktur úr gömlum latneskum
ritum. Sama er að segja um
málshættina „Hamra skal járn,
meðan heitt er“ og „Ekki fellur
tré við hið fyrsta högg“. Fjöl-
mörg dæmi fleiri mætti nefna.
Málsháttum hefur mörgum
hverjum tekizt furðuvel að
virða að vettugi öll landamæri
og hindranir sundurleitra tungu-
mála. Aðrir eru þeir heima-
kærari og halda kyrru fyrir á
upprunalegu málsvæði sínu og i
því menningarumhverfL sem
þeir eru úr sprottnir.
Málshættír hafa þekkzt meðal
germanskra og norrænna þjóða
frá alda öðlL Sem kunnugt er,
hefst ritöld um norðanverða
Evrópu síðar en suður og austur
í heimi. Oft má þó leíða að þvi
gild rök, að málsháttur, sem
finnst ekki skráður á norðlægum
slóðum fyrr en tiltölulega seint
á öldum, hlýtur að vera mjög
gamall og eiga sér rætur í grárri
forneskju. Talið er, að hollenzki
fornmenntamaðurinn Erasmu*
frá Rotterdam (um 1467—1536)
eigi mikinn þátt í þvL að tekið
var að safna málsháttum í Vest-
ur-Evrópu, en vitaskuld komst
mikill fjöldi þeirra á bókfell
fyrir hans daga. Árið 1500 safn-
aðis hann um 800 grískum máls-
háttum og gaf út bók. Árið 151T
jók hann safn sitt síðan upp
í 4000 málshætti. Safn Erasmus-
ar hefur verið þekkt á íslandi
á 16. öld, því að Magnús sýslu-
maður Jónsson prúði (um 1523
— 1591) getur Erasmusar með-
al heimildarmanna sinna í máls-
háttasafni, er hann tóita seman
(nú til i eftirriti frá árinu 1780
i JS 391, 8vo).
Hér skal getið málsháttasafns
frá Norðurlöndum, er snemma
hefur borizt til íslands, verið
þýtt að einhverju leyti og haft
nokkur áhrif. Því safnaði dansk-
ur maður, Peder Laale, sem
annars er litt kunnur. Menn
hafa þó fyrir satt, að hann hafi
verið klerkur og lifað á síðari
hluta 14. aldar. Raunar ber ritið
með sér, að það er ætlað skóla-
sveinum til náms í latínu, þvl
að þar fylgjast að stuttar lat-
neskar setningar í bundnu máli
og tilsvarandi danskir málshætt-
ir. Efni þessa lesmáls virðist og
Framihald á bls. 21
(MATIUI li? aSa)
Heimsþekkt
gæðavara
• AÐEINS FRAMLEITT ÚR
BEZTA HUGSANLEGA
H R Á E F N I.
• F Æ S T U M A L L T L A N D .
Nce ’nrans - umboðið LAUFÁSVEGI 16 SÍMI 18970.